कबीररंग:कबीरांच्या ‘गुरू ज्ञानी’मुळे गंधर्वस्वरांना ‘निर्गुण’स्पर्श

संगीत हे परमेश्वरानं माणसांसाठी दिलेलं वरदान आहे. आजवर अनेक कलावंतांनी संगीताची साधना केली, या कलेसाठी आपलं जीवन समर्पित केलं. ज्यांच्या संगीतसाधनेला संतपरंपरेतील कवित्वाचा स्पर्श झाला आहे, असे कलावंत अध्यात्मधारेतील शाश्वत आनंदाला प्राप्त झाले आहेत. कितीतरी गायकांनी, संगीतकारांनी संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर, जगतगुरू संत तुकाराम, संत नामदेव तसेच कबीर, तुलसीदास, सूरदास आणि मीरेसारख्या अनेक संतांच्या भक्तिरचना गायनासाठी निवडल्या. त्यांची ही निवड अद्भुत आहे, कारण या रचनांना संगीतात्मक आणि गीतात्मक महत्त्व आहे. विशेष म्हणजे, या रचना उपलब्ध संकलनांमध्ये सापडल्या नाहीत तेव्हा त्यांनी त्यांचं संशोधन केलं. एवढे कष्ट त्यांनी वेचले म्हणून तर आध्यात्मिक आनंदाचा ठेवा आपल्यापर्यंत पोहोचला. संतांच्या भक्तिरचना गाणाऱ्या गायकांनी आणि संगीतकारांनी आपल्यावर हे मोठे उपकार केले आहेत. इथं आपल्यासाठी कुमार गंधर्वांचे उदाहरण अगदी प्रेरक ठरेल. संतवाणीचे पुष्कळसे ग्रंथ सगळ्या वाचकांच्या हाती लागले नाहीत. कुमारजींसारख्या भक्तिरचनेतील अंत:संगीत जाणणाऱ्या गायकाच्या हाती मात्र ते लागले. कुमारजी कबीरांच्या पदांच्या गायनामागची प्रेरणा सहजपणे सांगतात, ती अशी : देवासमध्ये ज्या बंगल्यात ते राहत असत, त्याच्या व्हरांड्यात एकेदिवशी आरामखुर्चीत बसलेले असताना तिथं एक भिक्षेकरी भीक मागण्यासाठी आला. कबीरांचं ‘सुनता है गुरू ज्ञानी..’ हे पद तो गात होता. त्यानं गायलेले अंतऱ्यातले शब्द तसे स्पष्टपणे पोहोचत नव्हते. पण, कुमारजी म्हणतात की, त्या पदाचे स्वर निर्गुणी भजनाचे होते. त्या स्वरांनी त्यांना वेड लावलं. मग त्यांनी एक ध्यासच घेतला. गंमत अशी की, हे पद सतत ते गुणगुणत राहिले आणि त्यांनी दुसऱ्या दिवशीच ते निर्गुणी भजन स्वरबद्ध केलं. आपल्या मनाला प्रश्न पडतो की, भजन निर्गुणी असतं म्हणजे काय असतं? निर्गुण म्हणजे सत्त्व, रज आणि तमविरहित सद्गुण होय. चित्त निरूपाधिक असण्याची स्थिती म्हणजे निर्गुणता. कुमारजी म्हणतात, निर्गुणामध्ये बाहेरचं जग शून्य करण्याचा सद्गुण असतो. हे ‘काही नाहीपण’ अद्भुत असतं. तेच आपल्याला आत्म्याशी जोडतं. कुमारजींच्या सांगण्यात कबीरांच्या जीवनातील स्वाभाविकता आहे. ती गाणाऱ्याला जाणवल्याशिवाय त्याच्या स्वरांत उतरणार नाही. गाणारा कबीरांएवढाच आर्त झाल्याशिवाय निर्गुणी भजन त्याला उत्कटपणे गाता येणार नाही. निर्गुणी भजन गाताना एकांतातली गोष्ट व्यक्त झाली पाहिजे, असं कुमारजी म्हणत. पुढं कुमारजींना कबीरांच्या पदांची गोडी लागली. त्यांनी ‘मैं जाँगू म्हारा सतगुरू जागे, आलम सारा सोवे..’, ‘माया महाठगिनि हम जानी..’, ‘रमैय्या की दुलहन ने लूटा बजार..’, ‘उड जायेगा हंस अकेला..’ , ‘नैया मोरी नीके नीके चालन लागी..’ अशा पदांचं गायन केलं. हे गायन संगीताची जाण असणाऱ्यांना आवडलं तसं भक्तिभाव असणाऱ्यांनाही आवडलं. कबीर अनासक्त होऊन आपल्या पदांतून देहभाव, मनोभाव आणि बुद्धिभाव वेगळा करतात. आत्मभाव जागवतात. पदं ऐकणारा ऐकता - ऐकता भवतालापासून अलिप्त होत जातो. भवताल विसरून अंतरात पोहचतो. या अंतरात कुणीच नसतं. आता ऐकणाऱ्यासाठी भौतिक रूपातही एकांत असतो. कबीरांच्या ‘निरभय निरगुन गुन रे गाऊँगा..’ यांतली निर्भयता स्वरबद्ध करताना कुमारजींना ते तीव्रतेनं जाणवतं. हे पद थेट नाभीतून गायलं जातं, चेतना उंचावत राहतं. त्यांच्या ‘युगन-युगन हम योगी..’ मध्येही हेच आहे. कबीर स्वत: गात होते की नाही, ते आपल्याला ज्ञात नाही. पण, कबीरांचं सर्वाधिक प्रातिनिधिक गायन कुणी केलं असेल, तर ते कुमार गंधर्व यांनीच केलं आहे. कबीरांनी आपल्या भक्तिरचना त्यांच्या समकालात किंवा पुढं कुणी गाव्यात म्हणून लिहिल्या नाहीत. त्यांच्यावर कुणी विद्वानानं भाष्य करावं म्हणूनही त्या लिहिल्या नाहीत. कबीरांची पदं, दोहे ही त्यांच्या आध्यात्मिक जगण्याची फलश्रुती आहे. कुठलाही संत हा संत होण्याच्या हेतूनं भक्तिरचना करत नाही. ईश्वरावरील परमप्रेमातून त्याची ही कृती सहजपणे घडत असते. त्याच्या सहज, निरपेक्ष, करुणामय जगण्यातून कवित्व आणि संतत्व फुलत असतं. पुढं हेच सकळांसाठी आणि सर्वकाळासाठी प्रेरक होतं. कुमारजींसारखा एक प्रतिभावंत गायक कबीरांच्या भक्तिरचनांतून सृजनासाठीची प्रेरणा घेतो, हे आपल्या सर्वांसाठीच प्रेरक आहे. कबीर आध्यात्मिक मार्गावरील भक्तांना जवळचे आहेत; तसंच ते सृजनशील कलावंतांनाही जवळचे आहेत, हे अगदीच खरं आहे. (संपर्कः hemkiranpatki@gmail.com)

रसिक स्पेशल:‘अर्थ’संपन्न आयुष्यासाठी उभारू मराठीची गुढी!

सर्वांना नववर्षाच्या दोन दोन शुभेच्छा! पहिल्या शुभेच्छा दोनच दिवसांनी, १ एप्रिलला नवे आर्थिक वर्ष सुरू होत आहे म्हणून आणि दुसऱ्या शुभेच्छा अर्थातच गुढीपाडव्याच्या, कारण आज मराठी नवीन वर्षाचा आरंभ होतो म्हणून. या दोन्ही नव्या वर्षांचे स्वागत करताना मनात विचार येतो की, अभिजात भाषेचा दर्जा देऊन केंद्र सरकारने मराठीचा सन्मान केल्याने एकाएकी तिच्यातील मरगळ संपून मराठी गौरव गीते गायिली जात आहेत. खरे तर मराठी भाषा आधीपासून अभिजात होती आणि आहेच, पण आता त्याबद्दल खूप बोललं, लिहिलं जाऊ लागलं आहे. मग या सगळ्यांचा मराठी भाषिकांच्या आर्थिक प्रगतीसाठी काही लाभ होणार का? असाही सूर उमटतो आहे. त्यामुळे मराठी नववर्ष आणि आर्थिक नववर्ष असा दुहेरी योग गाठून मराठी भाषेच्या अर्थकारणाचा विचार करू... गोदाकाठच्या सातवाहन राजा हालने इ. स. पूर्व २०० मध्ये लिहिलेल्या गाथा सप्तशतीमधल्या काव्यातूनही त्या काळातील निसर्ग, समाजरचना आणि व्यवहारांबद्दलची माहिती मिळते. भाषिक व्यवहार हा फक्त साहित्यिक नसतो, तर आर्थिक, सामाजिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक असतो. भाषा ही माध्यम असल्याने ती आयुष्यातील प्रत्येक घटकाला स्पर्श करते. प्रामुख्याने ती आपल्या जगण्याच्या अर्थकारणासाठी महत्त्वाची ठरते. उदाहरण द्यायचे, तर स्थानिक व्यापाऱ्यांशी आपण मराठीतून खरेदी किंवा विक्रीचा व्यवहार करतो. पण, राष्ट्रीय पातळीवर इतर राज्यांतील ग्राहकांशी किंवा व्यापाऱ्यांशी व्यवहाराची वेळ येते, तेव्हा हिंदी किंवा इंग्रजी वापरावी लागते. हाच आर्थिक व्यवहार आंतरराष्ट्रीय पातळीवर जातो, तेव्हा इंग्रजीशिवाय पर्याय नसतो, कारण इंग्रजी ही आता जगाने व्यवहाराची भाषा म्हणून मान्य केली आहे. म्हणून जगातील बहुतेक देश आयात-निर्यातीचे करार इंग्रजीतच करतात. हेच उदाहरण उलट पद्धतीने घेऊ. ज्या आंतरराष्ट्रीय कंपन्यांना आपली बाजारपेठ वाढवायची आहे, त्यांना भारतात यायचे झाले तर प्रामुख्याने हिंदी आणि स्थानिक भाषांचा विचार करावा लागतो. कारण स्थानिक ग्राहकाशी त्याच्या मातृभाषेतून बोलले तरच त्याच्याशी भावनिक जवळीक वाढणार असते. उदाहरणार्थ, ट्रॅक्टर तयार करणारी कंपनी आंतरराष्ट्रीय असली, तरी त्यांना ट्रॅक्टर महाराष्ट्रातील शेतकऱ्याला विकायचा असेल, तर त्याला समजेल अशा भाषेतून म्हणजे मराठीतून जाहिरात करावी लागते. ती विविध माध्यमांतून शेतकऱ्यापर्यंत पोहोचवावी लागते. त्यासाठी शेतकरी काय पाहतो, वाचतो याचा अभ्यास करावा लागतो. तो पंढरीच्या वारीला जात असेल, तर त्या मार्गावर त्याला दिसेल अशा जाहिराती कराव्या लागतात. याचाच अर्थ, ग्राहक हा राजा असेल, तर तो म्हणेल त्या भाषेत आंतरराष्ट्रीय कंपन्यांना व्यवहार करावे लागतात. थोडक्यात, ज्या भाषेत सर्व राज्य व्यवहार, न्यायनिवाडा आणि व्यापार-उदीम चालतो, ती भाषा तिच्या वापरामुळे टिकून राहते, नवनव्या शब्दांची भर घालून वाढत राहते. मराठीला समृद्ध बनवायचे असेल, तर आधी सर्व कायदे, न्यायनिवाडे, बँकेतील व्यवहार, शालेय आणि महाविद्यालयीन शिक्षणाची पाठ्यपुस्तके मराठीतून व्हायला हवीत. फक्त कथा, कादंबऱ्या, कविता, नाटके, चित्रपटांतून येणारी सांस्कृतिक मराठी म्हणजे तिचा वापर नव्हे, तर सामान्य माणूस दैनंदिन व्यवहारात किती मराठी वापरतो, याला फार महत्त्व आहे. मराठी माणूस कोणीही परभाषिक व्यावसायिक दिसला की झटकन आपल्या तोडक्यामोडक्या हिंदीत किंवा इंग्रजीत बोलायला लागतो. जणू काही मराठीतून बोललो तर समोरची व्यक्ती वस्तू विकणार नाही किंवा नीट सेवा देणारच नाही! ही व्यवहारातील भाषिक मानसिक गुलामगिरी सर्वप्रथम छत्रपती शिवाजी महाराजांनी ओळखली होती. त्यांनी फारसी आणि अरबीचे आक्रमण रोखण्यासाठी राज्यव्यवहार कोश तयार केला. स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनीही भाषाशुद्धी चळवळ राबवली आणि इंग्रजीतील अनेक शब्दांना पर्यायी शब्दांची निर्मिती केली. हे सर्व शब्द आजही आपण सहजपणे वापरतो. हा एका अर्थी भाषिक स्वातंत्र्याचा लढाच होता. इंग्रजी भाषा समृद्ध झाली, कारण त्यांनी सातत्याने सर्व भाषांतील शब्द जसेच्या तसेच उचलले आणि इंग्रजीतून वापरात आणले. त्यामुळे ती जागतिक भाषा झाली. मराठीलाही त्या उंचीवर आपली गुढी उभारायची असेल, तर जागतिक ज्ञान मराठी भाषेतून उपलब्ध करून द्यावे लागेल. या संदर्भात आपण कुठे आहोत, हे पाहताना जे चित्र दिसते ते अगदीच निराशाजनक नाही. जगातील १४ कोटींहून अधिक लोक मराठी भाषिक आहेत. त्यामुळे मराठी ही भारतातील तिसऱ्या क्रमांकाची, तर जगातील दहाव्या क्रमांकाची भाषा आहे. ज्ञानकोश, विश्वकोश, शब्दकोश, संस्कृतिकोश आदी शेकडो कोश निर्माण करणारी मराठी भाषा मुळातच समृद्ध आणि संपन्न आहे. फक्त आपण तिचा आवर्जून वापर करत नाही. या आर्थिक नववर्षाच्या निमित्ताने, सगळे अर्थव्यवहार मराठीतून करायचा निर्धार मराठी भाषिकांनी करायला हवा. बँकेतील सही मराठीत असावी, तेथील सर्व व्यवहारांची नोंद मराठीतून ठेवण्याचा आग्रह असावा, व्हॉट्स अॅप, फेसबुक आदी समाजमाध्यमांचा वापर मराठीतून करावा, ई कॉमर्स संकेतस्थळांवरुन मराठीतून वस्तू मागवाव्यात, ‘ओटीटी’वर मराठी भाषेतून जगभरातील चित्रपट आणि मालिका पाहाव्यात, इंटरनेटवर मराठीतून माहिती घ्यावी, साधे मेसेजही मराठीतूनच लिहिले जातील, हे पाहावे. यामुळे काय होईल की, मराठी भाषेला प्रचंड मागणी आहे, हे इंटरनेटला समजेल. या प्लॅटफॉर्म्सनी वापरलेल्या कृत्रिम बुद्धिमत्ता प्रणालीला कळेल की मराठी भाषेतून खूप व्यवहार होत आहेत. मग ते सर्व तंत्रज्ञान मराठीतून आणण्याचा प्रयत्न करतील. स्वाभाविकच मराठीत सगळे ज्ञान उपलब्ध झाल्याने तिचा वापरही वाढेल. भारतातील सर्वात जास्त क्रयशक्ती असलेल्या प्रदेशांत महाराष्ट्राचा समावेश होतो. मुंबई, पुणे, ठाणे आणि नाशिकच्या परिघातील चार कोटींहून अधिक मराठी भाषिक सर्वांत जास्त खरेदी करतात. या सर्व ग्राहकांनी सगळे आर्थिक व्यवहार मराठीतून करायचे ठरवले, तर स्वाभाविकच मराठीतून जाहिराती तयार होतील, त्या दाखवण्यासाठी मराठीत बातमीपत्रे आणि मालिका बनवाव्या लागतील. मराठी दैनिके, मासिके आणि नियतकालिके या जाहिरातींमुळे वाढतील. एकंदरीतच सृजनशील, प्रतिभावान मराठी लोकांची मागणी वाढेल. मराठी उद्योजकांना प्रोत्साहन मिळेल. मराठी वस्तू आणि सेवांना जगभरातून मागणी वाढली, तर जगभरातील लोकांनाही व्यवहारासाठी मराठीचा वापर करावा लागेल... मराठीच्या उत्कर्षाचे हे स्वप्न साकारण्यासाठी आजच्या इतका दुसरा चांगला मुहूर्त कुठला असेल? चला तर मग, नवसंवत्सराची अन् नव्या आर्थिक वर्षाची सुरूवात करताना, आपल्या आयुष्याच्या ‘अर्थ’संपन्नतेसाठी मराठी भाषेची गुढी उभारुया! (संपर्कः prasadmirasdar@gmail.com)

वेबमार्क:'बझ' भारतीय ‘टॅटू’चं जागतिक गोंदण!

सामान्यत: ज्या कला लोकांच्या जाणिवांशी घट्ट निगडीत नसतात, त्यांच्याविषयी समाजमनात फारसे आकर्षण नसते. मात्र, समाजाच्या विविध वयोगटांपैकी तरुण पिढीशी कनेक्ट असणाऱ्या एखाद्या गोष्टीवर आधारलेला सिनेमा अथवा माहितीपट ट्रेंडमध्ये आला की त्यावर समाजमाध्यमांत चर्चा सुरू होते. अशाच धाटणीतला ‘बझ’ हा माहितीपट २८ फेब्रुवारीला जिओ हॉटस्टार ओटीटी प्लॅटफॉर्मवर प्रदर्शित झालाय. भारतातील प्रसिद्ध टॅटू कलाकारांपैकी एक असलेल्या एरिक डिसूझा यांचा प्रवास दाखवणारा हा माहितीपट कला आणि व्यक्तिविकास यांच्यातील संबंध व त्याचे महत्त्व अधोरेखित करतो. त्यामुळे तो निव्वळ माहितीपटापेक्षाही एक हळूहळू उलगडत जाणारी हृदयस्पर्शी कहाणी बनला आहे. व्यक्तीच्या जडणघडणीची सालपटे निघत जावीत, तसा त्यातील घटनापट समोर येतो. ‘बझ’चा विषय केवळ टॅटू काढण्याचा वा त्याच्या माहितीचा नाही, तर त्याआडच्या सामाजिक भावनांचा आहे. विविध वयातले लोक त्याकडे कसे पाहतात, यावरही त्यात कटाक्ष टाकला आहे. पूर्वीच्या काळी शरीराच्या विविध भागांवर गोंदवलं जायचं. त्यामध्ये आणि आताच्या लक्षवेधी टॅटूमध्ये काय फरक आहे, याचे मर्म माहितीपटात उत्तमपणे उलगडले आहे. नादिष्ट, नशेडी, क्रिंज, ठरकी, वाह्यात, छंदीफंदी, लक्ष वेधून घेऊ इच्छिणारे वा आकर्षणकेंद्री लोकच टॅटू काढतात असा समज रूढ आहे. तो कशामुळे रूढ आहे, याचा वेधक शोध यात घेतला आहे. मुंबईच्या रस्त्यांपासून ते आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील प्रसिद्धीपर्यंतचा एरिकचा प्रवास ‘बझ’मध्ये चित्रित झाला आहे. टॅटूची कलाकृती एखाद्याच्या वैयक्तिक आवडनिवडीची, स्वभाव-गुणवैशिष्ट्यांची माहिती देत व्यक्तिविशेषाच्या बाबतीतले छुपे सत्य कसे समोर आणते, हे पाहण्यासारखे आहे. अंगावर गोंदलं जावं की नको, याविषयी आपल्यात मतभेद असूनही आपल्या सर्वांच्या मनात त्याचे स्वरूप एका हव्याहव्याशा अनुभूतीचे आहे. वास्तवात हा एक वैयक्तिक स्तरावरचा सर्वसामान्य मानवी अनुभव आहे. मात्र, तो दृश्य स्वरूपात इतरांच्या नजरेला पडत असल्याने ज्याने टॅटू काढून घेतलेला असतो, त्याच्या मनातले त्या विषयीचे भाव आणि त्याच्या टॅटूकडे पाहणाऱ्या इतरेजनांचे भाव नक्कीच भिन्न असतात. या दोन्हींची सांगड कशी घालणार, याचे मजेदार उत्तर ‘बझ’ देतो. एरिक डिसूझा यांची या क्षेत्रातील कारकीर्द तब्बल वीस वर्षांची आहे, यावरूनच या माहितीपटातली रंगीनियत लक्षात यावी! एरिक एका रात्रीत सर्वोच्च स्थानी पोहोचले नाहीत. त्यासाठी त्यांनी जो संघर्ष केलाय, तो स्क्रीनवरच पाहणे इष्ट! अनेक अडथळ्यांची शर्यत त्यांनी पार केली, अनेकदा अपयशही आले. पण, खचून न जाता ते पुढे जात राहिले. दिग्दर्शक माहिर खान यांनी या माहितीपटाच्या चित्रीकरणासोबतच एका अर्थाने एरिकच्या कलाकृतीही डिजिटल रुपात जतन केल्या आहेत. काहींना ही सर्व अतिशयोक्ती वाटू शकते, मात्र ज्या वेगाने तरुणाई आणि नवी टीनएजर पिढी या कलेकडे आकृष्ट होतेय, ते पाहता काही वर्षांनी टॅटू हा बहुताशांच्या देहभागांचा घटक झालेला असेल. लोकांचे सामाजिक, लैंगिक, वैयक्तिक दृष्टिकोनही त्यावरूनही निश्चित केले जातील. ‘बझ’च्या काही दृश्यांमध्ये टॅटू कसा काढला जातो नि विविध अवयवांवर टॅटू काढला जाताना कोणती दक्षता घ्यावी लागते, याची अतिशय रंजक माहिती मिळते. टॅटूचे आरेखन कसे होते, त्यात रंग कसे भरले जातात आणि त्याचे अंतिम टचअप कसे केले जाते, याचे विश्लेषण रंजक आहे. एरिक यामध्ये एकेठिकाणी सांगतात की, टॅटू काढणं हे कलेच्या परिवर्तनशीलतेविषयी सकारात्मक असण्याचं लक्षण आहे. लोकांना मनोआघात आणि अव्यक्त वेदनांवर मात करण्यासाठी तसेच सामाजिक सीमा ओलांडण्यास टॅटू कामी येऊ शकतो. एरिकचे आतापर्यंतचे सर्वोत्तम काम म्हणजे त्याच्या पत्नीच्या हातावरचा अत्यंत आखीवरेखीव बोलका टॅटू, ज्याला आंतरराष्ट्रीय टॅटू परिषदांमध्ये सहा पुरस्कार मिळाले आहेत. या टॅटूमध्ये टिपलेले तपशील आणि त्यातील गूढतेचे प्रमाण एरिकमधल्या कलाकाराच्या कौशल्याचा पुरावा आहे. एरिक वास्तववादी आणि ऑर्गनिक टॅटूमध्ये तरबेज आहेत, याची साक्ष जागोजागी येते. फ्री स्टाइल टॅटूवर त्यांचे हात सफाईदारपणे काम करतात. पूर्ण शरीरभरून काम करण्यासाठी केवळ अधिक शाई आणि संयम लागतो असे नव्हे, तर त्या जटिल प्रक्रियेसाठी वचनबद्ध क्लायंटची आवश्यकता असते. त्याशिवाय टोटल बॉडी टॅटू काढता येत नाही. अर्ध्यात सोडून दिलेले टॅटू विद्रूपीकरणास हातभार लावतात. ‘बझ’मध्ये एरिक डिसूझा, रॉबिन बहल, जोसी पॅरिस रेंटली, सचिन आरोटे, दीप कुंडू आणि व्हायलेट डिसूझा यांची प्रमुख कामे आहेत. अनिल कपूर फिल्म अँड कम्युनिकेशन नेटवर्क अंतर्गत अन्य सहनिर्मात्यांनी याची निर्मिती केली आहे. एका वेगळ्या विषयाची रंजक माहिती अनुभवण्यासाठी ‘बझ’ लक्षात राहील.जाता जाता... या महिन्यातील आवर्जून पाहण्यासारख्या मल्याळी थ्रिलर सिनेमांमध्ये.. सूक्ष्मदर्शिनी (जिओ हॉटस्टार), पानी, रेखाचित्रम (सोनी), गोलम (ॲमेझॉन) ही नावे महत्त्वाची. (संपर्कः sameerbapu@gmail.com)

गोष्ट सांगतो ऐका...:चुरमा

निरंजन फोनवर बोलत होता, ते आता रीनाला भयंकर वाटत होतं. वाटणारच. कारण तो समोरच्या माणसाला बायकोच्या खुनाची तयारी कशी चालू आहे, हे सांगत होता... सकाळी निरंजन जरा लवकरच उठला झोपेतून. दोन दिवस लोणावळ्यात जायचं होतं राहायला. बायको म्हणत होती, सोबत येते म्हणून. पण, निरंजन ‘नाही’ म्हणाला. त्याला काम होतं तिथं. ‘मी सुटीसाठी नाही चाललो,’ म्हणाला. थोडी चिडचिड झालीच. निरंजन आवरून डायनिंग टेबलपाशी आला. समोर शिळ्या पोळीचा चुरमा बघून तर तिडीक गेली त्याच्या डोक्यात. या आठवड्यात तिसऱ्यांदा त्याच्या समोर तोच नाश्ता होता. निरंजन बायकोवर भडकला. दोघांची चांगलीच वादावादी झाली. भांडण झालं की, निरंजन एकटाच बोलत राहतो. बायको मोठ्या आवाजात टीव्ही लावते. ती मुळीच लक्ष देत नाही. निरंजन तसाच नाश्ता न करता निघून गेला. लोणावळ्याला जाणारी एसी बस पकडली. काही वेळ खिडकीबाहेर बघत राहिला. शहरातली गर्दी आणि त्याच त्याच जाहिराती असलेली होर्डिंग बघून त्याचा वैताग आणखी वाढला. होर्डिंगवर असलेल्या प्रसन्न चेहऱ्याच्या बायकाही आपल्या नवरोबाला शिळ्या पोळीचा चुरमाच खाऊ घालत असणार, असं काहीबाही त्याच्या मनात आलं. हळूहळू एसी आपला रंग दाखवू लागला. चुरमा हा विषय डोक्यातून जाऊन निरंजन पुन्हा एकदा डोळे मिटून झोपण्याच्या तयारीत होता. लोणावळ्यात दोन दिवस खूप काम होतं. कामाचे विचार डोक्यात चालूच होते. मागच्या सीटवर बसलेली रीना खूप वेळापासून विचार करत होती. अचानक तिला आठवलं की, हा तर आपल्या मैत्रिणीचा नवरा आहे. उल्काचा नवरा. खूप दिवसांनी बघत होती ती निरंजनला. खरं तर उल्का तिच्या कॉलेजमध्ये होती. पण, रीना नोकरीसाठी सिंगापूरला गेली. सगळ्यांशी संपर्क तुटला. मग इन्स्टावर मैत्रिणींची खबरबात. म्हणजे फक्त फोटो. लग्नाचे, पार्टीचे.. त्यातूनच तिला काही चेहरे ओळखीचे झाले होते. उल्का अधूनमधून निरंजनसोबत फिरायला गेल्याचे फोटो टाकायची. तिला त्यातूनच आठवलं. तिने पुन्हा उल्काचं इन्स्टा चेक केलं. तोच होता. तिला वाटलं, लगेच बोलायला सुरूवात करावी. पण, तिला काही अर्जंट मेल करायचे होते. आधी ते काम उरकून टाकू, असा विचार करून ती टाइप करू लागली. दरम्यान तिनं उल्काला मेसेज केला. खरं तर खूप वर्षांनी ती उल्काशी बोलत होती. उल्काने अजून रिप्लाय केला नव्हता. रीना मेल टाइप करत राहिली. निरंजन छान झोपी गेला होता. पण, अचानक फोन वाजला. रीनाने लॅपटॉपमधून डोकं वर करून पाहिलं. अतिशय डोक्यात जाणारी रिंगटोन होती. एका जगप्रसिद्ध क्राइम सिरियलची.. निरंजनने फोन उचलला. नाराजीनेच. रीनाला आश्चर्य वाटलं. एवढा साधा-सरळ दिसणारा निरंजन अशी खतरनाक रिंगटोन कसा ठेऊ शकतो? त्यातच झोपेतून उठला म्हणून तो अतिशय हळू आणि वैतागून बोलत होता. रीनाला वाटलं, नको या माणसाशी बोलायला, केवढा मग्रूर वाटतोय. ती मेल टाइप करू लागली. पण, मनात नसतानाही निरंजनचा आवाज तिला येतच राहिला. ती खूप ठरवत होती की, आपण आपलं काम करावं. पण, तो फोनवर बोलत होता, ते आता तिला भयंकर वाटत होतं. वाटणारच. कारण निरंजन समोरच्या माणसाला बायकोच्या खुनाची तयारी कशी चालू आहे, हे सांगत होता. बायकोचा विषय संपवायचा होता त्याला. आणि तोही आजच्या आज. रीना हादरून गेली. केवळ दोन मिनिटांत सगळी गोष्ट बदलून गेली होती. इन्स्टाग्रामवर निरंजनसोबतचे रोमँटिक फोटो टाकणारी उल्का.. कधी कधी तिचे फोटो बघून हेवा वाटायचा रीनाला. किती गोड जोडी आहे, असं वाटायचं. रीनाचा नवरा एका मोठ्या कंपनीत सेल्स हेड असल्यामुळं त्याला फार कमी वेळ मिळायचा. तिने एक-दोनदा त्याला उल्काचे फोटो दाखवले होते. लोक किती छान एन्जॉय करतात वगैरे सांगितलं होतं. तिच्या नवऱ्याने नेहमीच्या निर्विकारपणे पाहिलं होतं. ते सगळं रीनाला आठवलं. आणि आता ती भलतंच काहीतरी ऐकत होती. अर्जंट मेल टाइप करणं तिने बाजूला ठेवलं. ती बारकाईने निरंजनचा फोन ऐकू लागली. निरंजन फोनवर सांगत होता की, अडीच तासात तो लोणावळ्यात पोहोचेल. तोपर्यंत बायकोच्या खुनाची सगळी प्लॅनिंग झालेली असेल. उद्याचा दिवस तो लोणावळ्यात असणार आहे. लोणावळ्याहून परत जायच्या आधी बायकोचा खून झालेला असेल. आता आणखी वेळ वाया घालवणार नाही. रीना हादरून गेली होती हे ऐकून. तेवढ्यात तिला उल्काचा रिप्लाय आला. इन्स्टाग्रामवर. उल्का आनंदात विचारत होती, ‘कशी काय आठवण काढलीस?’ रीनाने तिला थेट प्रश्न केला.. ‘तुझं काही भांडण बिंडण झालंय का निरंजनशी?’ उल्का घाबरून गेली. एक तर रीनाने तिला किती तरी वर्षांनी मेसेज केला होता. त्यात पहिलाच प्रश्न हा असा. आणि आणखी धक्कादायक गोष्ट म्हणजे, तिचं सकाळी निरंजनशी खरंच भांडण झालं होतं. पण, ही गोष्ट रीनाला कशी कळली? उल्काला वाटलं, निरंजनने आपलं भांडण झाल्याचं सोशल मीडियावर तर नाही टाकलं? तिने चेक केलं. पण, तसं काही नव्हतं. उल्काने रीनाला फोन केला, पण तिने उचलला नाही. मेसेजवर बोलू म्हणाली. रीनाला तिला घाबरवायचं नव्हतं. तिने खुनाबद्दल काही सांगितलं नाही. फक्त म्हणाली.. तू फक्त घरी थांबू नको, काहीतरी डेंजर घडणार आहे. पण, डोन्ट वरी. मी आहे.. रीना तशी खमकीच होती. उल्का रडवेली झाली. पण, मैत्रिणीच्या सांगण्यावरून आहे तशीच बाहेर पडली. जवळच तिची मावशी राहात होती. तिच्या घरी गेली. इकडं निरंजन फोन ठेऊन पुन्हा शांत झोपला. जणू काही घडलंच नाही. रीना त्याच्या शांत चेहऱ्याकडं बघत होती. किती थंड आणि क्रूर गुन्हेगार आहे हा माणूस, असा विचार तिच्या मनात आला. तिने पोलिसांना मेसेज सुरू केले. लोणावळ्याला गाडी थांबली. पोलिसांनी निरंजनला ताब्यात घेतलं. चौकशी सुरू झाली. पण, प्रकरण भलतचं होतं . निरंजन एक टीव्ही मालिका लेखक. त्यातल्या हिरोच्या मनात बायकोचा खून करायची गोष्ट चालू असते. ती लिहिण्यासाठी निरंजन लोणावळ्यात निघालेला होता. तेच तो दिग्दर्शकाला सांगत होता. लोणावळ्यात जाऊन खुनाचं पूर्ण प्लॅनिंग करतो, हे सांगत होता. खूप दिवस तो ट्रॅक लिहायचं राहून जात होतं.. रीनाला कळल्यावर ती उल्काला फोन करून ‘सॉरी’ म्हणाली. उल्का म्हणाली, अगं, तो टिव्ही मालिका लिहितो. दर महिन्याला कुणाच्या तरी खुनाचं प्लॅनिंग करत असतो.. इकडं निरंजन इन्स्पेक्टरना सांगत होता की, बायकोशी चुरम्यावरुन भांडण झालं, हे खरं आहे. पण, हे काही खुनाचं कारण असू शकत नाही. इन्स्पेक्टर म्हणाले, मी समजू शकतो. मी पण गेल्या दोन वर्षात दोनशे वेळा शिळ्या पोळीचा चुरमा खाल्लाय, तरी असा विचार एकदाही माझ्या डोक्यात आला नाही.. दोघंही कसनुसं हसले. (संपर्कः jarvindas30@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:'जगदीप' यांनी ॲक्टिंगला दिला होता नकार; असरानी यांनी तारखा न दिल्यामुळे निर्मात्याने गाठले होते घर

फिल्म इंडस्ट्रीतील प्रख्यात विनोदी अभिनेते जगदीप यांचा काल जन्मदिवस होता. त्यांना मी ‘भाईजान’ म्हणायचो. मी मुंबईत आलो तेव्हा सुरूवातीच्या काळात माझी ज्यांच्याशी ओळख झाली, अशा मोजक्या लोकांपैकी जगदीप भाईजान हे एक होते. ते सिनेमांमध्ये धमाल कॉमेडी करायचे, पण खासगी आयुष्यात मात्र गंभीर व्यक्ती होते. मी त्यांचा तुम्हाला जो किस्सा सांगणार आहे, तो १९९३ चा आहे. ऋषी कपूर आणि तब्बू यांची भूमिका असलेल्या ‘पहला पहला प्यार’ या माझ्या सिनेमाचे काम सुरू होते. त्यामध्ये एका वृत्तपत्राच्या संपादकाची भूमिका होती आणि त्यासाठी असरानी यांना घेतले होते. पण, त्यांचे शूटिंग होणे बाकी होते. सिनेमाच्या इतर दृश्यांचे शूटिंग सुरू होते. त्यासाठी नटराज स्टुडिओमध्ये रेस्टॉरंटचा सेट लागला होता. तिथे संपादकाच्या व्यक्तिरेखेचे काम नव्हते, म्हणून असरानीजींची तारीख घेतली नव्हती. सिनेमाची कथा हनी ईराणी यांची होती. त्या शूटिंगच्या ठिकाणी पोहोचल्या. आम्ही रेस्टॉरंटमधील दृश्याविषयी बोलत होतो. हनीजी म्हणाल्या की, रेस्टॉरंटमधील हा प्रसंग खूप गंमतीशीर आहे. यामध्ये कथेतील वृत्तपत्राचा संपादक सामील झाला, तर आणखी मजा येईल. कसे वाटतेय? मी दिग्दर्शक मनमोहन सिंह यांना ही कल्पना सांगितली, त्यांनाही ती आवडली. निर्माते बी. एस. शाद यांनी असरानींजींशी संपर्क साधला आणि काहीही करुन शूटिंगसाठी एवढे दोन दिवस काढा, असे सांगितले. असरानीजी म्हणाले की, मी मुंबईत असतो तर काही करुन शूटिंगसाठी वेळ काढला असता. पण, मी मुंबईत नाहीय, आऊटडोअर शूटिंगला जातोय.. त्यांच्या उत्तरामुळे सगळे जण विचारात पडले की, आता असरानीजींच्या जागी कुणाला घ्यायचे, जो चांगला अभिनेता तर हवाच, पण या दोन दिवसांतच शूटिंग असल्याने लगेच त्याच्या तारखाही मिळतील. आणि अचानक जगदीप भाईजान यांचे नाव डोक्यात आले. हे नाव ऐकताच सगळ्यांची उत्सुकता वाढली. काही जण म्हणाले, जगदीप भाईजाननाच घ्या.. काय भारी रिअॅक्शन देतील, एकदम मस्त कॉमेडी होईल.. मग शाद साहेबांनीही, मी जगदीप भाईजानशी बोलतो, असे सांगितले. ते त्यांना भेटायला गेले. भाईजाननी त्यांचे स्वागत केले. मनमोहन सिंह, ऋषी कपूर यांची नावे ऐकून खूप खूश झाले. शाद साहेबांनी त्यांना सांगितले.. विषय फक्त एवढाच आहे की तुम्हाला उद्याच हे शूटिंग करावे लागेल. जगदीप भाईजान त्यांना म्हणाले, ‘उद्या? याचा अर्थ एकतर मी तुमची पहिली निवड नाही किंवा ही भूमिका फारशी महत्त्वाची नाही. तसे नसते तर शूटिंगच्या एक दिवस आधी कोणत्याही अभिनेत्याला निवडले जात नाही.’ हे ऐकून शाद साहेबांनी उत्तर दिले.. ‘तुमचे म्हणणे खरे आहे. आम्ही आधी असरानी साहेबांना घेतले होते, पण ते मुंबईच्या बाहेर आहेत आणि नेमके उद्या शूटिंग आहे. त्यामुळे आम्ही असा विचार केला की, असा कोणता अभिनेता आहे, जो तितकाच चांगला आणि उपलब्धही होऊ शकेल?’ त्यावर जगदीप भाईजान म्हणाले, ‘माझ्यापेक्षा दिलीपकुमार चांगले अभिनेते आहेत आणि सध्या उपलब्धही आहेत. त्यांच्याकडे जा आणि त्यांना घ्या..’ अशा प्रकारे जगदीप भाईजान यांनी नकार दिला. त्यांच्याकडे अशी धमक आणि उमदेपणाही होता. या गोष्टीवरून मला राहत इंदोरी यांचा एक शेर आठवतोय... बादशाहों से भी फेंके हुए सिक्के न लिए हमने ख़ैरात भी माँगी है तो ख़ुद्दारी से... साधारण त्याच काळातील हा दुसरा किस्सा.. मी काही कामानिमित्त हॉटेल होरायझनमध्ये गेलो होतो, तेव्हा तिथे शूटिंग सुरू होते. माहिती घेतल्यावर कळले की जगदीप भाईजानही तिथे आले आहेत. ते कुठे आहेत, असे विचारल्यावर युनिटमधील व्यक्तीने सांगितले की, आत्ता त्यांचे शूटिंग नसल्याने ते वरती रुममध्ये आहेत. मी त्यांना भेटायला गेलो. ते खूप खुश झाले. मला म्हणाले की, माझी मद्यपानाची सवय कशी सुटली, ते आज तुला सांगतो. ते म्हणाले... मी शूटिंगसाठी दिल्लीला गेलो होतो. पॅकअप झाल्यावर हॉटेलवर आलो, अंघोळ केली, फ्रेश झालो. टीव्ही सुरू केला. बाटली काढली, ग्लास ठेवला. टीव्हीवर कुणी गायक गालिबची गझल गात होता. ती ऐकताना मनात विचार आला.. गालिब मद्याचे शौकिन होते, मीपण तसाच आहे. गालिबना दिल्लीमध्ये दफन करण्यात आले आणि मी सुद्धा दिल्लीतच आहे. मग आज गालिब साहेबांची जिथे मजार आहे, तिथे जाऊन प्यावी.. मी बाटली घेतली आणि हॉटेलपासून टॅक्सी करून गालिब साहेबांच्या मजारीजवळ पोहोचलो. त्या काळी तिथे फारशी गर्दीही नसायची. मी मजारीला सलाम केला, फातिहा वाचली आणि बाटली काढली. मी जशी बाटली काढली, तसा मला अदृश्यपणे कुठून तरी आवाज आल्याचा भास झाला.. आकाशवाणी व्हावी तसा.. असे वाटले की, गालिब आपल्या मशहूर गझलेतील दोन शेर माझ्या कानात ऐकवताहेत... ये मसाईल-ए-तसव्वुफ़ ये तेरा बयान ‘ग़ालिब’ तुझे हम वली समझते जो न बादा ख़्वार होता। हुए मर के हम जो रुस्वा हुए क्यूं न ग़र्क़-ए-दरिया, न कभी जनाज़ा उठता न कहीं मज़ार होता। आणि एकाएकी माझा हात थांबला.. विचार आला की, स्वत: गालिबनाही आपण मद्य पीत असल्याची खंत होती. या दोन शेरमधून त्यांनी हेच सांगितलेय की गालिब, तू मद्यपान करत नसता, तर लोकांनी तुला अवतार मानले असते. मृत्यूनंतर तुझा मृतदेह नदीत वाहून गेला असता तर बरे झाले असते. तुझी मजार तरी बनली नसती. मजार आहे, तोपर्यंत लोक म्हणत राहतील की ही त्या गालिबची मजार आहे, जो मद्यपान करायचा... जणू गालिब स्वत:च मला हे सांगत आहेत, असे वाटले. मग ती बाटली मी एका झटक्यात थेट नाल्यात फेकून दिली. त्यानंतर मी मद्यपान सोडले, ते आजवर कधीही प्यायलो नाही. जगदीप भाईजान यांच्या आठवणीत त्यांच्या ‘भाभी’ सिनेमातील हे गाणे ऐका... चली चली रे पतंग मेरी चली रे... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

मुद्दे पंचविशी:ध्येय समतल समाजनिर्मितीचे...

येत्या २५ वर्षांत देशाची स्थिती बदलवण्यासाठी संविधानाला अपेक्षित असा आर्थिक, सामाजिकदृष्ट्या समतल असलेला एकसंध समाज निर्माण करावा लागेल. वाढते सामाजिक, आर्थिक, राजकीय तणाव संविधानिक तरतुदींच्या वापराने कमी करण्याला प्राधान्य दिले, तर देश जागतिक स्तरावरील एक मोठी शक्ती बनू शकतो. संविधानाला ७५ वर्षे पूर्ण झाल्याच्या पार्श्वभूमीवर महाराष्ट्र विधिमंडळाच्या अर्थसंकल्पी अधिवेशनात विशेष चर्चा झाली. भारताच्या विशाल लोकसंख्येने उभी केलेली लोकशाही संविधानाच्या भक्कम पायावर गेली ७५ वर्षे टिकून आहे. तथापि, पुढील पंचवीस वर्षांत संविधान आणि लोकशाहीचा प्रवास कसा असावा, यावर व्यापक चर्चा होण्याची गरज आहे. संविधानाने काय साध्य केले? अलीकडे निवडणुकीच्या पार्श्वभूमीवर संविधान बदलण्याच्या शक्यता चर्चेत येऊ लागल्या आहेत. वास्तविक आपले संविधान तयार करताना अत्यंत व्यापक, सखोल आणि दूरदृष्टीचा विचार करण्यात आला होता. या संविधानाचा सर्वात महत्त्वाचा आणि मुख्य उद्देश होता की, पारदर्शक शासनव्यवस्था निर्माण करून त्याद्वारे आर्थिक विषमता विरहित आणि सामाजिक समतायुक्त असा देश उभा करणे, ज्यामध्ये प्रत्येकाला सुखी आणि समृद्ध जीवन जगण्याची संधी उपलब्ध असेल. शिवाय, कोणावरही अन्याय होणार नाही. गेल्या ७५ वर्षात संविधानाला अपेक्षित अशी व्यवस्था निर्माण झाली का, असा प्रश्न पडणे स्वाभाविक आहे. पण, एका बाबतीत मात्र सर्वांचे एकमत होवू शकते, ते म्हणजे वैविध्यपूर्ण संस्कृती, भाषा, चालीरीती, मतप्रवाह असलेल्या खंडप्राय देशाला या संविधानाने केवळ एकसंधच ठेवलेले नाही, तर शेजारील देशाप्रमाणे हुकूमशाहीकडे झुकूही दिले नाही! पुढच्या पंचवीस वर्षांत किंवा त्यानंतरही संविधानामुळे या गोष्टी अव्याहतपणे सुरू राहाव्यात, अशी अपेक्षा ठेवणे स्वाभाविक असेल. संविधानातील सापेक्ष बदल : आता जगभरात चौथी औद्योगिक क्रांती सुरू झाली आहे. त्यामुळे माणसाच्या जीवनात आजवर न अनुभवलेली स्थित्यंतरे भविष्यात दररोज, अतिवेगाने घडत राहतील. जगाच्या पटलावर विज्ञान-तंत्रज्ञानामध्ये होणारी स्थित्यंतरे तसेच आपल्या देशातील आर्थिक, सामाजिक, राजकीय बदल यांमुळे नव्या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी आणि जनतेच्या हिताच्या दृष्टीने आवश्यक त्या सुधारणा होत राहतील. त्या पार्श्वभूमीवर देशाच्या संविधानात त्या सापेक्ष बदल होणे आवश्यक असेल. अर्थात, गेल्या ७५ वर्षात संविधानामध्ये १०५ वेळा बदल करण्यात आले आहेत. विषमतेचा विस्तार, लोकशाहीचा संकोच : संविधानाच्या बाबतीत दोन महत्त्वाचे पैलू विचारात घ्यावे लागतात. पहिला म्हणजे, संविधानाला ज्या बाबी अपेक्षित केल्या होत्या, त्याप्रमाणे परिपूर्ण शासन आणि समाजव्यवस्था देशात निर्माण झाली आहे की नाही? संविधानातील मार्गदर्शक तत्त्वांप्रमाणे बहुतांश बाबी घडत असल्या, तरी देशातील आर्थिक आणि सामाजिक विषमता कमी करण्यासाठी संविधान राबवण्याचे प्रयत्न कमी पडले, असे म्हणावे लागेल. ७५ वर्षांत देशात सुबत्ता वाढली, पण आर्थिक विषमता आणि धार्मिक, जातीय तेढ पुन्हा उफाळून येत आहे. उदा. आस्थापनांमध्ये कामगारांचा सहभाग घेणे हा मार्गदर्शक तत्त्वांतील उद्देश अद्याप सफल झालेला नाही. दुसरा म्हणजे, राजकीय व्यवस्था काटेकरपणे चालावी म्हणून जी चौकट संविधानात घालून दिली आहे, ती अनेकदा भेदली जाऊन लोकशाहीविरोधी वातावरण निर्माण झाल्याचा भास होतो. लोकशाही हा संविधानाचा गाभा आहे. तथापि, तो सुद्धा काही वेळा कमकुवत केला गेल्याचे दिसते. लोकशाहीत प्रत्येक नागरिकाच्या मताप्रमाणे, त्याच्या लोकप्रतिनिधीमार्फत निर्णय व्हावेत अशी अपेक्षा असते. ‘थ्री लाइन’ अशा प्रकारच्या तरतुदीनुसार लोकप्रतिनिधी ज्यांचे प्रतिनिधित्व करतात, त्या जनतेचे मत मांडण्याऐवजी ते ज्या राजकीय पक्षाचे सदस्य आहेत, त्या पक्षाच्या निर्देशाप्रमाणेच कायदेमंडळात मत मांडू शकतात. हा लोकशाही संकुचित करण्याचा प्रकार ७५ वर्षांमध्ये दिसून आला. काही तरतुदी चांगल्या; पण... : लोकप्रतिनिधी मतदानातून निवडून येऊन लोकशाही भरभक्कम करतात. पण, संविधानातील तरतुदीमुळे राज्यांचे वैधानिक प्रमुख म्हणून राज्यपाल हे निवडून न येता नियुक्त करण्यात येत असल्याने अशा प्रकारात लोकशाही संस्थगित झाली असल्याचे दिसून येते. मग अनेकदा ते लोकशाही नियुक्त शासनाच्या निर्णयावरही विपर्यस्त भूमिका घेतात आणि त्यामुळे लोकशाही कमकुवत होते की काय, अशी शंका येते. दुसरीकडे, सर्व स्थानिक स्वराज्य संस्थांनी आपल्या परिक्षेत्रामधील सर्वांगीण विकासाच्या व रोजगारांच्या दृष्टीने आर्थिक विकास आराखडे, तसेच धार्मिक, जातीय आणि अन्य तणाव कमी करण्यासाठी सामाजिक न्याय आराखडे तयार करुन त्यांची अंमलबजावणी करावी, असे संविधानाने नमूद केले आहे. पण, देशभरातील बहुतांश स्थानिक स्वराज्य संस्थांनी त्याकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष केले आहे. म्हणजे काही चांगल्या संविधानिक तरतुदींची चुकीच्या पद्धतीने अंमलबजावणी झाली किंवा ती झालीच नाही, असे दिसते. ही स्थिती कशी बदलेल? येत्या २५ वर्षांत देशाची स्थिती बदलवायची असेल, तर संविधानाला अपेक्षित असा आर्थिक आणि सामाजिकदृष्ट्या समतल असलेला एकसंध समाज निर्माण करावा लागेल. देशात अलीकडे सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय तणाव वाढल्याचे दिसून येते. संविधानिक तरतुदींचा वापर करून हे तणाव कसे कमी करता येतील, यावर लक्ष केंद्रित केल्यास आणि त्याची अंमलबजावणी केल्यास देश जागतिक स्तरावर एक मोठी शक्ती बनू शकतो. चौथ्या औद्योगिक क्रांतीमुळे उद्योग - व्यवसायांच्या संधी किंवा नोकऱ्यांबाबत निर्माण होणाऱ्या आव्हानांवर तोडगा काढतानाच, देश अस्थिर होणार नाही, याकडे आता प्राधान्याने लक्ष द्यावे लागेल.संविधानातील तरतुदीप्रमाणे लोकशाही ही मतदानाद्वारे स्थापित केली जाते. त्या मतदान प्रक्रियेवरच शंका निर्माण होत असेल, तर जनतेचा लोकशाहीवरील विश्वास उडू शकतो आणि त्यावरून त्या राज्यात किंवा देशात गंभीर परिस्थिती निर्माण होऊ शकते. त्यासाठी या गोष्टीकडे राजकीय चष्म्यातून न पाहता, मतदान प्रक्रियेवर सर्वांचा विश्वास बसेल, असे वातावरण निर्माण करणे आवश्यक आहे. संविधानाने न्यायपालिकेला स्वातंत्र्य दिले आहे. सध्या देशातील न्यायालयात प्रलंबित असलेल्या प्रकरणांचा डोंगर पाहता जनतेला न्याय मिळणे दुरापास्त झाले आहे. यामध्ये येत्या २५ वर्षांत कशी सुधारणा होईल, यासाठी कार्यपालिका म्हणजे सरकार आणि न्यायपालिका यांनी एकत्रित प्रयत्न करणे महत्त्वाचे आहे. अन्यथा, न्यायदानाच्या बाबतीत अन्याय होत असल्याची सार्वत्रिक भावना निर्माण होऊ शकते. लोकशाही सुदृढ करण्यासाठी एकूणच व्यवस्थेचे कायदेमंडळ, कार्यपालिका आणि न्यायपालिका यामध्ये विभक्तीकरण करून जगापुढे अमेरिकेच्या संविधानाने एक आदर्श ठेवला आहे. असे असूनही हाच आदर्श अलीकडे व्यवस्था राबवणाऱ्यांच्या कृतीमुळे डळमळीत झाला आहे की काय, असे वातावरण तेथे निर्माण झाले आहे. त्यामुळे पुढच्या २५ वर्षांत आपल्या देशातील लोकशाही, संविधानिक व्यवस्था अधिकाधिक सुदृढ होत जाऊन, त्याद्वारे जनतेच्या सुखी, सामूहिक जीवनासाठी अनुकूल वातावरण निर्माण होण्याची आवश्यकता आहे. (संपर्कः maheshzagade07@gmail.com)

रसिक स्पेशल:बलुचिस्तानचा प्रश्न

बलुचिस्तानातील सिब्बी जिल्ह्यात ११ मार्चला क्वेट्टाहून पेशावरकडे जाणाऱ्या जाफर एक्स्प्रेसवर हल्ला चढवून ही ट्रेनच हायजॅक करण्यात आली. बलुच लिबरेशन आर्मीने (बीएलए) हा हल्ला केला. बलुचिस्तानच्या स्वातंत्र्यासाठी लढणाऱ्या फतेह स्क्वाडचीही साथ त्यांना मिळाली. या हल्ल्यातून पाकिस्तान सरकार आणि लष्कर सावरण्याआधीच ‘बीएलए’ने नुकताच, १६ मार्चला पाकिस्तानी लष्करी बसच्या ताफ्यावर आत्मघाती हल्ला केला. त्यात ९० सैनिक मारले गेल्याचा दावा ‘बीएलए’ने केला. पाकिस्तानातील या घटनांनी जगाच्या भुवया उंचावल्या आहेत. त्यामुळे बलुचिस्तान आणि तिथल्या संघर्षाकडे इतिहास, वर्तमान आणि भविष्याच्या दृष्टिकोनातून पाहावे लागेल. पाकमध्ये सामील व्हायचे नव्हते : बलुचिस्तान प्रांत हा मुख्यत्वे चार संस्थानात विभागलेला होता. कलात, खरहान, लॉस बेला आणि मकरा. यापैकी कलात सर्वांत शक्तिशाली संस्थान होते. कलातच्या खानाला सार्वभौम राहायचे होते. भारताच्या फाळणीनंतर कलात म्हणजेच बलुचिस्तान सुमारे २२७ दिवस स्वतंत्र आणि सार्वभौम राज्य राहिले. या प्रांताला पाकिस्तानात सामील व्हायचे नव्हते आणि मोहम्मद अली जिनाही सुरूवातीला या भूमिकेशी सहमत होते. भू-राजकीय, सामरिक महत्त्व : पाकिस्तानातील पंजाब, खैबर पख्तुनख्वाह आणि सिंध या अन्य तीन प्रांतांपेक्षा बलुचिस्तान क्षेत्रफळाने मोठा आहे. पाकिस्तानचा जवळपास ४४ टक्के भूभाग या प्रांताने व्यापला असून, तिथली लोकसंख्या सुमारे दीड कोटी आहे. पाकिस्तानी नौसेनेचे तीन तळ बलुचिस्तानात आहेत. या प्रांतातील चगाईमध्ये अणुचाचणी करूनच पाकिस्तान आण्विक शक्ती बनला. पाकिस्तानची २० टक्के नैसर्गिक संसाधने याच प्रांतात आहेत. चळवळीचे पुनरुत्थान : बलुच लोकांचे सार्वभौम हित आणि अधिकारांसाठी लढत असल्याचा ‘बीएलए’चा दावा आहे. २००० च्या दशकाच्या प्रारंभी या संघटनेचा उदय झाल्याचे मानले जाते. पण, काही विश्लेषक या संघटनेला पूर्वीच्या बलुच बंडखोरीचे, विशेषत: १९७३ ते १९७७ च्या स्वतंत्र बलुचिस्तान चळवळीचे पुनरुत्थान मानतात. पाकिस्तानच्या निर्मितीपासून बलुच प्रांत अविकसित राहिला आहे. पाकिस्तान सरकारकडून होणाऱ्या उपेक्षेमुळे तिथे स्वातंत्र्याची मागणी जोर धरू लागली. ‘बीएलए’मुळे तिला पाठबळ मिळाले. या भागातील चीनच्या प्रवेशानंतर तिथली परिस्थिती अधिकच चिघळत गेली. पाकिस्तानने बलुचिस्तानातील ग्वादर बंदर चीनला भाडेपट्ट्यावर दिले. स्थानिक बलुच लोकांमधील असंतोष वाढण्यामागचे हेही एक कारण आहे. भारताची भूमिका काय? बलुच बंडखोरांना भारताचा पाठिंबा असल्याचे आरोप पाकिस्तानकडून सातत्याने केले जातात. भारताने नेहमीच हे आरोप फेटाळले आहेत. तथापि, बलुच लोकांच्या आत्मनिर्णयाच्या अधिकाराचे महत्त्व समोर ठेऊन भारताने अनेकदा संयुक्त राष्ट्रांसह अन्य आंतरराष्ट्रीय मंचांवर बलुचिस्तानचा मुद्दा उपस्थित केला आहे. बलुचिस्तानच्या मुद्द्यावर भारताची भूमिका पाकिस्तानसोबतच्या संबंधात राखल्या जाणाऱ्या नाजूक संतुलनामुळे जास्त गुंतागुंतीची बनली आहे. तूर्तास बलुचिस्तानातील लोकांच्या आशा-आकांक्षांचा आदर करणाऱ्या अर्थपूर्ण वाटाघाटींमध्ये या समस्येच्या सोडवणुकीचा मार्ग सापडू शकतो. या मुद्द्यावर आंतरराष्ट्रीय कायद्याच्या चौकटीत भारताचा राजनयिक पाठिंबा आणि हातभार भविष्यात निर्णायक ठरेल. (संपर्कः sukhadevsundare@gmail.com)

कव्हर स्टोरी:रस्ते अपघात कसे रोखणार?

ॲक्सिडेंट कॅपिटल... जगातील सर्वाधिक रस्ते अपघात भारतात होतात, म्हणून हे बिरुद आपल्याला लावले जाते. गेल्या काही वर्षांत देशात एकीकडे रस्ते आणि दळणवळण सुविधा विस्तारत असताना, अपघातांचे प्रमाण आणि त्यात बळी जाणाऱ्यांची संख्याही वाढत चालली आहे. हजारो कुटुंबांच्या आनंदी आयुष्यावर आणि देशाच्या अर्थव्यवस्थेवर आघात करणाऱ्या अपघातांची ही कारणमीमांसा... देशभरात महामार्गांचे जाळे विस्तारत आहे. केंद्र आणि राज्य सरकारच्या योजनांमधून शहरांप्रमाणेच ग्रामीण भागातही पक्के रस्ते तयार होत आहेत. रस्ते बांधणी आणि पुलांच्या उभारणीमुळे दळणवळणाला गती येत असल्याचे दिसत आहे. मात्र त्याचवेळी देशातील अपघातांचे प्रमाणही वाढत चालले आहे. चांगले रस्ते निर्माण करण्यासाठी झटणारे या खात्याचे केंद्रीय मंत्री नितीन गडकरी यांनीच, खराब रस्त्यांमुळे देशात अपघातांचे प्रमाण वाढले असल्याचे अलीकडे म्हटले आहे. रस्त्यांच्या प्रकल्पावर काम करणारे स्थापत्य अभियंते आणि त्यांच्या सल्लागारांनी चुकीचे प्रकल्प अहवाल तसेच निकृष्ट डिझाइन तयार केल्यानेच अपघात वाढले आहेत, परिणामी मोठ्या प्रमाणात जीवितहानी होत आहे, असा ठपका त्यांनी ठेवला आहे. विशेष म्हणजे, भारतातील रस्ते अपघात आणि त्यात जाणाऱ्या बळींची संख्या जगात सर्वाधिक आहे. या पार्श्वभूमीवर संयुक्त राष्ट्रांच्या आमसभेने २०२१ मध्ये वैश्विक रस्ते सुरक्षेतील सुधारणांसाठी केलेला ठराव महत्त्वाचा आहे. त्यानुसार २०३० पर्यंत रस्ते अपघातांतील बळींचे प्रमाण किमान ५० टक्क्यांनी कमी करण्याचे उद्दिष्ट ठेवण्यात आले आहे. असेच ध्येय भारतातही केंद्र सरकारने ठेवले आहे. खराब रस्त्यांप्रमाणेच मद्यपान किंवा ड्रगसेवन करुन वाहन चालवणे, अतिवेग आणि अतिभार असलेल्या वाहतुकीवर नियंत्रण नसणे, वाहतुकीच्या शिस्तीचा अभाव, ‘हिट अँड रन’सारख्या घटना, हेल्मेटचा वापर न करणे अशा अनेक गोष्टी वाढत्या अपघातांना कारणीभूत आहेत. नागरिकांनीही वेळेशी मेळ घालण्याच्या प्रयत्नात वाहने वेगाने दामटून स्वत:च्या जीवाशी खेळ करण्याचे प्रकार तातडीने थांबवले पाहिजेत. शासन, प्रशासन आणि समाजाने अपघातांच्या प्रत्येक कारणावर उपाय शोधण्याचा, त्यानुसार कृती करण्याचा दृढनिश्चय केला, तरच ते कमी होऊ शकतील. अन्यथा, ‘जगातील रस्ते अपघातांची राजधानी’ हा देशाच्या नावापुढे लागलेला कलंक पुसला जाणार नाही. देशातील अपघात आणि बळींची वाढती संख्या वर्ष - अपघात - मृत्यू२०२० - ३.६६ - १.३२२०२१ - ४.१२ - १.५४२०२२ - ४.६१ - १.६८२०२३ - ४.८० - १.७२२०२४ - ४.९८ - १.८०(आकडे लाखांमध्ये) भारताचे अप‘घात’सूत्र... - रस्ते अपघातांमध्ये होणारे सुमारे ७० टक्के मृत्यू अतिवेगामुळे. - २००४ ते २०१३ या दशकात १२.१ लाख लोकांचा मृत्यू, ५०.३ लाख जखमी. - २०१४ ते २०२३ या दशकात १५.३ लाख लोकांचा मृत्यू, ४५.१ लाख जखमी. - देशात १० हजार कि. मी. मागे २५० मृत्यू; हे प्रमाण चीनमध्ये ११९, अमेरिकेत ५७, ऑस्ट्रेलियात ११. - २०२३ मध्ये दर तासाला ५५ अपघात आणि २० मृत्यूंची नोंद. - गेल्या वर्षी ३० हजार विनाहेल्मेट दुचाकीस्वारांचा अपघातात बळी. - त्याच वर्षी अपघाती मृत्यू झालेल्यांपैकी ६६ टक्के लोक १८ ते ३४ वयोगटातील. महाराष्ट्राचे ‘घात’चित्र... - २०२२ ते २०२४ या तीन वर्षांत एकूण १ लाख ४ हजार ७१० अपघात. - या तीन वर्षांतील अपघातांमध्ये सुमारे ४५ हजार ९२५ जणांचा मृत्यू. - २०२२ मध्ये ३३ हजार ३८३ अपघातांमध्ये १५ हजार २२४ जणांचा मृत्यू. - २०२३ मध्ये ३५ हजार २४३ अपघातांमध्ये १५ हजार ३६६ जणांचा मृत्यू. - २०२४ मध्ये ३६ हजार ८४ अपघातांमध्ये १५ हजार ३३५ जणांचा मृत्यू. स्त्रोत : रस्ते वाहतूक मंत्रालय, इंडिया स्टेटस् रिपोर्ट ऑन रोड सेफ्टी आणि अन्य अहवाल. १२ वर्षांत दुपटीपेक्षा जास्त वाढली वाहनांची संख्या २०२० मध्ये कोरोना काळात लॉकडाऊनमुळे अपघातांमध्ये मोठी घट झाली. मात्र, नंतर हे प्रमाण वाढत गेले. देशात २०१२ ते २०२४ या १२ वर्षांत वाहनांची संख्या दुपटीपेक्षा जास्त वाढली. २०१२ मध्ये १५.९ कोटी वाहने होती. हा आकडा २०२४ मध्ये ३८.३ कोटींवर गेला. या कालावधीत रस्त्यांची लांबीही सुमारे ११ लाख कि. मी. ने वाढली. २०१२ मध्ये देशातील रस्त्यांची एकूण लांबी ४८.६ लाख कि. मी. होती, ती २०२४ पर्यंत ६६.७१ लाख कि. मी. वर पोहोचली. अपघातांमुळे ‘जीडीपी’ला ५ ते ७ टक्क्यांचा फटका नवे रस्ते तयार करणे, रस्त्यांचे रुंदीकरण आणि दुरूस्ती यावर देशात हजारो कोटी रुपये खर्च होतात. त्यातून रस्ते बांधणीशी संबंधित विविध क्षेत्रांमध्ये प्रचंड आर्थिक उलाढाल होते. दुसरीकडे, वाहनांची खरेदी आणि त्यासाठीचे कर्ज, इंधन विक्री, वाहनांचा तसेच व्यक्तिगत अपघात विमा, टोल आदी बाबींमुळे रस्ते वाहतूक क्षेत्राचे एक मोठे अर्थकारण उभे राहिले आहे. जागतिक बँकेच्या अभ्यासानुसार, दरवर्षी रस्त्यांवरील अपघातांमुळे भारतीय अर्थव्यवस्थेचे जीडीपीच्या ५ ते ७% इतके नुकसान होते. याचा अर्थ, ज्यावर काही लाख कोटींची अर्थव्यवस्था उभी आहे, त्या रस्ते वाहतूक क्षेत्रातील अपघातांमुळे लाखमोलाचे जीव जातातच; शिवाय देशाच्या आर्थिक वाढीलाही मोठा फटका बसत आहे. बहुतांश अपघात निकृष्ट दर्जाच्या रस्त्यांमुळे... रस्त्यांचा निकृष्ट दर्जा हे वाढत्या रस्ते अपघातांचे एक प्रमुख कारण आहे. चुकीची रस्तेबांधणी, अशास्त्रीय स्पीड ब्रेकर, दुरुस्तीची रेंगाळलेली कामे, रस्त्यावरचे खड्डे यांमुळे होणारे प्राणघातक अपघात टाळता येऊ शकतात. त्यासाठी या गोष्टींना जबाबदार रस्ते कंत्राटदार, त्यावर देखरेख ठेवणारे अधिकारी, कर्मचारी यांच्यावर सदोष मनुष्यवधाचे गुन्हे दाखल व्हायला हवेत. टोल रोड असूनही रस्त्याचा दर्जा सुमार असेल, तर रस्ता उत्तम होईपर्यंत टोलवसुली थांबवणे, टोल कंत्राटदाराला दंड करणे असे उपाय केले पाहिजेत. वाहनचालकांना परवाना देताना कठोर परीक्षा घेणेही आवश्यक आहे. या प्रक्रियेतील भ्रष्टाचारामुळे अकुशल ड्रायव्हर रस्त्यावर उतरतात आणि अपघात वाढतात. मद्यप्राशन करुन गाडी चालवणे, ओव्हरलोडिंग यामुळेही मोठ्या प्रमाणावर अपघात होत आहेत. त्यासाठी कायद्यांची कठोर आणि जाणवेल अशी अंमलबजावणी झाली पाहिजे. - विवेक वेलणकर, अध्यक्ष, सजग नागरिक मंच, पुणे दंडवसुली १०० टक्के होण्याची आवश्यकता... बेजबाबदारपणे वाहने चालवण्यामुळे ९० टक्के अपघात होतात. मद्यपान करुन वाहन चालवणे, सीटबेल्ट न लावणे, वाहन चालवताना मोबाइलवर बोलणे, इंडिकेटर किंवा पार्किंग लाइट न लावता रस्त्यावर ट्रक / कंटेनर उभे करणे ही सुद्धा अपघातांची कारणे आहेत. महाराष्ट्रात या प्रकारे नियमभंग करणाऱ्यांकडून होणारी दंडाची वसुली जेमतेम ४० टक्के आहे. ती १०० टक्के होणे आवश्यक आहे. दंड भरत नाही तोवर संबंधिताला पेट्रोल / डिझेल किंवा गॅस मिळणार नाही, अशी व्यवस्था केली पाहिजे. अपघात घडल्यावर जखमींना ‘गोल्डन अवर’मध्ये मदत मिळणे महत्त्वाचे असते. त्यासाठी महामार्गांवरील हॉटेल, ढाबे, पेट्रोल पंपावरील कर्मचारी, लगतच्या गावातील तरुणांच्या सहभागातून आम्ही ‘मृत्युंजयदूत’ उपक्रम सुरू केला होता. या प्रकारे तरुणांना योग्य प्रशिक्षण दिल्यास अपघातग्रस्तांना लगेच मदत मिळून जीव वाचवता येतील. - डॉ. भूषणकुमार उपाध्याय, माजी अतिरिक्त पोलिस महासंचालक (महामार्ग)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:जेवण न पोहोचल्याने उपाशी राहिले होते बिग बी, ‘चेहरे’ सिनेमाच्या शूटिंगदरम्यान अमिताभ बच्चन यांनी हॉटेलमध्ये केवळ सूप पिऊन काढली रात्र

आज, २३ मार्च हा माझा वाढदिवस आहे. माझ्या वाढदिवशीच मला पहिला सिनेमा मिळाला होता, हे मी गेल्या वर्षी तुम्हाला सांगितले होतेच. आज मी तुम्हा साऱ्यांना माझ्या वाढदिवसाशी संबंधित एक आणखी संस्मरणीय किस्सा सांगणार आहे. तो २३ मार्च १९९८ चा दिवस होता. माझा वाढदिवस असल्याने शुभेच्छा देण्यासाठी लोकांचे फोन येत होते. पुष्पगुच्छांनी घर भरले होते. त्या दिवशी मी पार्टी किंवा डिनर ठेवले नव्हते. दुपारच्या वेळी बच्चन साहेबांचा फोन आला. त्यांनी वाढदिवसाच्या शुभेच्छा दिल्या आणि म्हणाले, ‘रूमी, मी बाबूजींना ब्रीच कँडी हॉस्पिटलमध्ये घेऊन आलो आहे. लवकर घरी पोहोचलो, तर रात्री तुमच्या घरी येईन.’ मला वाटले, बच्चन साहेब औपचारिकता म्हणून असे म्हणत असतील, ते थोडेच आपल्या घरी येतील? रात्री कुठल्या रेस्टॉरंटमध्ये जेवायला जायचं, याची सायंकाळी आम्ही घरात चर्चा करत होतो. तेवढ्यात बच्चन साहेबांच्या ऑफिसमधून फोन आला की, रूमीजी, बच्चन साहेब आठ वाजता तुमच्या घरी पोहोचतील. ही गोष्ट मी घरात सांगितली आणि साऱ्या कुटुंबात एकदम उत्साह संचारला. बच्चन साहेब घरी येणार असल्याने त्यांचे स्वागत, आदरातिथ्य कसे करायचे, या विचारात आम्ही पती-पत्नी पडलो. माझ्या पत्नीच्या हातच्या जेवणाची चव साऱ्या फिल्म इंडस्ट्रीला माहीत होती. पण, वेळच इतका कमी होता की बच्चन साहेबांसाठी काय बनवायचे, असा प्रश्न तिला पडला. तर, बच्चन साहेबांसोबत कंपनी देण्यासाठी कुणाला बोलवायचे, या विचारात मी होतो. मी गोविंदा, डेव्हिड साहेब, लाली भाभी, हनी इराणी, रमेश तोराणी यांना फोन करुन विनंती केली की, कृपया लवकर आमच्या घरी या, बच्चन साहेब येणार आहेत. बच्चन साहेब वेळेचे किती पक्के आहेत, ते सगळ्यांना माहीत आहेच. बरोबर आठ वाजता ते पोहोचले. सोबत जया भाभीजी, अभिषेकही आले होते. हनीच्या समवेत निशी प्रेमही आली. लोक आपल्यासाठी अगदी वेळात वेळ काढून येतात, ते आपल्यावर इतके प्रेम करतात आणि स्वत: बच्चन साहेबही घरी येतात, यापेक्षा वाढदिवसाची मोठी भेट काय असू शकते? माझ्या आयुष्यातील ती एक संस्मरणीय संध्याकाळ ठरली. या गोष्टीवरुन मला नूह नारवी यांचा एक शेर आठवतोय... आप जिन के क़रीब होते हैं वो बड़े ख़ुश-नसीब होते हैं... आपल्या घरी स्वत:च्या हाताने काही बनवून बच्चन साहेबांना आपण खाऊ घालू शकलो नाही, याची सल माझ्या पत्नीला पुढे कायम राहिली. असो. ही गोष्ट २०१९ ची आहे. डिसेंबर महिना होता. आम्ही ‘चेहरे’ सिनेमाच्या शूटिंगसाठी पोलंडला गेलो होतो. बर्फाच्छादित डोंगरावर असलेल्या एका स्किइंग रिसॉर्टमध्ये आम्ही बच्चन साहेबांसोबत शूटिंग करत होतो. तिथे बर्फामध्येच चारी बाजूंनी काचा लावलेले एक किचन होते. माझी पत्नी हनानने बच्चन साहेबांसाठी डिनर बनवायचे ठरवले आणि ती तिथे जाऊन कामाला लागली. शूटिंग सुरू असताना सगळे लोक किचनजवळ जाऊन डोकावायचे. कारण किचन काचेचे होते आणि आतमध्ये हनान स्वयंपाक करत होती. बच्चन साहेबांनीही तिथे जाऊन पाहिले. मी म्हणालो, बघा, आज हनान तुमच्यासाठी जेवण बनवतेय.. त्यांनी ‘काय बनवतेय?’ असे विचारल्यावर तिने भेंडी, बटाट्याची भाजी, दाल, पनीर अशा सगळ्या पदार्थांची नावे सांगितली. आज भाभीजींच्या हातचे जेवण मिळणार, म्हणून सिनेमाचे निर्माते आनंद पंडितही खुश झाले. बच्चन साहेबांनीही आपले रात्रीचे जेवण बनवू नका, असे त्यांच्या हॉटेलला कळवले. पॅकअप झाले. एव्हाना हनानने जेवण तयार केले होते. तो बच्चन साहेबांच्या शूटिंगचा शेवटचा दिवस होता. दुसऱ्या दिवशी ते परत जाणार होते. त्यामुळे किचनमधले सगळे कर्मचारी त्यांच्यासोबत फोटो काढण्यात गुंतले. मी त्यांना म्हणालो, आधी सगळ्यांचे जेवण पॅक तरी करा.. तर त्यांनी सांगितले की, रात्री सगळ्यांचेच जेवण पाठवून देऊ. बच्चन साहेब सात वाजता जेवतात, आम्ही त्या वेळेपर्यंत जेवण त्यांच्या हॉटेलमध्ये पोहोच करु. सहनिर्माता वैशल मला म्हणाला, रूमी भाई, तुम्ही निश्चिंत राहा. जेवण वेळेवर पोहोचेल.. त्यानंतर आम्ही सगळे हॉटेलवर पोहोचलो. सायंकाळी साडेसातच्या सुमारास बच्चन साहेबांचा सहायक प्रवीणचा फोन आला की, जेवण अजून पोहोचले नाही.. मी वैशलला फोन केला. त्याने सांगितले की, आम्ही इथेच आहोत, जेवणाचे पार्सल पाठवतोच आहे. साडेआठला पुन्हा प्रवीणचा फोन आला. तो म्हणाला, सरांच्या जेवणाची वेळ उलटून गेलीय, त्यांना खूप भूकही लागलीय. जेवण कधीपर्यंत येईल..? मी वैशलला पुन्हा फोन केला. तेव्हा त्याने सांगितले.. स्किइंग रिसॉर्टचा पूर्ण रस्ता बर्फाच्छादित असल्याने मेन गेटपासून आतमध्ये, ज्या इमारतीच्या वर किचन आहे, तिथवर पोहोचायला ३५-४० मिनिटे लागतात. तिथे एका वेळी एकच गाडी जाऊ शकते. वरून एखादी गाडी आली, तर ती जाईपर्यंत खालून गाडी सोडत नव्हते. पण, चुकीने दोन्हीकडून गाड्या सोडल्या गेल्या आणि त्या बर्फावरुन घसरत एकमेकांना धडकल्याने रस्ता बंद झाला आहे. त्यामुळे बर्फ हटवला जाईल, गाड्या काढल्या जातील आणि रस्ता क्लिअर होईल तेव्हाच इथून जेवण पाठवता येईल. नऊच्या सुमारास पुन्हा प्रवीणचा फोन आल्यावर त्याला घडलेला प्रकार कथन केला आणि या कारणामुळे जेवण तयार असूनही ते बच्चन साहेबांपर्यंत पोहोचत नसल्याचे सांगितले. मग प्रवीणने तिथल्या किचनमध्ये जाऊन सूप बनवून आणले आणि त्यांना प्यायला दिले. इतक्या उशिरापर्यंत त्यांना भुकेले राहावे लागले होते. मला आणि माझ्या पत्नीला आजपर्यंत या गोष्टीचे दु:ख वाटते आहे की, बच्चन साहेब घरी आले होते तेव्हा त्यांना स्वयंपाक करुन जेऊ घालू शकलो नाही आणि जेवण बनवले तेव्हा ते वेळेवर हॉटेलमध्ये पोहोचले नाही, म्हणून ते खाऊ शकले नाहीत. पण, बच्चन साहेब खूप मोठ्या मनाचे आणि महान व्यक्ती आहेत. दुसऱ्या दिवशी ते शूटिंगला आले, तेव्हा त्यांच्या चेहऱ्यांवर नाराजीची, तक्राराची जराशीही छटा नव्हती की, तुमच्या जेवण बनवण्यामुळे मला रात्री उपाशी राहावे लागले. बच्चन साहेबांना सलाम! आज त्यांच्यासाठी त्यांच्या ‘याराना’मधील हे गाणे ऐका... छूकर मेरे मन को, किया तूने क्या इशारा... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

डायरीची पाने:नवं साल, नवा गडी

नव्या सालगड्याला पाडव्याच्या संध्याकाळी जेवायला घरी बोलावलं जायचं. त्याला त्या दिवशी बनवलेले कानवले खाऊ घालून आपल्या कुटुंबात दाखल केलं जायचं. पाडव्याला घराघरावर गुढ्या उभारल्या जातात. याच दिवशी शेतकऱ्यांचं नवं वर्ष सुरू होत असतं. आमच्या गावात महानुभावीय दत्त मंदिर आहे. पाडव्याच्या दिवशीच या मंदिराच्या कळसावर निशाण म्हणजे पताका लावण्याची पद्धत आहे. ही शुभ्र पांढऱ्या कपड्याची पताका असते. घराघरातून अशा पताका घेऊन, सनई आणि हलगीच्या सुरात, गावातून सगळ्या लोकांची मिरवणूक निघते. इतक्या सगळ्या पताका मंदिरावर कशा लावणार? म्हणून लोक मंदिराशेजारच्या झाडा-झाडांवर जागा मिळेल तिथे पताका लावतात. त्यामुळे पूर्वी मंदिराभोवतीची झाडेही या पताकांनी पांढरी होऊन जात. जणू काही त्यावर बगळ्यांचे थवे बसले आहेत, असे वाटावे. पाडव्याच्या दिवशीच मंदिरात सगळे गावकरी जमा व्हायचे आणि तेथेच सालगडी ठरवले जायचे. ज्याला कुणाला जुना मालक सोडायचा आहे, असा सालगडी नवा मालक धरीत असे आणि ज्याला कुणाला जुना गडी सोडायचा आहे, असा मालक नवा गडी धरीत असे. त्यांचं साल, सालचंदी आणि बाकीच्या बोलाचाली इथेच होत असत. सगळ्यांसमोर हे ठरवलेलं असल्यामुळं एका अर्थाने गाव पंचायतीच्या मान्यतेची मोहरच त्यावर उमटलेली असायची. नंतर वर्षभर गडी काही कामचुकारपणा करू लागला, तर त्याला जाब विचारता यायचा. पण मला आठवतं, असं फार क्वचित होत असे. शक्यतो आधीचेच सालगडी जुन्या मालकांकडं नव्याने साल धरीत असत आणि वर्षभर राबत असत. दहा-दहा, पंधरा-पंधरा वर्षे एकाच मालकाकडं काम करणारे सालगडी त्या काळात होते. इतकंच नव्हे, तर आमच्या चुलत्यांच्या शेतात कामावर असलेल्या सोयऱ्या मामा नावाच्या गड्याने तर संपूर्ण आयुष्य तिथेच काढलं. ते आप्तच लागत असल्यामुळं त्यांना सगळे सोयऱ्या मामा असंच म्हणायचे, तर त्यांच्या पत्नीला सगळा गाव सोयरी मामी म्हणत असे. हे जोडपं आमच्याच घरातल्या एका बाजूला राहायचे. यांना अपत्य नव्हते. त्यांचे साल काय ठरत असे? ते पैसे कुठे ठेवत असत? यांची काही जमापुंजी होती का? बँकेचं खातं होतं का? याची काही माहीत नाही. बहुदा यातलं काही नसावंच, असं मला वाटतं. कारण या सोयऱ्या मामाचं निधन आमच्या चुलत्याच्या घरात झाले आणि आमच्या गावातच त्यांच्यावर अंत्यसंस्कार करण्यात आले. या सोयऱ्या मामांवर मी एक कविताही लिहिली आहे. कृषी संस्कृतीमध्ये एक काळ असा होता की कामावर राहिलेला सालगडी आयुष्यभर साल सोडत नसे. आणि आज असाही एक काळ आला आहे की बहुतांश सालगडी कधीच साल शेवटाला नेत नाहीत. एकतर मधूनच पैसे घेऊन पळून जातात किंवा ‘मला तुमच्या घरचे काम निभत नाही,’ असं सांगून निघून जातात. सगळेच शेतमालक हैराण आहेत. माणसांना कामं मिळेनाशी झाली आहेत आणि कामांना माणसं मिळेनाशी झाली आहेत. ही वस्तुस्थिती मान्यच करावी लागेल. असे कशामुळे झाले? याविषयी चिंतन करावे लागेल. हे चिंतन निरपेक्ष असायला हवे. ते मालक आणि नोकर या दोघांच्याही बाजू समजून घेणारे असले पाहिजे. पण, आज या विषयी कुठली तरी एकच बाजू घेऊन विचार मांडले जात आहेत. त्यामुळे दुसऱ्या बाजूला ते मान्य नसतात. दोन्ही बाजूंचा विचार करून कुठे तरी मेळ बसवायलाच हवा. कामं पडलेली आहेत आणि माणसंही रिकामी आहेत. तेव्हा या दोघांना एकत्र आणणारी काही तरी यंत्रणा निर्माण व्हायला हवी. परिस्थितीत असणारे दोष दूर करायला हवेत. माणसं माणसाजवळ यायला हवीत. म्हणजे माणसं कामाजवळही येतील. माणसं माणसाजवळ यायची असतील, तर सर्वांना निरपेक्ष माणुसकी जपावी लागेल. पाडव्याच्या दिवशी मंदिरात केवळ सालगडीच ठरत असे नाही, तर इतरही अनेक गोष्टी ठरायच्या. गावाचे काही निर्णय घेतले जायचे. गावात काही महानुभाव साधू भिक्षा मागायला येत. त्यांना त्या दिवशी तिथे भिक्षा कबूल करून नंतर ती दिली जायची. असे काही सार्वजनिक निर्णय मंदिरात घेतले जात. सगळ्यांनीच घरून येताना एकेक नारळ आणलेला असे. तो देवासमोर फोडला जाई. त्यासोबत गुळ किंवा साखर असे. ती वाटली जायची. पाडव्याचं असं सार्वजनिक रूप साजरं केलं जायचं. यावर्षी ठरलेल्या नव्या सालगड्याला संध्याकाळी जेवायला घरी बोलावलं जायचं. त्याला खास त्या दिवशी बनवलेले कानवले वाढले जायचे. कानवले हा ग्रामीण भागात बनवला जाणारा एक खास पदार्थ आहे. कणीक लाटून, त्यात करंजीसारखं खसखशीचं गोड सारण भरून मग त्याला तव्यावर भाजायचं. त्या सारणात गुळ असल्यामुळं आपोआपच त्याच्यात पाक तयार होऊन तो पोळीत मुरायचा. ही एका अर्थाने मोठ्या आकाराची पण पसरट करंजीच म्हणायची. कारण या कानवल्याचा आकार अर्धगोलाकार असे. हा चविष्ट कानवला तुपासोबत खाल्ला जायचा. सालावर ठेवलेल्या गड्याला हा गोड पदार्थ खाऊ घालून आपल्या कुटुंबात दाखल केलं जायचं. दुसऱ्या दिवशी सकाळपासून तो कामावर येत असे. आम्ही मंदिरातून मांडव राखण्यासाठी परस्पर शेतावर निघून जायचो. दुपारी मोठा भाऊ आमच्यासाठी गावाकडून कानवले घेऊन यायचा. दुपारच्या प्रहरी शेतातल्या मांडवात बसून, बैलाच्या पाठीला पाठ लावून मस्तपैकी हा कानवला खाणे आणि मांडवाच्या कोपऱ्यात ठेवलेल्या बिनगीतलं थंडगार पाणी पिणे, याच्यासारखं सुख नाही! हे सुख पाडव्याच्या दिवशी आणखीनच गोड व्हायचं. या कानवल्याची चव खूप दिवस जिभेवर रेंगाळत राहायची. पण, असा कानावला अध्येमध्ये खाऊ वाटला म्हणून कुणीही करून खात नसत. त्यासाठी पुन्हा पुढच्या वर्षीचा पाडवाच यावा लागायचा. पुरणाच्या पोळ्या, तिळगुळाच्या पोळ्या वर्षभरात कधी खाव्याशा वाटल्या, तर आपण अजूनही त्या करून खातो. पण, कानवला कुणी असा अधूनमधून करून खाल्लाय, असे आठवत नाही. तो फक्त आणि फक्त पाडव्याच्या दिवशीच बनवला आणि खाल्ला जायचा. तो त्याचा मान असायचा. बाकी पाडव्याच्या इतर गोष्टी सगळीकडं सारख्याच असल्यामुळं त्यांची इथे उजळणी करण्याची गरज नाही. (संपर्कः inbhalerao@gmail.com)

‘एआय’च्या विश्वात...:प्रत्येक क्षेत्रातील यशासाठी आधुनिक तंत्रज्ञान उपयुक्तच!

सकाळी नऊ वाजता रामूशेठ त्यांच्या किराणा दुकानात पोहोचले. पण, तिथे आज काहीतरी वेगळे जाणवत होते. दुकानाच्या गल्ल्यावर एक नवीन मशीन ठेवलेले होते. त्यांच्या मुलाने सांगितले, ‘बाबा, हे ‘एआय’वर चालणारे मशीन आहे. आता आपण विक्री, उपलब्ध असलेला माल आणि ग्राहकांच्या सवयी समजून घेण्यासाठी याचा उपयोग करू शकतो.’ रामूशेठना फार काही समजले नाही. त्यांना प्रश्न पडला, ‘एआय म्हणजे नेमकं काय? आणि ते आपल्या दुकानासाठी कसं काय उपयोगाचं?’ ‘एआय’ म्हणजे काय? कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआय) म्हणजे संगणकांना माणसांसारखे विचार करायला शिकवणारी प्रणाली. साध्या भाषेत सांगायचे तर, कुणा व्यक्तीने एखाद्या गोष्टीतून शिकावे तसेच संगणकालाही शिकवता येते. ‘एआय’ विविध पद्धतींनी शिकते आणि काम करते. मशीन लर्निंग (ML) म्हणजे काय? रामूशेठना त्यांचा मुलगा समजावू लागला.. बाबा, तुम्ही रोज कुठल्या वस्तू जास्त विकल्या जातात, हे लक्षात ठेवता. ही गोष्ट ‘एआय’ आपोआप शिकते आणि आपल्यासाठी त्या वस्तू जास्त मागवायला मदत करते. यालाच ‘मशीन लर्निंग' (ML) म्हणतात. थोडक्यात, ‘एमएल’ म्हणजे डेटा वापरून संगणक शिकतो आणि स्वत: निर्णय घेऊ लागतो. याची व्यवहारातील काही उदाहरणे पाहू... - बँका कर्ज देताना कोण कर्ज फेडू शकतो आणि कोण नाही, हे ‘एमएल’ वापरून ठरवतात. - अॅमेझॉन, फ्लिपकार्ट आणि इतर ई-कॉमर्स साइट तुमच्या आवडीच्या वस्तू सुचवतात. - गुगल मॅप तुमच्या रोजच्या प्रवासाची माहिती घेऊन, त्या मार्गावरच्या वाहतुकीचा अंदाज लावते. डीप लर्निंग (DL) कशाला म्हणतात? रामूशेठ विचारात पडले. ‘पण, कॉम्प्युटर स्वत: शिकतो, तर तो आणखी हुशार कसा काय होऊ शकतो?’ मुलाने त्यांना समजावले.. बाबा, तुम्ही कितीही वेळा एखाद्याला भेटलात, तरी अनेकदा तो तुमच्या लक्षात राहत नाही. पण, कोणी तुम्हाला वारंवार आठवण करून दिली, तर तुम्ही तो चेहरा विसरणार नाही. यालाच डीप लर्निंग (DL) म्हणतात. आता याचीही काही उदाहरणे बघू... - फेसबुकमध्ये तुमच्या फोटोतील चेहरा कोणाचा आहे, हे ओळखणारी प्रणाली. - स्वयंचलित कार चालवणारी प्रणाली. - डॉक्टरांना एक्स रे किंवा एमआरआय स्कॅनमधून रोग निदानासाठी मदत करणारी प्रणाली. नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंग (NLP) म्हणजे काय? ‘बरं, मग हे मशीन माणसासारखं बोलू शकतं का?’ रामूशेठनी पुढचा प्रश्न विचारला. ‘हो!’ मुलगा म्हणाला.. ‘गुगल असिस्टंट’,‘सिरी’ किंवा “अॅलेक्सा’ हे सगळे NLP वापरतात. NLP म्हणजे ‘नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंग.’ म्हणजेच मशीनची मानवी भाषा समजण्याची आणि उत्तर देण्याची क्षमता. याची ही काही उदाहरणे... - बँकेत तुमच्या तक्रारी ऐकून उत्तर देणारे ‘चॅटबॉट'. - गुगल ट्रान्सलेट वापरून कोणतीही भाषा अनुवाद करणारी प्रणाली. - कॉल सेंटरमधील एआय आधारित ग्राहकसेवा. ‘एआय’चा विविध क्षेत्रातील प्रभाव रामूशेठना कल्पना आली की, ‘एआय’ केवळ मोठ्या कंपन्यांसाठीच नाही, तर ते लहान व्यवसाय, आरोग्य, शिक्षण आणि शेतीमध्येही मोठा बदल घडवू शकते. मुलाने त्यांना ‘एआय’चे या क्षेत्रांत सध्या होत असलेले काही प्राथमिक उपयोगही सांगितले... कृषी : ‘एआय’च्या मदतीने शेतातील मातीची गुणवत्ता तपासता येते. हवामानाचा अभ्यास करुन उत्पादनाचा अंदाज वर्तवता येतो. कीड आणि रोग ओळखून योग्य औषधांचा सल्ला दिला जातो. आरोग्य : रोगाच्या अचूक निदानासाठी ‘एआय’ डॉक्टरांना मदत करते. शिवाय, रक्तातील साखर, हृदयाचे ठोके यांचा त्वरित अभ्यास करून तातडीच्या उपचारासाठी सूचना देते, तसेच तज्ज्ञ डॉक्टरांमार्फत ऑनलाइन सल्ला प्रणाली विकसित करता येते. व्यवसाय : ग्राहकांची मागणी ओळखून मालमत्ता साठवणुकीत सुधारणा, ‘एआय’ आधारित ऑटोमेशनमुळे ग्राहकांना जलद सेवा, डिजिटल पेमेंट आणि सुरक्षेसाठी ‘एआय’ प्रणालीचा वापर. शिक्षण : ‘एआय’आधारित स्मार्ट क्लासरूम, विद्यार्थ्यांसाठी वैयक्तिक अभ्यासक्रम, ऑनलाइन शिकण्याच्या अधिक प्रभावी सुविधा. बँकिंग आणि फायनान्स : घोटाळे ओळखण्यासाठी मदत करणारी प्रणाली, रोबो-अॅडव्हायजरच्या मदतीने शेअर बाजार गुंतवणुकीचे सल्ले, बँकेत टोल फ्री नंबरवर ग्राहक सेवा देणारे एआय चॅटबॉट. ‘एआय’चे धोके : रामूशेठ यांच्या मनात विचार आला की, ‘एआय’ फायदेशीर तर आहे खरे; पण त्याचे काही तोटेही असतीलच.. त्याविषयी मुलाला विचारल्यावर त्याने ‘एआय’मुळे होणारे काही बरे-वाईट परिणाम सांगितले... नोकऱ्यांवर परिणाम : काही पारंपरिक नोकऱ्या ‘एआय’मुळे कमी होतील, पण हे तंत्रज्ञान शिकल्यास नव्या संधीही निर्माण होतील. गोपनीयता आणि सुरक्षेचा प्रश्न : ग्राहकांचा डेटा योग्य प्रकारे वापरला जाईल, याची खात्री असणे आवश्यक आहे. तांत्रिक ज्ञानाची गरज : लहान व्यावसायिकांना ‘एआय’ समजून घेण्यासाठी आणि वापरण्यासाठी प्रशिक्षणाची गरज आहे. रामूशेठ आता त्यांच्या मुलाकडे पाहात म्हणाले, ‘म्हणजे आपलं किराणा दुकानही ‘एआय’ वापरून अधिक चांगल्या प्रकारे चालवता येईल!’ मुलगा हसून म्हणाला, ‘बाबा, आता जमाना बदलतोय. ‘एआय’ फक्त मोठ्या कंपन्यांसाठी नाही, तर लहान उद्योजक-व्यावसायिकांसाठी आणि सर्वसामान्य लोकांसाठीही आहे. जो हे नवे तंत्रज्ञान शिकेल, तोच यशस्वी होईल!’ (संपर्कः amey@aconsultancy.marketing)

बुकमार्क:अमोल पालेकरांच्या मनस्वी आत्मकथनाचा मौल्यवान ‘ऐवज’

“चप्पल पहनने वाले आदमीने यहाँ बंगला खरीद लिया?” अशा हिणकस टिप्पण्या कानावर पडूनही, जुहूतील प्रतिष्ठित फिल्मी मांदियाळीत उभ्या राहिलेल्या मराठमोळ्या, मध्यमवर्गीय कलावंताच्या ‘चिरेबंदी’ बंगल्याने अनेकांच्या भुवया उंचावल्या.. पुढे हीच वास्तू देश - विदेशातून आलेल्या कित्येक मान्यवर कलाकारांचं हक्काचं घर बनली.. तिथं नाटक, साहित्य, संगीत, दृश्यकला क्षेत्रातल्या कलाकार आणि कलासक्त लोकांची वर्दळ वाढली... हे वर्णन आहे अमोल पालेकर यांच्या ‘ऐवज - एक स्मृतिगंध’ या पुस्तकातले. आपल्या या आत्मकथनात्मक पुस्तकात ते पुढे म्हणतात की, एका वेगळ्या पद्धतीने माणसांची खरी रूपं समजायलाही ‘चिरेबंदी’ने मला शिकवलं. माझी भावनिक गुंतवणूक असूनही मी कधी त्याचा सौदा होऊ दिला नाही. अभिनेते, दिग्दर्शक, नाट्यकर्मी आणि लेखक अशा चतुरस्त्र व्यक्तिमत्वाचे धनी असलेल्या पालेकरांचे हे पुस्तक कला क्षेत्रातील गेल्या आठ दशकांच्या अनेक आठवणी आणि अनुभवांचा ‘ऐवज’ आपल्यासमोर खुला करते. मध्यमवर्गाचे प्रतिनिधित्व करणारा कलावंत ते संवेदनशील दिग्दर्शक या प्रवासात विविध कलाकृतींचा आस्वाद घेताना, कलेची मूल्ये, त्यांची निर्मिती प्रक्रिया, तत्कालीन सामाजिक आणि सांस्कृतिक संदर्भ यांचा परामर्श कशाप्रकारे घेतला, हे पुस्तक वाचताना उलगडत जाते. मुंबईच्या बालमोहन शाळेतून बोर्डीच्या शाळेत जाण्याचा प्रसंग असेल किंवा आईचा विरोध असूनही केलेला विवाह, मुलगी शाल्मलीचे शालेय वयातच असलेले ठाम विचार आणि गुरुस्थानी असलेल्या पं. सत्यदेव दुबेंना केलेला विरोध हे ‘महापाप’ असल्याची प्रांजळ कबुली... हे सगळं दिसतं तेवढ सोपं नव्हतं. केवळ विरोधासाठी विरोध नव्हे, तर त्यातही विवेकी असणं ही शिस्त पालेकरांनी उमेदीच्या काळातच लावून घेतली. ‘गोची’ या नाटकाने झालेली अभिनय कारकिर्दीची सुरूवात असो की वयाच्या पंचाहत्तराव्या वर्षी ऐंशी मिनिटे रंगमंचावर ‘ए. सी. पी. दंडवते’ हे पात्र साकारताना हाउसफुल्ल झालेले ‘कुसूर’ या नाटकाचे प्रयोग असोत; त्यांचा हा सगळा रोचक प्रवास तितक्यात रंजकपणे पुस्तकातून आपल्यासमोर उभा राहतो. ज्या काळात एकदा चित्रित झालेल्या दृश्याचे पुन्हा अवलोकन करण्याची सोय नव्हती, कॅमेऱ्याच्या लेन्स आणि चित्रीकरणाची निश्चित परिमाणे विकसित झालेली नव्हती, अशा काळात एक मनस्वी तरुण मराठी मन घेऊन आपल्या स्वतंत्र घडणीची एक वैचारिक दिशा ठरवत होता. अशी दिशा निश्चित करुन वैयक्तिक आणि व्यावसायिक आव्हाने पेलताना कोणता संघर्ष करावा लागला? अचानक घडणारी अपघातांची मालिका, जे. जे. स्कूल ऑफ आर्टसची पदवी घेतल्यावर चित्रकार म्हणून केलेली सुरूवात, बँक ऑफ इंडियातील नोकरी, याच कालावधीत व्यावसायिक रंगभूमीकडे वळताना विचारप्रवर्तक चित्रपटांच्या दुनियेत झालेला प्रवेश आणि नंतरचा तिथला लक्षवेधी वावर.. या सर्वांवर हे पुस्तक प्रकाश टाकते. ‘बॉलीवूड’ म्हटल्या जाणाऱ्या मुख्यधारेमध्ये आपण कधी मिसळलो नाही, असे पालेकर ठामपणे सांगतात. हिंदी चित्रसृष्टीतील स्टार्सचे ज्या पद्धतीने अवाजवी लाड केले जायचे, त्याविषयीही त्यांनी आपली स्पष्ट भूमिका मांडली आहे. वेळेचा, पैशाचा अपव्यय करणे हा अव्यावसायिकपणा त्यांना खटकत असे. स्वत:च्या मागण्यांवर ठाम राहणे, प्रसंगी प्रतिकार करणे, डाव्या आणि उजव्या विचारांच्या सांस्कृतिक संघर्षात प्रस्थापित व्यवस्थेला प्रश्न विचारण्याचे धाडस करणे, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यासाठी आग्रही राहणे असे त्यांच्या व्यक्तिमत्वाचे कितीतरी विशेष पैलू लक्षवेधी ठरतात. कातडी सोलून सांगतानाही आपल्या कथनाला काही एक मर्यादा आहे, हे भान राखतानाच नामदेव ढसाळ यांच्या.. “प्रत्येक कलावंताला स्वत:चं एक वर्गचित्र असतं..” या वाक्याचा संदर्भ पालेकर देतात. या कोलाहलात सगळं सांगूनही कलावंताच्या मनात काही रानोमाळ उरतो का? याचा धांडोळा घेण्यासाठी पालेकरांचं हे पुस्तक वाचायला हवं. संध्या गोखले यांनी या पुस्तकाच्या संकल्पनेपासून ते संस्करण आणि सजावटीपर्यंतची साधना उत्तमपणे साध्य केली आहे. नरसिंह बालाजी यांची रेखाटनेही अप्रतिम आहेत. एकूणच, सतत नव्या अनुभवाची भुरळ घालणाऱ्या अमोल पालेकरांनी स्वत:च्या आयुष्याच्या कॅनव्हासवर हे एक सुरेख चित्र रेखाटलं आहे. रसिक वाचकांना त्याची मोहिनी पडली नाही तरच नवल! - पुस्तकाचे नाव : ऐवज - एक स्मृतिगंध- लेखक : अमोल पालेकर- संस्करण : संध्या गोखले- प्रकाशक : मधुश्री पब्लिकेशन- पाने : २९६, किंमत : रू. ७५० (संपर्कः swapnilkashi566@gmail.com)

कबीररंग:पानी के पीये बिना, कैसे मिटे पियास...

आपलं रोजचं जगणं म्हणजे आत-बाहेरच्या संगतीसोबतचा प्रवास आहे. ही संगत व्यक्तींची, वस्तूंची, वास्तूंची, भवतालातील सृष्टीची आहे. ही संगत अर्थपूर्ण, भावपूर्ण असेल, योग्य अवकाशासह असेल, तर असा प्रवास आनंददायीच असतो. अन्यथा, मनाला ही नुसतीच गर्दी वाटते. अनेकदा कळत - नकळतपणे आपण या गर्दीचे धनी होतो. हे सारं नीटसं उमगल्यावर आपण बाहेरच्या गर्दीपासून अलिप्त होत जातो, उथळ सहवासापासून वेगळं होत स्वत:च्या मनापाशी पोहोचतो, तेव्हा आपल्याला काय जाणवतं? गंमत वाटेल, पण अशा कृतीनं आपल्याला आपल्या मनाची खरी स्थिती जाणवते. मनातलं इष्ट - अनिष्ट संचित जाणवतं. त्याविषयी आपलं चिंतन घडतं.आपण कुणाविषयी तरी बाळगलेला द्वेष, शब्दांतून कुणाचा तरी अवमान करून घेतलेलं सुख, एखाद्याच्या माघारी त्याची निंदा करून झालेला क्षणिक संतोष आणि आपण कळत- नकळत केलेल्या आत्मप्रतारणेस बाजूला सारण्याची आपली चतुराई हा असाही त्या स्थितीतील आपल्या मनाचा आशय असतो. आपण स्वत:शी प्रामाणिक असलो की, हे सारं ध्यानात येतं. आपलं मन व्यर्थ गोष्टी सांभाळून ठेवतंय, हे उमजल्यावर आपल्याला आपल्या हृदयाचं मोल जाणवतं. तरल भावस्थितीत हृदयाचे बोल आठवतात. तिथं एक शांत स्रोत लख्ख दिसतो, जिथं शब्दांहून अधिक नितळ-निर्मळ भाव व्यक्त होत असल्याचं ध्यानात येतं. आपल्या ‘असण्या’चं गहिरेपण या हृदयात आहे. हेच तर आपल्या जीवनाचं केंद्र आहे! कबीर म्हणतात, आपला ‘मी’ आपल्याला कळत नाही. या ‘मी’चं स्वातंत्र्य, अवलंबन, स्वामित्व आणि दास्यत्व कळत नाही. ते साधकाशी कळवळ्याच्या परिभाषेत बोलतात... दासातन हिरदै नहीं, नाम धरावे दास। पानी के पीये बिना, कैसे मिटे पियास।। ज्या सद्गुरुंनी उजेडी राहून उजेडाची वाट आपल्याला दाखवलेली असते, त्यांचा दास होण्यात खळखळ कसली? पण, आपण थारा नसलेल्या मनाच्या ताब्यात असतो. या अशा मनाचा दास होणं आपल्याला आवडतं. मनानं निर्माण केलेल्या जगाचा दास होणं आपल्याला रुचतं. म्हणजे ‘असत्’चा दास होणं हीच आपली निवड असते. कबीर सांगतात की, दास्यत्व या नाशवंत जगाचं करायचं की या समग्र अस्तित्वाचं करायचं? याचा विचार साधकाला करावाच लागतो. याचं कारण म्हणजे सद्गुरुच साधकासाठी प्रकट ईश्वरी तत्त्वाचे वाटाडे असतात.कबीर म्हणतात, नुसत्या मुखानं उच्चारलेलं देवाचं नाम हृदयाशी जोडलेलं नसतं तर मनातून आलेलं असतं. आपलं मन कुठल्याही कामातील कर्तेपण सोडायला तयार नसतं. आतून या मनाला मालकी हक्क हवा असतो आणि म्हणून आपण सद्गुरुंचे दास न होता विषयसुखाचे म्हणजे कांचनकामिनीचे दास होऊन राहतो. या सत्याचा बोध खरं जगण्याचं कुतूहल असलेल्या तहानल्या जीवाला होतो. देहाचं दास्यत्व परमचेतनेला जाणून शरण गेल्यावरच संपतं. हे एक प्रकारचं स्वामित्व असतं, जे अशा चेतनेला जाणल्यानं सहज लाभतं. साधकाला हे अनुभवातूनच उमजतं. दास कहावन कठिन है, मैं दासन का दास। अब तो ऐसा होय रहूँ, पांव तले की घास।। सद्गुरुंचा ‘मी’ शुद्ध असतो. या ‘मी’पणाला अनुसरताना साधकाला आपला ‘मी’ शुद्ध झाल्याचा भास, भ्रम होऊ शकतो. म्हणूनच सद्गुरुंविषयी साधकाच्या ठायी असलेलं दास्यत्व महत्त्वाचं असल्याचं या दोह्यातून कबीर सुचवतात. हे दास्यत्व सद्गुरुंच्या पायांखालचं गवत होण्यासारखंच आहे, असं साधकाला हृदयातून वाटणं होय.सद्गुरुंचा दास म्हणजे काय, हे नीट उमजायला हवं. दास होणं म्हणजे समर्पणातील आत्यंतिकता होय. दास होणं म्हणजे गुलाम होणं नाही. इच्छेविरुद्ध जो समर्पित होऊ पाहतो, तो गुलाम. गुलामी सक्तीतून घडते, परमप्रेमातून नाही. भयानं एखाद्याचा माथा सद्गुरुंच्या चरणावर ठेवला जाईल, पण आत्मा असा कधी झुकतो? दास्यत्व म्हणजे सद्गुरुंप्रति स्वेच्छेनं केलेलं समर्पण आहे. यात मानसिक दबाव नाही, भय नाही. आनंदात, अहोभावात आपल्या मर्जीनं आणि समग्र संकल्पासह केलेलं समर्पण आहे. कबीरांना या दास्यत्वात साधकाच्या ठायी असलेल्या अहंकाराचं विसर्जन होईल, याचा विश्वास वाटतो. त्यांनी साधकाला घडवलेलं हे दर्शन देहाचा मालक समजणाऱ्या त्याच्यासाठी आरसा होऊ शकतं. (संपर्कः hemkiranpatki@gmail.com)

वेबमार्क:'फायरबॉल' वेध पृथ्वी अन् खगोलाच्या अंतरंगाचा...

काही वर्षांपूर्वी अप्रूप वाटणारे ओटीटी प्लॅटफॉर्म आता सर्वांच्या परिचयाचे झाले आहेत. पण, तिथे आठवड्याला शेकडो सिनेमे, वेब सिरीज येत असतील तर पाहणारा भांबावून अन् भंडावूनही जातो. मग तो काही वेगळे शोधू लागतो. वेगळेपणाची ही भूक भागवण्याचे पर्यायही ओटीटीवरच उपलब्ध आहेत. अशा वेधक कलाकृतींचा, त्यांच्या अनोख्या निर्मितीचा धांडोळा घेणारे हे पाक्षिक सदर... एखादा महाकाय लघुग्रह पृथ्वीवर आदळेल आणि त्यामुळे डायनासोरप्रमाणे मानवजातही अकस्मात नष्ट होईल, ज्यायोगे आपल्या सर्व चिंताही लुप्त होतील, अशी भीतीयुक्त आशा ज्यांना वाटत असेल, त्यांनी वर्नर हर्झोगचा ‘फायरबॉल : व्हिजिटर्स फ्रॉम डार्कर वर्ल्डस्’ हा माहितीपट नक्कीच पाहावा. केंब्रिज विद्यापीठाचे ज्वालामुखीशास्त्राचे प्राध्यापक क्लाइव्ह ओपेनहायमर यांच्यासोबत वर्नर यांनी ही डॉक्युमेंट्री सह-दिग्दर्शित केली आहे. या माहितीपटात पृथ्वीच्या विलोपनाच्या, सर्वनाशाच्या शक्यतेसह लघुग्रह, उल्कापिंड आणि उल्कापिंडांच्या संरचनात्मक जैवभौतिक बाबींचे विश्लेषण करून त्यावर भाष्य केले आहे. ओपेनहायमर यांनी ‘इन टू द इन्फर्नो’ या ज्वालामुखी माहितीपटासाठी वर्नर यांच्यासोबत काम केले होते. दक्षिण कोरियातील एका प्रयोगशाळेला भेट दिल्यावर त्यांना या माहितीपटाची कल्पना सुचली. इथे उल्कापिंडांवर आधारित प्रोजेक्टवर काम सुरू होते. मग त्यांनी आपली कल्पना हर्झोगच्या कानावर घातली. माहितीपटातील घटनाक्रम पाहताना, मक्का येथील काबा मशिदीत बसवलेल्या काळ्या दगडाची आपसूक आठवण होते. खरे तर, हा माहितीपट म्हणजे भूविज्ञानाचाच एक विषय आहे. तो भूगर्भाच्या, पृथ्वीच्या विविध घनस्तरांच्या अनोख्या संरचनात्मक घटकांचे आणि त्यांच्याशी संबंधित घटनांचे निसर्ग व विज्ञान एकत्रितरित्या मांडतो. या माहितीपटात जगभरातील खगोलीय घटना, धूमकेतू, उल्का, पृथ्वीवर पडणारे दगड यांच्याबद्दलचे कुतूहल आणि वास्तवातले शास्त्रीय प्रकटन यांचे देखणे चित्रण आहे, ते पाहताना मती गुंग होते. वर्नर आणि ओपेनहायमर यांनी अंटार्क्टिकातील एका सक्रिय ज्वालामुखीच्या शिखरावर आधी काम केलं. मग या माहितीपटासाठी जगभरातील सहाही खंडात डझनभर निबिड ठिकाणी प्रवास केला. यामध्ये; टोरेस सामुद्रधुनी, सहारा वाळवंट, भूमध्य समुद्राचा परिसर, आल्प्स पर्वतरांगा, पॅसिफिकचा समुद्रतळ, पोपचे उन्हाळी निवासस्थान आणि रिटर्न टू अंटार्क्टिका यांचा समावेश होता. या माहितीपटात रुक्षता नाही, कारण याची शैली नर्मविनोदी आणि उपहासगर्भ आहे. बिनकामाच्या माहितीचे भारंभर रकाने नाहीत. सखोल अभ्यासातून समोर येणारी माहितीही कमीत कमी किचकट आहे. तिच्या सुलभीकरणावर मेहनत घेतल्याचे जाणवते. या माहितीपटाचा टोन केवळ नॅरेटिव्ह नाही, तर त्यात काही संशोधनात्मक बाबींचा रंजक समावेश असल्याने सायन्समध्ये रुची नसणारी मंडळीही ही पाहताना दंग होतात. कित्येकांना शालेय, महाविद्यालयीन जीवनापासूनच शास्त्रीय सैद्धांतिक विषयात अभिरुची नसते. त्याचे एक कारण म्हणजे, या विषयांचे सादरीकरण लोकप्रिय शैलीचे नसते, तर ते काहीसे रुक्ष, किचकट असते. शिवाय, याचे प्रयोजन माहिती देण्याचे वा संशोधनात्मक असते. परिणामी ज्यांना नवी शास्त्रीय माहिती घेण्यात स्वारस्य नसते, ती मंडळी अधिकच दूर जातात. मात्र, ही डॉक्युमेंट्री त्याला अपवाद ठरेल. उल्कापिंडांनी निर्माण केलेल्या विवारांचे व्हीएफएक्स विलक्षण बोलके आहेत. खऱ्या विवरांची आणि कृत्रिमरित्या निर्मिलेल्या विवरांची बेमालूम सरमिसळ केली आहे. या विवरांचा वैज्ञानिक प्रभाव दाखवताना, काल्पनिकतेची झालर लागू न देताही हा भाग रम्य झाला आहे. हा माहितीपट पाहताना, पृथ्वीच्या भूस्तराविषयी आपली माहिती किती तकलादू आणि कमालीची त्रोटक आहे, हे जाणवते. सायन्स आवडत नाही, असे खूप लोक असतात आणि सायन्स आवडते, पण भूगर्भशास्त्र कंटाळवाणे वाटते, अशांची संख्याही मोठी आहे. या सर्व न-प्रेक्षकांनीही हा माहितीपट अवश्य पाहावा. त्यांची टेस्ट बदलू शकते! टोरांटो आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवात १० सप्टेंबर २०२० ला या माहितीपटाचा जागतिक प्रीमियर झाला आणि जगभरात त्याचा गाजावाजा झाला. त्यानंतर दोनच महिन्यांत तो ॲपल टीव्ही+वर प्रदर्शित झाला. सध्या याच ओटीटी प्लॅटफॉर्मवर तो पाहता येईल. काही ओटीटी बंडल्समध्ये आता ॲपलचे सबस्क्रिप्शन मोफत असल्याने याचा स्वतंत्र खर्च येत नाही. असो. जाता जाता... नेटफ्लिक्सवर ‘गिफ्टेड’ हा सिनेमा १४ मार्चपर्यंतच उपलब्ध आहे. जन्मानंतर अवघ्या काही महिन्यांतच जिच्या आईने आत्महत्या केली आहे, अशा एका गणितीय कुशाग्रतेचे वरदान लाभलेल्या ‘मेरी’ या बुद्धिमान मुलीचा ताबा मिळावा म्हणून तिची आज्जी आणि मामा यांच्यामध्ये कोर्टात दावा दाखल होतो. मेरीची आई, आज्जी दोघीही विलक्षण प्रतिभेच्या धनी असतात, मात्र त्यांचे आपसातले वैचारिक मतभेद त्यांना एकमेकींविरोधात उभे करतात. पुढे जाऊन ही मुलगी त्यात होरपळून निघते. एखाद्या तरल कवितेसारखी मांडणी असणारा हा चित्रपट हटके कॅटेगरीतला आहे, त्यामुळे त्याची शिफारस! अवश्य पाहण्यासारख्या गोष्टींनाच या सदरात स्थान आहे, हे तुम्ही जाणताच! (संपर्कः sameerbapu@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:सहेरीच्या वेळी ट्रॉफी घेऊन आले होते शाहरुख, ‘बाजीगर’चे दिग्दर्शक अब्बास-मस्तान यांना ‘फिल्म फेअर अवॉर्ड’ दाखवण्यासाठी पोहोचले घरी

संपूर्ण जगात आपल्या देशाची वेगळी ओळख आहे. विविधतेत एकता हे आपले सर्वांत मोठे वैशिष्ट्य आहे. आपल्या देशात अनेक धर्म, अनेक भाषा, अनेक सण-उत्सव आहेत. प्रत्येक सणाचे एक महत्त्व आहे, त्याचे एक सौंदर्य आहे. विशेषत: आपली फिल्म इंडस्ट्री प्रत्येक सण एकत्र येऊन साजरा करते. परवाच होळी साजरी झाली. होळी - धुलिवंदन हा जसा रंगांचा उत्सव आहे, तसा तो आनंदाचा, प्रेमाचा, बंधुत्वाचाही उत्सव आहे. आपल्या सर्व वाचकांना, सगळ्या प्रिय देशबांधवांना माझ्याकडून होळीच्या खूप शुभेच्छा! सध्या रमजानचा महिनाही सुरू आहे. त्यामुळे माझ्या हिश्श्यातील आजचे काही किस्से रमजानशी संबंधित आहेत. रमजानच्या काळात शूटिंग सुरू असताना दररोज संध्याकाळी युनिटमध्ये रोजा इफ्तारची व्यवस्था केलेली असते आणि तिथे असलेल्या कुणाचा रोजा असो वा नसो; सगळे जण मिळून इफ्तार करतात. माझ्या ‘रंग’ या सिनेमात जितेंद्र, अमृता सिंह, कमल सदाना, दिव्या भारती, आएशा जुल्का, कादर खान असे अनेक कलाकार काम करत होते. नदीम – श्रवण यांचे संगीत होते. या सिनेमाचा मुहूर्त गाण्याच्या रेकॉर्डिंगने करायचा, असे ठरवण्यात आले. पण, रेकॉर्डिंगसाठी सनी सुपर साउंड स्टुडिओची मिळालेली तारीख रमजानच्या महिन्यात येत होती. त्यामुळे या स्टुडिओत मुहूर्ताच्या वेळी नमाजाची आणि सर्वांसाठी इफ्तारची व्यवस्था करायची, असे निर्माता मन्सूर सिद्दीकींनी ठरवले. सनी सुपर साउंड हा धर्मेंद्रजींचा स्टुडिओ आहे. या स्टुडिओच्या पार्किंगमधील सगळी वाहने बाहेर काढून तिथे नमाज आणि रोजा इफ्तारची व्यवस्था करण्यात आली. माझ्या मते, अशा प्रकारे रेकॉर्डिंग स्टुडिओत इफ्तार आणि नमाजासह पहिल्यांदाच एखाद्या सिनेमाचा मुहूर्त झाला असावा. ही आपल्या फिल्म इंडस्ट्रीची खासियत आहे. मला रमजानचा आणखी एक खूप चांगला किस्सा आठवतोय. आम्ही एका सिनेमासाठी करत होतो. त्याच्या निर्मात्याचे नाव मी सांगणार नाही. या सिनेमाच्या आउटडोअर शूटिंगसाठी आम्ही गेलो असताना एका फाइव्ह स्टार हॉटेलात थांबलो होतो. रमजानचा महिना सुरू होता. रोजा ठेवलेले अनेक जण युनिटमध्ये होते. निर्माता साहेबांनी सांगितले की, पहाटे चार वाजता सहेरीच्या वेळी तुम्हाला पिझ्झा, बर्गर, सँडविच असे जे पाहिजे असेल, ते रुम सर्व्हिसला ऑर्डर देऊन मागवा. पण, रमजानची मजा तर बटाट्याची, पनीरची, मिरचीची गरमागरम भजी आणि तळलेले कबाब खाण्यात आहे. त्यामुळे हॉटेलवाले हे पदार्थ बनवून देतील, असे आम्ही म्हणालो. तेव्हा ते म्हणाले की, घरी बनवलेल्या, घरच्या तेलात तळलेल्या गरमागरम भज्यांची, कबाबची टेस्ट फाइव्ह स्टार हॉटेलात कुठून येणार? मग या फाइव्ह स्टार हॉटेलमध्ये घरच्यासारखी भजी, कबाब कसे मिळणार, असा प्रश्न आम्हाला पडला. त्यावर निर्माता साहेबांनी सांगितले, मी गुपचूप इलेक्ट्रिक शेगडी, तेल, कढई आणि भजी बनवण्यासाठीचे सगळे साहित्य रुममध्ये आणून ठेवतो. तुमची भाभी तुम्हाला गरमगरम भजी खाऊ घालेल. आम्ही म्हटले, चला, ही मस्त आयडिया आहे. रात्रीच्या वेळी भाभींनी तयारी सुरू केली. भाज्या चिरल्या. इलेक्ट्रिक शेगडी जमिनीवर, एका टेबलाखाली ठेवली आणि तळायला सुरूवात केली. गरमागरम भजी, कबाब तळून त्यांनी सगळ्यांना खाऊ घातले. अचानक शेगडीच्या खालून धूर येऊ लागला. त्यामुळे शेगडी वरती उचलून बघितले, तर तिच्या उष्णतेने जमिनीवरचे कार्पेट पूर्णपणे जळाले होते. मग आमच्या लक्षात आले की, निर्माता साहेब भज्यांच्या प्रेमापोटी आम्हाला ती बनवून खाऊ घालत नव्हते, तर प्रत्यक्षात त्यांना पैसे वाचवायचे होते. पैसे वाचवण्याच्या या प्रयत्नात त्यांना संपूर्ण कार्पेटची किंमत द्यावी लागली आणि ही रक्कम संपूर्ण युनिटच्या खाण्याच्या खर्चापेक्षा खूप जास्त होती. यालाच म्हणतात लाखाचे बारा हजार होणे. यावरुन मला अल्लामा इकबाल यांचा एक शेर आठवतोय... अच्छा है दिल के साथ रहे पासबान-ए-अक़्ल, लेकिन कभी कभी इसे तन्हा भी छोड़ दे। अब्बास मस्तान यांनी सांगितलेला रमजानचा एक किस्सा मला आठवतोय. त्यांनी सांगितले की, १९९४ ला फिल्म फेअर अवॉर्डच्या वेळी रमजानचे रोजे सुरू होते. आमच्या ‘बाजीगर’ सिनेमाला वेगवेगळ्या श्रेणींमध्ये नामांकन मिळाले होते. आम्ही पुरस्कार सोहळ्याला गेलो. ‘बाजीगर’ला अनेक पुरस्कार मिळाले. पण, सोहळा संपताच आम्ही तिथून अक्षरश: धावत बाहेर पडलो, कारण रोजे सुरू होते. आम्ही घरी पोहोचलो. रोजा इफ्तार करुन आराम करत होतो, तेव्हा पहाटे चार – साडेचारच्या सुमारास कुणीतरी आमचा दरवाजा ठोठावला. माझ्या पत्नीने दार उघडले आणि तिला आश्चर्याचा धक्का बसला. तिने आम्हाला हाक मारली. आम्ही येऊन पाहिले तर दरवाजाबाहेर फिल्म फेअरची ट्रॉफी घेऊन शाहरुख खान, रतन जैन आणि त्यांचे बंधू, अनु मालिक यांच्यासह १०-१५ जण उभे होते. आम्ही सगळे बाहेर आलो. हा खूप भावूक क्षण होता. शाहरुख म्हणाला, अब्बास भाई, मस्तान भाई, हा अवॉर्ड मला तुमच्यामुळे मिळाला आहे. त्यामुळे तुमचा आशीर्वाद घेतल्यावर, तुम्हाला ही ट्रॉफी दाखवल्यावरच घरी जाऊन ती गौरीला दाखवेन.. अब्बास भाईंनी सांगितले की, तोवर आमच्या घराबाहेर शाहरुखला बघण्यासाठी जवळपास दोन हजार लोक जमा झाले होते. रमजानच्या काळातला हा संस्मरणीय प्रसंग होता. रमजानचेच आणखी एक आगळे उदाहरण सांगतो.फिल्म इंडस्ट्रीत असे मानले जाते की, रमजानच्या काळात सिनेमा रिलीज करु नये, कारण या दिवसांत तो चालत नाही. पण, ही धारणा एका सिनेमाने मोडीत काढली आणि चांगला सिनेमा असेल, तर तो रमजानच्या काळातही चालतो, हे सिद्ध झाले. या सिनेमाचे निर्माता होते नासीर हुसेन. दिग्दर्शक मन्सूर खान आणि हीरो आमीर खान यांचा हा पहिलाच सिनेमा होता. त्याचे नाव होते- ‘कयामत से कयामत तक’. हा सिनेमा सुपरडुपर हिट झाला. या गोष्टीसाठी ‘बजरंगी भाईजान’मधील हे गाणे ऐका... भर दो झोली मेरी या मोहम्मद, दर से तेरे न जाऊं मैं खाली... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

मुद्दे पंचविशी:‘समस्या निरक्षरता’ हीच समस्या!

आपल्यावर ‘समस्या निरक्षरतेचा’ फार मोठा पगडा आहे. त्यामुळे पुढची वाटचाल करताना समस्यांचे आकलन होणे, ही पहिली आणि महत्त्वाची पायरी आहे. एकविसाव्या शतकातील पंचविसाव्या वर्षाच्या टप्प्यावरुन पुढच्या पंचवीस वर्षांकडे पाहताना, आपली दृष्टी आणि दिशा नेमकी काय असावी, यावर भाष्य करणारे हे पाक्षिक सदर... एकविसाव्या शतकाची पहिली पंचवीस वर्षे संपत आली असून, पुढच्या २५ वर्षांकडे म्हणजेच २०५० कडे जगाची वाटचाल सुरू आहे. मानवाचा या पृथ्वीवरचा इतिहास तसे पाहता सुमारे ७० हजार वर्षांचा आहे. त्याआधी तो एक प्राणी म्हणून इतर जीवसृष्टीच्या सर्वसाधारण घटकाच्या रुपात अस्तित्वात होता. पण, पुढे त्याने आहे त्याच स्थितीत राहण्याच्या इतर प्राणिमात्रांच्या तत्त्वापासून फारकत घेतली आणि निसर्गावर मात करून आपले वर्चस्व निर्माण करण्याचा प्रयत्न सुरू केला. उत्तरोत्तर प्रगल्भ होत जाणाऱ्या बुद्धिमत्तेमुळे त्याने मानवी संस्कृती निर्माण केली आणि तो आजपावेतो ती विकसित करीत राहिला आहे. या इतिहासात जाण्याची गरज नाही, कारण तो आपल्याला ज्ञात आहे. पण, त्यानंतरची स्थित्यंतरे लक्षात घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. गेल्या दहा-बारा हजार वर्षांपूर्वी माणसाची जंगलातील भटकंती संपली आणि त्याने शेती करून एके ठिकाणी वास्तव्य करण्यास सुरूवात केली. त्यामुळे पुढे अर्थ आणि प्रशासकीय व्यवस्थेची गरज निर्माण होऊन त्या व्यवस्था उत्तरोत्तर विकसित होत गेल्या. आणि त्यापेक्षाही महत्त्वाचे म्हणजे, जे पूर्वी ६५-७० हजार वर्षांत घडले नाही, ते गेल्या अडीचशे वर्षांत घडले. म्हणजेच १७७६ मध्ये पहिल्या औद्योगिक क्रांतीची सुरूवात होऊन आतापर्यंत त्या क्रांतीचे तीन अध्याय झाले आणि आता २०११ पासून चौथ्या औद्योगिक क्रांतीचा नवा अध्याय सुरू झाला आहे. हे जे घडले त्यातून या पृथ्वीतलावर विस्मयकारक असा बदल झाला. या अडीचशे वर्षांत जगाचा चेहरामोहरा, चलनवलन पूर्णपणे बदलून गेले. बदलाच्या या वेगाचे एक ‘टर्बो-वेग’ असे वर्णन करणे योग्य ठरेल. उदाहरणच द्यायचे, तर लोकसंख्येचे देता येईल. जगाची लोकसंख्या १०० कोटी होण्यास दोन लाख वर्षे लागली. पण, सन १८०० मधील शंभर कोटी लोकसंख्या पुढील केवळ २०० वर्षांत आठ पटीने वाढून आता ८०० कोटींवर गेली आहे. लोकसंख्या वाढीचा हा वेग विचार करण्यापलीकडचा आहे. मानवाच्या बाबतीत घडणाऱ्या बदलाच्या या वेगावर आणखी एक संख्या प्रकाश टाकू शकते. सन १८०० पर्यंत ग्रामीण भागातून शहरी भागाकडे स्थलांतर होऊन केवळ तीन टक्के लोक शहरांमध्ये राहात होते. पण, नंतरच्या जेमतेम सव्वादोनशे वर्षांत शहरी भागात राहणाऱ्या लोकांचे प्रमाण सुमारे ५८ टक्क्यांवर गेले आहे. एकंदरीतच गेल्या दोनशे-सव्वादोनशे वर्षांत मानवाच्या बाबतीत जे बदल घडत गेले ते प्रचंड मोठे आहेत. पण, यापुढे हे बदल “सुपर-टर्बो वेगाने” म्हणजेच “अतिअति वेगवान” असे होतील आणि ते कल्पनेच्या पलीकडचे असतील. या अफाट गतीमुळे मानवी जीवन केवळ ढवळूनच निघणार नाही, तर मानव प्रजातीची पुढे नव्या प्रजातीमध्ये उत्क्रांती होऊ शकते, असे भाकित केले जात आहे. बदलांची ही गती आता कोणीही थांबवू शकत नाही किंवा थांबवायची झालीच, तर ते आता कोणाच्या हातातही राहिलेले नाही. आणि हे सत्य स्वीकारण्यापासून माणसापुढे गत्यंतरही नाही. तथापि, त्या स्थिती-गतीला मानवी समुदाय पोहोचेपर्यंतच्या अवस्थेत म्हणजे या वर्तमानात जे काही घडत आहे आणि नजीकच्या २५ वर्षांच्या भविष्यात जे घडू शकेल, त्यावर विचारमंथन व्हायला हवे. त्यातही आपल्या देशात आणि राज्यात या बदलांचे काय परिणाम दिसू शकतील? अशा परिणामांमुळे नागरिकांना प्रचंड मोठ्या समस्यांना तोंड द्यावे लागू नये, यासाठी काही विशेष सामाजिक, राजकीय, प्रशासकीय, आर्थिक धोरणे असावीत का? यांवर सखोल चिंतन होणे अत्यावश्यक आहे. अन्यथा, सध्याच्या प्रतिक्रियाशील(Reactive) संस्कृतीमुळे, म्हणजेच काही घडल्यानंतरच त्यावर उपाययोजना करण्याच्या पद्धतीमुळे या समस्या इतके गंभीर स्वरूप धारण करू शकतील की त्यावर उपाय करणेही दुरापास्त होईल. त्यासाठी पुढच्या पंचवीस वर्षांत, आपल्या राज्याची आणि देशाची वाटचाल कशी असावी, यासाठी प्रत्येक नागरिक, विचारवंत, शासनकर्ते आदींनी विचारमंथन करून एक दिशा निश्चित केली पाहिजे. त्यानुसारच आपली धोरणे, कार्यप्रणाली, अर्थव्यवस्था, सामाजिक व्यवस्था यांबाबतीत सखोलपणे निर्णय घेऊन कार्यवाही करणे दूरदृष्टीचे ठरेल. तसे सध्या होत आहे का? मला तरी तसे वाटत नाही. या समस्यांची एकत्रित जंत्री तयार करून सरकारने तसा अजेंडा समाज, राज्य आणि देशासमोर आणला आहे का? की “आजचा दिवस ढकलला” या स्वरूपातच आपली वाटचाल सुरू आहे? याबाबतीत सर्वात प्रथम येणारा आणि कळीचा मुद्दा म्हणजे, सध्याच्या आणि भविष्यात वाढून ठेवलेल्या समस्यांबाबत समाज, शासनव्यवस्था आणि विचारवंत खरोखरच संवेदनक्षम आहेत का? आणि त्या समस्यांच्या तीव्रतेनुसार त्यांचा प्राधान्यक्रम ठरवला आहे का? मात्र, तसे होताना दिसत नाही. पण, हे करणे यासाठी गरजेचे आहे की, जसे रुग्णाच्या रोगाचे निदान होत नाही, तोवर त्याच्यावरचे उपचार निरर्थक ठरतात, तसे मूळ समस्याच आपल्याला माहीत नसतील, तर उपाययोजना काय आणि कशा करणार? आज आणि पुढच्या पंचवीस वर्षांत देशापुढे, राज्यापुढे काय समस्या उद्भवू शकतात, हे व्यवस्थेने जनतेला सांगितले पाहिजे आणि त्यांना तोंड देण्याची काय तजवीज ठेवली आहे, हे शासनाने लोकांसमोर आणले पाहिजे. देशाच्या आणि राज्याच्या समोर असलेल्या समस्यांच्या तीव्रतेनुसार त्यांची उतरत्या क्रमाने मांडणी करण्याचे आवाहन मी काही दिवसांपूर्वी समाजमाध्यमांवरुन केले होते. त्या अनुभवावरून आणि एकंदरीत समाजात जे काही चालले आहे, त्यावरून मला एक गोष्ट स्पष्टपणे जाणवली की, आपल्यावर ‘समस्या निरक्षरतेचा’ फार मोठा पगडा आहे. अद्यापही आपण समस्या साक्षर झालेलो नाही. आपण सुशिक्षित झालो, पण एक समाजसमूह म्हणून समस्यांबाबत पूर्णपणे अनभिज्ञता आहे आणि हीच ती ‘समस्या निरक्षरता’. त्यामुळे पुढच्या पंचवीस वर्षांची वाटचाल करताना समस्यांचे आकलन होणे, ही पहिली आणि महत्त्वाची पायरी आहे. शासनव्यवस्था, त्यांची ध्येयधोरणे, मंत्रिमंडळाचे आणि कायदेमंडळाचे निर्णय, बजेट, राजकीय पक्षांचे जाहीरनामे आणि विशेषतः राजकीय पक्षांच्या भूमिकेवरून खऱ्याखुऱ्या समस्यांची किंवा प्रश्नांची जाणीव यांपासून आपण भरकटलो आहोत, असे वाटाण्यासारखी स्थिती आहे. मुळातच समस्या नसलेल्या अशा विषयांना ‘समस्या’ म्हणून कृत्रिमपणे उभे करून आणि त्यांना भावनिकतेचा मुलामा देऊन स्वार्थ साधण्याचे हे युग आहे. हीच बाब खासगी क्षेत्रालाही लागू पडते. त्यामुळे प्रथमत: समाजापुढे, राज्यापुढे, देशापुढे नेमक्या काय समस्या आहेत, त्या अधोरेखित केल्या नाहीत, तर त्यावर तोडगा निघूच शकणार नाही! पृथ्वीतलावरील स्थित्यंतराचा वेग अत्यंत धोकादायक वळणावर येऊन पोहोचला आहे. आणि त्यातही पुढची २५ वर्षे अत्यंत महत्त्वाची ठरणार आहेत. त्यामुळे जगाच्या, देशाच्या आणि राज्याच्या पातळीवर काय समस्या उद्भवणार आहेत आणि त्यांना सामूहिकरित्या कसे तोंड द्यायचे, त्याचा उहापोह या स्तंभातून करूया. (संपर्कः maheshzagade07@gmail.com)

रसिक स्पेशल:शिक्षकांच्या अशैक्षणिक कामांचं काय करायचं?

शिक्षकांवरचे अशैक्षणिक कामाचे ओझे कमी केले पाहिजे, याबाबत दुमत नाही. पण, या कामांमुळेच विद्यार्थ्यांना लिहिता-वाचता येत नाही, हा शिक्षकांचा बचावही फसवा आहे. काम न करणारे ही ढाल वापरतात. गुणवत्तेसाठी अशैक्षणिक कामे बंद व्हायला हवीतच; पण शिक्षकांनीही अध्यापन आणि पूर्वतयारीसाठी वेळ दिला पाहिजे. शिक्षकांची अशैक्षणिक कामे कमी करण्यासंदर्भात शिक्षणमंत्री एक प्रारूप तयार करत आहेत, हे स्वागतार्ह आहे. दादा भुसे शिक्षणमंत्री झाल्यावर पहिल्या भेटीत मी त्यांना निवेदन दिले. त्यात शिक्षकांची अशैक्षणिक कामे कमी करण्यासाठी शिक्षक आणि अधिकारी यांची एक समिती करावी, अशी मागणी केली. त्याला त्यांनी दिलेला हा प्रतिसाद समाधानकारक आहे. नवीन शैक्षणिक धोरणाने निवडणूक आणि जनगणना वगळता अन्य कामे शिक्षकांना दिली जाणार नाहीत, असे स्पष्ट करुनही अशी कामे वाढत गेली. निवडणूक आणि जनगणना या कामांची चर्चा होते. पण, जनगणना १० वर्षांनी असते (या दशकात तर तीसुद्धा नाही) आणि निवडणूक ५ वर्षांनी असते. ग्रामपंचायत, जिल्हा परिषद, विधानसभा आणि लोकसभा या फार तर ५ निवडणुका. त्यांची प्रशिक्षणे धरून ५ वर्षांत साधारण २० दिवस खर्च होतात. त्यामुळे जनगणना आणि निवडणुका यामध्ये शिक्षकांचा फार वेळ जात नाही. मात्र, ज्या शिक्षकांना ‘बीएलओ’चे काम दिलेले असते, त्यांचा मात्र खूप वेळ जातो. त्यांना मतदार यादीच्या दुरुस्तीपासून स्लिप वाटण्यापर्यंतची सगळी कामे करावी लागतात. त्यांचे हे काम कमी केले पाहिजे. निवडणूक, जनगणना यापेक्षा शिक्षकांचा खरा वेळ कागदपत्रे जमवणे आणि विविध योजना, स्पर्धा, बैठकांमध्येच जातो. ‘सिस्कॉम’ या संस्थेने एकदा शिक्षण सचिवांच्या डायरीची पडताळणी केली, तेव्हा तीन महिन्यांत ते १२५ पेक्षा जास्त बैठकांना उपस्थित असल्याचे दिसले. हे शिक्षण सचिव संचालकांच्या बैठका घेतात, संचालक उपसंचालकांच्या.. याप्रमाणे बैठकांची मालिका खाली थेट शिक्षकापर्यंत येते आणि प्रत्येक विषयाचे नवे नवे कागद फिरत राहतात. वेळ आणि खर्च वाचवण्यासाठी सुरू झालेली ‘व्हीसी’ ही सुविधा आता सर्वांत मोठी असुविधा बनली आहे. कधी कधी दिवसाला ३ ते ४ व्हीसी असतात. परिणामी अधिकारी कार्यालयातच अडकून राहिल्याने शाळा भेटी थांबल्या आहेत. त्यामुळे महिन्याच्या सुरूवातीचे आणि शेवटचे तीन दिवसच शिक्षण विभागात बैठका होतील आणि मधल्या काळात सचिव ते केंद्रप्रमुख फक्त शाळांना भेटी देतील, असे स्पष्ट निर्देश दिले पाहिजेत. सध्या एकीकडे बोर्डाच्या परीक्षा सुरू आहेत आणि राज्यात सर्वत्र शिक्षकांचे प्रशिक्षणही सुरू आहे. यात विद्यार्थ्यांचे नुकसान होत असताना केवळ ‘मार्च एन्ड’ आल्याने खर्च पूर्ण करण्यासाठी हा प्रकार सुरू आहे का, असा प्रश्न पडतो. वास्तविक मे महिन्याच्या सुटीत असे प्रशिक्षण घेण्यास अडचण असणार नाही. त्यात विद्यार्थ्यांचे नुकसानही होणार नाही. पण, अशैक्षणिक कामात वेळ जातो, अशी ओरड करणाऱ्या शिक्षक संघटना सुटीत बोलावले तरीही ओरड करतात, हेही तितकेच खरे. या स्थितीमुळे बैठका, प्रशिक्षण सत्रे नियंत्रित होण्याची गरज आहे. अनेकदा विविध उपक्रम आणि स्पर्धांमध्ये वेळ जातो. महावाचन उपक्रमात विद्यार्थ्यांनी वाचन करून अभिप्राय द्यायचा होता. यामध्ये निवडक विद्यार्थ्यांचे अभिप्राय घेणे समजू शकतो; पण शाळेतील प्रत्येक विद्यार्थ्याला तो देणे बंधनकारक करण्यात आले. शाळेत हजार विद्यार्थी असतील, तर त्या प्रत्येकाचा अभिप्राय अपलोड करायला लावण्यात आला. केंद्र सरकारच्या ‘परीक्षा पे चर्चा’पासून ते गावच्या ग्रामपंचायतीपर्यंतच्या सर्व उपक्रमात शिक्षकांना भाग घ्यावा लागतो. शिक्षण विभाग क्रीडा स्पर्धा, चित्रकला, सांस्कृतिक स्पर्धांचे आयोजन करतो. वास्तविक शालेय स्तरावर होऊ शकणाऱ्या अशा स्पर्धा शासनाने घेण्याची गरज नाही. शालेय पोषण आहार शिजवणे आणि त्याचा हिशेब ठेवणे यातही शिक्षकांचा खूप वेळ जातो. तथापि, अशैक्षणिक कामांमुळे विद्यार्थ्यांना लिहिता-वाचता येत नाही, हा शिक्षकांचा बचाव फसवा आहे. काम न करणारे ही ढाल वापरतात. या कामांमुळे मुले लिहीत-वाचत नसतील, तर राज्यातील सगळेच विद्यार्थी अप्रगत असायला हवे होते. पण, गुणवत्तेत अव्वल असणाऱ्या राज्यातील अनेक शाळा ही कामे करूनही गुणवत्ता कशी आणतात? वर्षात ८०० तास शाळा चालते. चौथीपर्यंत विद्यार्थी ३२०० तास शाळेत असतो. त्यातील अगदी ५०० तास अशैक्षणिक कामात गेले, तरी वाचन – लेखन, गणित शिकवायला २७०० तास कमी आहेत का? तेव्हा वाचन - लेखन सरावासाठी असे शिक्षक वेळ देत नाहीत किंवा ते शिकवण्याचे कौशल्य त्यांच्यात कमी आहे, हे स्पष्टपणे सांगितले पाहिजे. शाळेच्या वेळेत मोबाइल वापरण्यामुळे शिक्षकांचा जाणारा वेळ, हाही आज चिंतेचा विषय बनला आहे. आणि गुणवत्तेसाठी वेळ कमी पडत असेल, तर शिक्षण कायद्यानुसार आठवड्याला ३० तास अध्यापन आणि १५ तास अध्यापन पूर्वतयारी असा वेळ देणे अपेक्षित आहे. शिक्षक रोज २ तास या पूर्वतयारीसाठी शाळेत लवकर गेले, तर अशैक्षणिक कामांची तक्रार करण्याची वेळच येणार नाही. गुणवत्तेसाठी अशैक्षणिक कामे बंद करून हा पूर्वतयारीचा वेळ शाळेत वापरण्याची आवश्यकता आहे. ‘माहिती’ देण्याचा महाउद्योग शिक्षकांचा बराचसा वेळ मागवलेली ‘माहिती’ पुरवण्यात जातो. व्हाट्स अॅपमुळे तर आता माहिती मागवणे अधिक सोपे झाले. व्हाट्स अॅपवर दिवसभर अनेक पत्रं पडत असतात आणि प्रत्येकावर ‘तत्काळ’ हा शेरा असतो. विविध शिष्यवृत्ती, आर्थिक नियोजनाचे हिशेब यासाठी माहिती मागवणे गरजेचे असले, तरी अधिकाऱ्यांनी जून ते एप्रिल महिन्यात पाच तालुके निवडून वर्षभरात आपण तिथून किती माहिती मागवली, हे एकदा तपासावे आणि गरज नसताना कोणती माहिती मागवली, शासनाकडे असलेलीच माहिती किती वेळा मागवली, याचे वर्गीकरण करावे. केंद्रात, तालुका किंवा जिल्हा कार्यालयात उपलब्ध असलेली कोणती माहिती विनाकारण शाळेकडून मागवली, हेही बघायला हवे. तसे झाले तरच वारंवार माहिती मागवण्याचे प्रकार कमी होतील. खरे तर अशा कामांसाठी एखादे सॉफ्टवेअर विकसित केले, तर त्यामुळे बरीच सुलभता येईल. (संपर्कः herambkulkarni1971@gmail.com)

बलिदान दिन विशेष:संभाजी महाराज 350  वर्षानंतरही न्यायाच्या प्रतीक्षेत, सरकारने जीवनचरित्रावर प्रकाश टाकावा, मिटकरींचा लेख

आज रोजी शंभूराजांच्या हौतात्म्याला ३५६ वर्ष पूर्ण झालीत. मात्र, अद्यापही त्यांच्या उज्ज्वल जीवनचरित्रावर महाराष्ट्र शासनाने प्रकाश टाकला नाही. विधिमंडळ परिसर व मंत्रालयात त्यांचे तैलचित्र लावण्याचाही प्रयत्न झाला नाही. शासकीय मुद्रणालयात त्यांचे अधिकृत चित्र उपलब्ध नाही. यावेळी तरी महाराष्ट्र सरकारने त्यांच्या इतिहासाचा अभ्यास करून इतिहास संशोधकांच्या देखरेखित चरित्र साधन समिती गठित करावी, अशी महाराष्ट्रातील मराठी मनाची जनभावना आहे. वढू तुळापूर येथे फाल्गुन वद्य अमावस्या ११ मार्च १६८९ रोजी क्रूर औरंगजेबाने संभाजी राजांची हत्या केली. त्या दुर्दैवी दिवसाला आज रोजी ३३६ वर्ष पूर्ण झाली आहेत. इतक्या प्रदीर्घ काळानंतरही संभाजी नावाचे जबरदस्त आकर्षण आजही समाजात असल्याचे अलीकडे प्रदर्शित झालेल्या छावा चित्रपटाने दाखवून दिले आहे. शंभूराजांच्या जीवन चरित्राच्या समकालीन साधनांचा आधार घेत अभ्यास केला, तर मराठा इतिहासात (छत्रपती शिवाजी महाराजांचा अपवाद वगळता) त्यांच्या इतका साहसी, पराक्रमी, स्वातंत्र्यप्रेमी, स्वाभिमानी व सुसंस्कृत असा दुसरा छत्रपती झाला नाही. राजनीतीशास्त्र, शृंगारशास्त्र, अध्यात्मशास्त्र आदींमध्ये पारंगत असलेल्या या राजाने वयाच्या अवघ्या तेराव्या वर्षी संस्कृतमध्ये श्रीबुधभुषणम (राजनीतीपर),नखशिख व नायिकाभेद हे ब्रजभाशेतील (शृंगार शास्त्रपर), सातसतक (अध्यात्म शास्त्रापर) अशी ग्रंथरचना करून त्यांची सांस्कृतिक उंची व साहित्यातील योगदान स्वतःच अधोरेखीत केले. विद्वत्तेबरोबरच दुसरीकडे रणांगण गाजवताना सिद्दी, पोर्तुगीज, डच, इंग्रज व मुघलांशी एकाच वेळी अनेक आघाड्यांवर विजयी झुंज देणारे ते अद्वितीय योद्धाही ठरले. मराठी, हिब्रू, पाली, संस्कृत, इंग्रजी, ब्रजभाषेसह ते १७ भाषेचे जाणकार होते. कवी व तेज:पुंज शरीर संपदा मिळविलेले युवराजही होते. गोव्याचा व्हाइसरॉय ज्याच्यासोबत १२०० गोरे, २५०० काळे शिपाई व ६ तोफा होत्या. त्याला अवघ्या ६०० मराठ्यांनी फोंड्या किल्ल्यावरून पिटाळून लावले. हे संभाजीराजांचे वेगळेपण होते! दिंडोरीतील रामसेज औरंगजेबाचा सरदार शहाबुद्दीन खानाविरुद्ध अनेक वर्ष मूठभर मावळ्यांनी लढवीला. शिवाय जंजिरा मोहीम, अकबराला राजाश्रय, दंडाराजपुरीवर चाल, भागानगरवर हल्ला, बुऱ्हाणपूर, कारंजा, जालना, औरंगाबाद, सुरत अशा असंख्य १४० लढाया लढून एकाही लढाईत पराभूत न होणारा विजयी योद्धा असा आपला छत्रपती, किती शूर आणि कर्तबगार असेल? वयाच्या ३२ व्या वर्षी ४० दिवस अन्नाचा कणही पोटात नसताना सह्याद्रीचा हा छावा हाल सोसत स्वराज्य रक्षणासाठी समर्पित झाला. चालू अर्थसंकल्पीय अधिवेशन काळात मुंबईच्या शासकीय मुद्रणालयात मी काही पुस्तके चाळत असताना माझ्या हाती संपूर्ण गडकरी हे शासनाने १९८१ साली प्रकाशित केलेले पुस्तक पडले. त्यात राजसंन्यास हे नाटक छापलेले होते. राजसंन्यासबद्दल आजवर ऐकले होते. मात्र, केवळ तीनच पाने वाचल्यावर माझ्या तळपायाची आग मस्तकात गेली व कुणाचीही जाणार असेच लिखाण गडकर्‍यांनी केले होते. स्वराज्यासाठी एकीकडे कायस्थांनी दिलेले बलिदान, तर दुसरीकडे गडकरीने प्रकट केलेले त्यांचे वैचारिक दारिद्र्य या माध्यमातून वाचण्यात आले. गडकर्‍यांनी त्यांच्या राजसंन्यास नाटकात संभाजी राजांना रोमँटिक हिरोच बनविले होते. या विषयाचे गांभीर्य ओळखून मी तात्काळ ही बाब मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस, मराठी भाषामंत्री उदय सामंत , उपमुख्यमंत्री अजित पवार व एकनाथराव शिंदे यांच्या लक्षात पत्राद्वारे आणून दिली. त्याचे कारण ही प्रत शासनाने छापलेली होती. त्यावर विविध चॅनेल्सला मी मुलाखती पण दिल्या. गडकरी प्रेमी कायस्थांनी माझ्याशी संपर्क साधून मला व्हाट्सअप वर धमक्यापण दिल्या, पण त्यांना वास्तव सांगितल्यानंतर त्यांनी सुद्धा ते मान्य केले. राजसंन्यासच्या निमित्ताने मी आणखी इतिहासात शिरलो. त्याच दिवशी दुपारी विधान परिषदेच्या सभागृहात काही सदस्यांनी संभाजीराजांचा धर्म न बदलणारा राजा असा त्यांच्या सोयीचा उल्लेख केला होता. अर्थात हा उल्लेख करताना त्यांच्याकडे साधनांचा कुठलाही आधार नव्हता किंवा तात्कालीन कुठलंही संदर्भ साधन या सदस्यांनी वाचलेले नव्हतं. प्रत्यक्षात विधिमंडळातील या महान सदस्यांनी ऐकीव माहितीच्या आधारावर असे धाडस केले असावे. त्यांना थोडी माहिती असावी म्हणून सांगावेसे वाटते. बादशाही छावणीत साकी मुस्तैदखान, ईश्वरदास नागर हे दोघे संभाजीराजांच्या देहादंडाचे प्रत्यक्षदर्शी साक्षीदार होते. त्यांच्या ग्रंथात कुठेही संभाजीराजांना धर्म बदल असा प्रस्ताव औरंगजेबाने दिला नसल्याचे लिहिले आहे. रहुल्ला खानमार्फत बादशहाने दोनच प्रश्न विचारले होते, १) बुऱ्हाणपूर व इतर ठिकाणी लुटलेला खजिना कुठाय? आहे आणि बादशाही सरदारांपैकी कोण कोण तुझ्याशी पत्रव्यवहार करून संबंध ठेवत होते? (संदर्भ-मराठी रियासत मध्य विभाग १, रियासतकार सरदेसाई आवृत्ती दुसरी मुंबई १९२५)असो, मूळ मुद्द्यावर येऊ. संभाजी राजांवर आजपर्यंत जेवढी नाटके चित्रपटे व कथानके रचली गेली तितकी इतिहासात दुसऱ्या कुणावरही रचली गेली नाहीत. साहित्यिकांच्या लेखणीत शंभूराजांची प्रतिमा स्वैर, दुर्वर्तनी व राज्यबुडव्या अशीच रेखाटली गेली. हे महाराष्ट्राच्या साहित्याचे दुर्दैव म्हणावे लागेल! राजसंन्यास, राज मस्तकाचा आदेश, बेबंदशाही, रायगडाला जेव्हा जाग येते, थोरातांची कमळा, मोहित्यांची मंजुळा, प्रणयी युवराज, सती गोदावरी, अश्रू ढळले रायगडाचे, दुर्दैवी छत्रपती, प्रतिज्ञा कंकण, अशी तब्बल ८० नाटकं, व ३२ चित्रपटे आजही युट्युब,विकिपीडिया व साहित्य क्षेत्रात जिवंत आहेत. ज्येष्ठ इतिहास संशोधक वा. सी. बेंद्रे, डॉ. कमल गोखले, जयसिंगराव पवार यांसारख्या इतिहास संशोधकांनी संभाजी महाराजांच्या चरित्रावरील डाग पुसलेले आहेत. अनेक वर्षानंतर वढू तुळापूर येथील निबिड अरण्यात वा. सी. बेंद्रे यांनी तब्बल २२ वर्ष शोध घेऊन संभाजी राजांची समाधी शोधून त्यावर चौथरा बांधला. महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री यशवंतराव चव्हाण यांनी समाधी स्थळाचा जीर्णोद्धार करण्यासाठी पुढाकार घेतला. त्यानंतर मागील सरकारच्या काळात उपमुख्यमंत्री अजित पवार अर्थमंत्री असताना शंभूराजाच्या समाधी स्थळाच्या जीर्णोद्धारासाठी महाराष्ट्र सरकारकडून साडेतीनशे कोटी उपलब्ध करून दिले. आज रोजी शंभूराजांच्या हौतात्म्याला ३५६ वर्ष पूर्ण झालीत. मात्र, अद्यापही त्यांच्या उज्ज्वल जीवनचरित्रावर महाराष्ट्र शासनाने प्रकाश टाकला नाही. विधिमंडळ परिसर व मंत्रालयात त्यांचे तैलचित्र लावण्याचाही प्रयत्न झाला नाही. शासकीय मुद्रणालयात त्यांचे अधिकृत चित्र उपलब्ध नाही. यावेळी तरी महाराष्ट्र सरकारने त्यांच्या इतिहासाचा अभ्यास करून इतिहास संशोधकांच्या देखरेखित चरित्र साधन समिती गठित करावी, अशी महाराष्ट्रातील मराठी मनाची जनभावना आहे. सोबतच बलिदान दिनी त्यांना अभिवादन करावे, त्यांचा इतिहास पाठ्यपुस्तकांमध्ये अंतर्भूत करावा. त्यांच्यावरील उरला सुरला बदनामीचा डाग धुऊन काढावा. त्यांच्यावर निर्माण झालेली अश्लील पुस्तके, नाटके व कथा कादंबऱ्या युट्युब आणि विक्री दुकानावरून हटवाव्यात. कारण सह्याद्रीचा छावा अद्यापही न्यायाच्या प्रतीक्षेत झुंजत आहे. चित्रपट बघून मनोरंजन होऊ शकेल, मात्र देशातील या थोर छत्रपतींचा पराक्रम सानथोरांनी पाठ्यपुस्तकातून आत्मसात केला व सरकारने तसा तो अंत:र्भूत केला तरच हे पुण्याचे काम सरकारकडून घडेल. छत्रपती संभाजी महाराज उपेक्षित राहू नयेत, ही महाराष्ट्राची माफक अपेक्षा आहे. अलीकडेच आयनॉक्स मॉलमध्ये मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस, उपमुख्यमंत्री अजित पवार यांच्यासह सर्वांनी एकत्र येऊन छावा चित्रपट बघितला, त्यातील कवी कलुषा औरंगजेबाला म्हणतो, हाथी, घोडे, तोफ, तलवारेफौज तो तेरी सारी हैपर जंजीर मे जकडा राजा मेरा,अब भी सब पे भारी है... जय शंभूराजे (लेखक आमदार व राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाचे प्रवक्ते आहेत.)

रसिक स्पेशल:'एक देश - एक एमएसपी' महाराष्ट्रासाठी अन्यायी

‘एमएसपी’ची हमी देणे, हा शेतकऱ्यांच्या समृद्धीचा एकमेव मार्ग होऊ शकत नाही. पण तरीही, ‘एक देश - एक एमएसपी’चे अनाठायी धोरण राबवले जात आहे. त्यामुळे उत्तर भारतातील राज्यांचा फायदा होत आहे आणि महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांच्या मात्र तोंडाला पाने पुसली जात आहेत. स्वातंत्र्यानंतर सर्वाधिक काळ चाललेले शेतकरी आंदोलन सध्या पंजाबमध्ये सुरू आहे. त्यांच्या एकूण पंधरा मागण्या आहेत. त्यापैकी सर्वांत महत्त्वाची मागणी आहे, ती सर्व शेतमालाची किमान आधारभूत किमतीच्या (एमएसपी) खाली विक्री होणार नाही, याची हमी देणारा कायदा केंद्र शासनाने करावा आणि त्याची चोख अंमलबजावणी व्हावी. तसे पाहिले तर पंजाब - हरियाणातील शेतकरी पिकवत असलेला सर्व गहू आणि भात सरकार आधारभूत किमतीने खरेदी करतच आहे. नवीन कृषी कायद्यांना विरोध करण्यासाठी झालेल्या आंदोलनादरम्यान, पंजाब सरकरने २०२० मध्ये असा कायदाही केला आहे. मग ही मंडळी आंदोलन का करत आहेत, हा प्रश्न आहे. कशी ठरते ‘एमएसपी’? भारतात ‘एमएसपी’ ठरवण्याची “सरासरी’ पद्धत आहे. त्यामध्ये प्रत्येक राज्यातील विविध सेंटरमधून, रँडम पद्धतीने शेतकऱ्यांकडून उत्पादन खर्चाची माहिती घेतली जाते. ती राज्य सरकारकडे सादर केली जाते. राज्य सरकार त्याची सरासरी काढून केंद्र सरकारला शिफारशीच्या रूपात पाठवते. अशा सर्व राज्यांतून आलेल्या शिफारशींची सरासरी काढली जाते आणि कृषी मूल्य व खर्च आयोग, केंद्र शासनाकडे संभाव्य एमएसपी कळवते. हे आकडे अन्न मंत्रालय, ग्राहक व्यवहार मंत्रालय, परराष्ट्र व्यापार मंत्रालय यांच्याकडे पाठवले जातात. प्रत्येक मंत्रालय आपल्या सोयीने यात काटछाट सुचवते. महागाई नियंत्रण, अन्य देशांशी केलेले करार वगैरे सर्व बाबी लक्षात घेऊन अंतिम एमएसपी जाहीर केली जाते, ती कधीच खऱ्या उत्पादन खर्चावर आधारित नसते. महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांचा तोटा गेल्या अनेक दशकांपासून केंद्र शासनाने जाहीर केलेली एमएसपी ही महाराष्ट्र सरकारने केलेल्या शिफारशींपेक्षा खूप कमी आहे. केंद्रीय कृषी मूल्य आयोग सुद्धा प्रत्येक राज्याचा उत्पादन खर्च काढत असते आणि त्यानुसार आधारभूत किमती जाहीर होतात. २०२२-२३ मध्ये केंद्र शासनाने भात पिकाला जाहीर केलेली एमएसपी २०४० रुपये प्रति क्विंटल होती, तर महाराष्ट्राने केलेली शिफारस ४४५२ रुपये प्रति क्विंटल इतकी होती. याच हंगामात गहू पिकासाठी केंद्र शासनाने जाहीर केलेली एमएसपी २०१५ रुपये इतकी, तर राज्य शासनाची शिफारस ३७५५ रुपये प्रति क्विंटल होती. यातून महाराष्ट्राच्या शेतकऱ्याचा किती तोटा होतो, हे दिसते. सरासरी पद्धतीत पंजाबातील शेतकऱ्यांचा मात्र मोठा फायदा होतो. २०२३-२४ या वर्षात कृषी मूल्य आयोगाने काढलेल्या पंजाबच्या गव्हाचा उत्पादन खर्च प्रति क्विंटल केवळ ७८६ रुपये आहे आणि एमएसपी प्रति क्विंटल २२७५ रुपये मिळाली. याच राज्याचा भाताचा (Paddy) उत्पादन खर्च प्रति क्विंटल ८६४ रुपये आहे आणि एमएसपी २१८३ रुपये प्रति क्विंटल मिळाली. याच वर्षात कृषी मूल्य आयोगाने महाराष्ट्रातील भात आणि गव्हाचा काढलेला उत्पादन खर्च अनुक्रमे २८३९ व २११५ रुपये प्रति क्विंटल आहे. या दोन्ही पिकांना राज्य सरकारची शिफारस चार हजार रुपयांपेक्षा जास्त दराची आहे. म्हणजे एमएसपी उत्पादन खर्चापेक्षा ५० टक्के कमी आहे. उत्पादन खर्चात फरक का? भारतातील प्रत्येक राज्यात सर्व पिके कमी-जास्त प्रमाणात पिकवली जातात. पण, काही राज्यांतील जमीन, हवामान, पाण्याची उपलब्धता ठराविक पिकांना पोषक असते. त्यामुळे त्या पिकाची उत्पादकता त्या राज्यामध्ये जास्त असते. उत्पादकता वाढली की उत्पादन खर्च कमी होतो. शिवाय, प्रत्येक राज्यात मजुरीचे दर सारखे नसतात, ट्रॅक्टरसाठी लागणाऱ्या डिझेलचे दर वेगळे असतात. कुठे वीज मोफत, तर कुठे पाणी मोफत अशा गोष्टींमुळे उत्पादन खर्चात मोठा फरक पडू शकतो. पंजाबमध्ये अतिशय सुपीक जमीन आहे. विविध धरणांतून पाण्याची उपलब्धता आहे. वीज मोफत आहे. त्या राज्यात गव्हाचे सरासरी प्रति एकर २२ ते २५ क्विंटल उत्पादन येते आणि महाराष्ट्रात १२ ते १५ क्विंटल येते. मग सर्व राज्यांना सरसकट एकच एमएसपी देऊन कसे चालेल? पंजाब - हरियाणामध्ये एमएसपीवर होत असलेल्या धान्य खरेदीचा खर्च केंद्र शासन करते. म्हणजे करदात्यांचा, शेतकऱ्यांसाठी खर्च होणारा पैसा फक्त पंजाब - हरियाणातील शेतकऱ्यांच्याच पदरात पडतो. काय करायला हवे? मुळात किमान आधारभूत किमतीची म्हणजे एमएसपीची हमी देणे, हा शेतकऱ्यांना समृद्ध करण्याचा एकमेव मार्ग होऊ शकत नाही. हमीभाव हा कमी भाव असतो, तो नफा देणारा नसतो. तथापि, अतिरिक्त उत्पादन झाले, खुल्या बाजारातील दर खूपच कोसळले, तर किमान काही संरक्षण असावे म्हणून सरकारने एमएसपी अर्थात हमीभाव द्यायचे ठरवले, तर कोणत्या पिकांना किती एमएसपी द्यायची, हे ज्या त्या राज्याने ठरवले पाहिजे. तसे झाले तरच त्या राज्यातील शेतकऱ्यांचा उत्पादन खर्च भरून निघण्याची शक्यता आहे. ज्या पिकांचे उत्पादन वाढवण्याची गरज आहे, त्यांना प्रोत्साहन देण्यासाठी जास्त एमएसपी देऊन उत्पादन वाढवावे. पंजाब - हरियाणामध्ये भात आणि गहू जशी मुख्य पिके आहेत, त्याप्रमाणे महाराष्ट्रात कांदा, कापूस, सोयाबीन, तूर व सर्व तेलबियांना एमएसपी जाहीर करून संरक्षण देण्यात यावे. या शेतमालावर प्रक्रिया करणाऱ्या उद्योगांना प्रोत्साहन द्यावे. यासाठी हमीभावाचा कायदाच केला पाहिजे, असे नाही. या पिकांची देशांतर्गत आणि प्रदेशात किफायतशीर दरात विक्री करण्याची सुलभ व्यवस्था केली, तर एमएसपीची गरजच भासणार नाही. पण तरीही, ‘एक देश - एक एमएसपी’चे अनाठायी धोरण राबवले जात आहे. त्यातून अन्य राज्यांतील पिकांच्या वाढीव उत्पादन खर्चाच्या सरासरीमुळे उत्तर भारतातील राज्यांचा फायदा होत आहे. महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांच्या मात्र तोंडाला पाने पुसली जात आहेत. इथले राज्यकर्ते याची दखल घेणार का, हाच प्रश्न आहे. (संपर्कः ghanwatanil77@gmail.com)

खलनिग्रहणाय:पोलिसांची खरी कसोटी

गुंतागुंतीच्या, गंभीर स्वरुपाच्या आणि उघडकीस न आलेल्या गुन्ह्यांचा तपास हीच पोलिसांची खरी कसोटी असते. जनतेच्या मनात विश्वास निर्माण करण्यासाठी हे गुन्हे उघडकीस आणणे आवश्यक ठरते. अशा गुन्ह्यांच्या तपासासाठी पोलिसांना अद्ययावत तंत्रज्ञानासह योग्य प्रशिक्षणाची गरज असते. शिवाय, कठोर परिश्रम आणि अखंड जागरूकताही आवश्यक असते. मी लातूरला १९९४ ते ९७ या काळात पोलिस अधीक्षक म्हणून कार्यरत होतो. त्या दरम्यान कासार शिरसी पोलिस ठाण्याच्या हद्दीत एक मोठा दरोडा पडला. त्यामध्ये दोन लोकांचा बळी गेला होता. क्राइम ब्रँचची टीम घेऊन आम्ही सगळे तिथे तातडीने दाखल झालो. संपूर्ण परिसराची घेराबंदी करून आरोपींचा शोध सुरू केला. त्या दरम्यान आमच्या एका अधिकाऱ्याला एक डायरी सापडली. त्यामध्ये पाच लोकांची नावे मिळाली. माहिती घेतली असता हे सगळे अट्टल गुन्हेगार असल्याचे समोर आले. त्यामुळे त्यांच्या गावात पोलिसांचे पथक पाठवण्यात आले. हे सगळे लोक त्यांच्या घरीच सापडले. त्यांची चौकशी केली असता, या लोकांनी गुन्हा केला नसावा, असे तपास पथकाला वाटले. मग प्रश्न पडला की ही डायरी कोणाची? आणि तिच्यात या लोकांची नावे कशी काय आली? त्यामुळे त्या लोकांकडे आणखी विचारपूस करण्यात आली. तेव्हा त्यांनी सांगितले की, हा दरोडा एका वेगळ्या टोळीच्या लोकांनी टाकला आहे आणि ती आमची दुश्मन टोळी आहे. म्हणून त्यांनी आमची नावे मुद्दाम त्या डायरीत लिहिली आणि ती सार्वजनिक ठिकाणी फेकून दिली, जेणेकरुन पोलिसांनी आम्हाला अटक करावी. मग याच लोकांच्या मदतीने पोलिस पथकाने दरोडा टाकणाऱ्या टोळीचा तपास सुरू केला आणि ती आख्खी टोळी जवळच्या जंगलात हाती लागली. दरोड्यामध्ये लुटलेला सगळा मुद्देमाल त्या टोळीकडून हस्तगत करण्यात आला. गंभीर गुन्ह्यांचा तपास हे पोलिसांसाठी एक मोठे आव्हान असते. त्यामध्ये पहिल्यांदा घटनास्थळाचे बारकाईने निरीक्षण करणे खूप महत्त्वाचे ठरते, कारण त्यातून बऱ्याच गोष्टी स्पष्ट होतात. त्यानंतर फिर्यादीची विचारपूस तसेच घटनेच्या साक्षीदारांचा जबाबही तितकाच आवश्यक असतो. गुन्हेगारांची मोडस ऑपरेंडी कशी आहे? म्हणजे ते कशा पद्धतीने गुन्हे करतात, हे लक्षात येणेही महत्त्वाचे असते. त्यासाठी जिल्ह्यातील सर्व पोलिस ठाण्यांमध्ये चांगला समन्वय असला पाहिजे. शिवाय, अन्य भागाशी; विशेषत: आजूबाजूच्या जिल्ह्यांच्या पोलिस ठाण्यांशी संपर्क असणे आवश्यक असते. अशा गुन्ह्यांच्या तपासात फॉरेन्सिक टीमही खूप महत्त्वाची भूमिका बजावते. त्याचप्रमाणे खबऱ्यांचे नेटवर्कही चांगले असायला हवे. गंभीर आणि उघडकीस न आलेल्या गुन्ह्यांच्या तपासात दिवसरात्र एक करावा लागतो. अशावेळी तपास पथक हे एक टीम म्हणून काम करते. त्यामुळे त्यांच्यातही चांगला समन्वय गरजेचा असतो. या पथकाला वेळोवेळी वरिष्ठांचे मार्गदर्शन मिळणेही महत्त्वाचे असते. नागपूर जिल्ह्याचा (ग्रामीण) पोलिस अधीक्षक असताना, क्राइम कॉन्फरन्समध्ये मला पहिल्यांदा एक असा गंभीर गुन्हा दिसला, ज्यामध्ये वर्षभरापूर्वी एका सहायक फौजदाराची हत्या करण्यात आली होती. खूप प्रयत्न करूनही हा गुन्हा उघडकीस आला नव्हता. त्यामुळे या तपासासाठी आम्ही क्राइम ब्रँचची एक चांगली टीम तयार केली. ही हत्या सुनियोजित असल्याचे टीममधील सर्वांचे मत होते. पण, खूप तपास करुनही काही निष्पन्न झाले नाही. एकेदिवशी संध्याकाळी मी गुन्हे शाखेचे तत्कालीन पोलिस निरीक्षक अब्दुल रजाक यांच्यासोबत याच विषयावर बोलत मैदानात वॉकिंग करत होतो. तेव्हा त्यांनी सांगितले की, सर, मला तरी हा गुन्हा सुनियोजित वाटत नाही, तो अचानक घडला असावा. मग मी त्यांना त्या दिशेने तपास करण्यास सांगितले. ते जलालखेडा पोलिस ठाण्यात गेले आणि तिथेच सात दिवस तळ ठोकला. त्या परिसरात घडलेल्या सगळ्या जबरी चोऱ्यांची माहिती घेतली. त्यांना लक्षात आले की, हा गुन्हा घडला त्या काळात त्याच भागामध्ये रस्त्यावरील लुटीच्या अनेक घटना घडल्या होत्या आणि त्यातील बहुतांश उघडकीला आल्या नव्हत्या. त्यांनी त्या घटनांचा नव्याने तपास सुरू केला तेव्हा, या सगळ्या जबरी चोऱ्या एकाच टोळीने केल्या असाव्यात, हे लक्षात आले. आणखी तपास केल्यावर ही टोळी मध्य प्रदेशची असल्याचे समोर आले. त्यातूनच लूटमारीचे हे सर्व गुन्हे उघडकीला आले आणि त्या सहायक फौजदाराची हत्याही याच टोळीने केली होती, हे निष्पन्न झाले. त्याचे असे झाले होते की, ही टोळी एकदा रस्त्यावर ट्रॅप लावून बसली होती. हा अधिकारी त्याच रस्त्यावरुन दुचाकीने जात होता. त्याला या टोळीने घेरले आणि त्यावेळी झालेल्या झटापटीत त्यांनी गळा दाबून त्याचा खून केला. या गुन्ह्याच्या तपासाचा अहवाल ‘सीआयडी’ला पाठवण्यात आला आणि या कामगिरीला ‘बेस्ट डिटेक्शन अवॉर्ड’ही मिळाले. गुंतागुंतीच्या, गंभीर स्वरुपाच्या आणि उघडकीस न आलेल्या गुन्ह्यांचा तपास हीच पोलिसांची खरी कसोटी असते, हे पोलिस दलातील ३४ वर्षांच्या अनुभवावरून मी सांगू शकतो. सामान्य जनतेच्या मनात विश्वास निर्माण करण्यासाठी गंभीर गुन्हे उघडकीला आणणे खूप आवश्यक असते. अनेकदा गंभीर आणि संवेदनशील गुन्हे उघडकीस आले नाही, तर कायदा व सुव्यवस्थेचाही मोठा प्रश्न निर्माण होतो. त्यामुळे अशा गुन्ह्यांच्या तपासासाठी पोलिसांना अद्ययावत तंत्रज्ञानाच्या वापरासह योग्य प्रशिक्षणाची गरज असते. शिवाय, कठोर परिश्रमांची तयारी आणि अखंड जागरूकताही आवश्यक असते. पोलिस दलात असे अनेक अधिकारी, कर्मचारी असतात, ज्यांना गुन्हे उघडकीस येत नाहीत तोपर्यंत चैन पडत नाही. स्वत:चा जीव धोक्यात घालून गुन्हे उघडकीस आणणारे अनेक अधिकारी, अंमलदार मी पाहिले आहेत. मुंबई क्राइम ब्रँच अशा प्रकारचे आव्हानात्मक गुन्हे उघडकीस आणण्यात तरबेज आहे. गुन्ह्यांचा योग्य तपास करुन गुन्हेगारांना शिक्षेपर्यंत पोहोचवण्यात एकणूच महाराष्ट्र पोलिसांची कामगिरी संपूर्ण देशात अव्वल मानली जाते. आपल्या पोलिस दलाला ही देदीप्यमान परंपरा लाभली आहे. ती पुढेही आणखी लखलखत राहावी, ही अपेक्षा. (संपर्कः bhushankumarupadhyay@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:अनुपम खेर यांनी पक्षाघात होऊनही पूर्ण केले शूटिंग; ‘पहला पहला प्यार’च्या शूटिंगदरम्यान अर्धा चेहरा झाला होता पॅरालाइज

परवा, ७ मार्चला माझे घनिष्ट मित्र आणि भारतातील एक महान अभिनेते अनुपम खेर यांचा वाढदिवस होता. त्यामुळे मनात विचार आला की, ज्यांना मी खेर साहेब म्हणून संबोधतो, त्या अनुपम खेर यांच्याविषयीच्या काही गोष्टी माझ्या हिश्श्याच्या आजच्या किश्श्यांमध्ये सांगाव्यात. ही गोष्ट १९८२ किंवा ८३ ची असेल. भोपाळमध्ये एशियाडच्या निमित्ताने टीव्ही आला होता. त्यावेळी केवळ दूरदर्शन हेच एकमेव चॅनल होते, त्यावरच कार्यक्रम सादर व्हायचे. तेव्हा आम्हाला टॉकीजमध्ये जाऊन सिनेमा बघायला मनाई होती. त्यामुळे घरी टीव्ही आल्यानंतर त्यावर सिनेमा बघण्यात जो एक प्रकारचा कैफ किंवा उत्कंठा असायची, ती शब्दांत सांगता येणार नाही. अगदी कृषी दर्शनसह टीव्हीवरचे सगळे कार्यक्रम आम्ही बघायचो. एकेदिवशी मी टीव्ही सुरू केला, तेव्हा त्यावर ‘वापसी’ नावाचा एक सिनेमा सुरू होता. ही एका रुग्णाची कहाणी होती. त्याचे कथानक, त्यातील अभिनेत्याचे काम लक्षवेधक होते. ज्या कलाकाराने रुग्णाची ही व्यक्तिरेखा साकारली होती, त्याचा अभिनय इतका जबरदस्त होता की, कितीतरी दिवस त्या भूमिकेने माझ्या मनात घर केले होते. सिनेमाची टायटल्स लक्ष देऊन पाहिली नव्हती, त्यामुळे त्या अभिनेत्याचे नाव समजले नव्हते. पण, मी त्याचा चाहता मात्र बनलो होतो. काही दिवस असेच निघून गेले. एके दिवशी मी केस कापण्यासाठी सलूनमध्ये गेलो. आपला नंबर येण्याची वाट बघत बसलो असताना तिथे मला एक सिनेमॅगेझीन दिसले. मी ते चाळू लागलो, तेव्हा त्यामध्ये मला त्या अभिनेत्याचा फोटो दिसला. महेश भट्ट यांच्यासमवेत आपल्या नव्या कारसह त्यांचा हा फोटो होता. तेव्हा मला समजले की या अभिनेत्याचे नाव अनुपम खेर आहे. पुढे मी मुंबईला आलो आणि अन्नू कपूर (अन्नू भाई) यांच्यासमवेत नाटकांसाठी काम करायला सुरूवात केली. जुहूच्या एका शाळेमध्ये आम्ही ‘लैला मजनू’ नाटकाची तालीम करत होतो. तेव्हा अचानक माझे लक्ष तिथे उभे असलेल्या खेर साहेबांकडे गेले. त्या नाटकात त्यांचे अनेक मित्र काम करत होते, म्हणून त्यांना भेटण्यासाठी ते आले होते. मी त्यावेळी त्यांना प्रत्यक्ष पाहिले. मी खिडकीजवळ गेलो आणि बाहेर उभ्या असलेल्या खेर साहेबांना निरखू लागलो. डोक्यावर केस नसतानाही इतका सुंदर दिसणारा माणूस मी त्यापूर्वी कधी पाहिला नव्हता. त्यांच्या चेहऱ्यावर जी चमक होती, तशी चमक मी नंतर केवळ दिलीपकुमार साहेबांच्या चेहऱ्यावर पाहिली. या गोष्टीवरून मला इफ़्तिख़ार नसीम साहेब यांचा एक शेर आठवतोय... उस के चेहरे की चमक के सामने सादा लगा आसमाँ पे चाँद पूरा था मगर आधा लगा। पुढे मी लिहायला सुरूवात केली. माझ्या कारकिर्दीतील पहिल्या तीन सिनेमांमध्ये खेर साहेब काम करत होते. ते सिनेमे होते.. ‘श्रीमान आशिक’, ‘वक्त हमारा है’ आणि “पहला पहला प्यार’. त्यांनी एका मुलाखतीत माझ्याविषयी जे प्रशंसोद्गार काढले होते, ते मी कधी विसरु शकत नाही. ते म्हणाले होते, ‘एखाद्या पदार्थाच्या चवीप्रमाणे डॉयलॉगची लज्जतही जिभेवर रेंगाळत राहते. मला रूमी जाफरींच्या डॉयलॉगची अशी चव लागली आहे की, मी त्यांच्या सिनेमाच्या शूटिंगवरुन दुसऱ्या शूटिंगच्या ठिकाणी जातो आणि अन्य लेखकाने लिहिलेले डॉयलॉग म्हणतो, तेव्हा माझ्या जिभेला ती लज्जत जाणवत नाही.’ एवढ्या मोठ्या अभिनेत्याने असे म्हणणे हा त्यांचा उमदेपणा होता. पण, त्यामुळे मला खूप प्रोत्साहन मिळाले. “पहला पहला प्यार’चे शूटिंग सुरू असताना एकेिदवशी खेर साहेबांच्या सेक्रेटरीचा फोन आला आणि लगेच भेटायला या, असा निरोप दिला. आम्ही भेटायला गेल्यावर सेक्रेटरीने सांगितले की, खेर साहेबांना पक्षाघाताचा झटका आला आहे, त्यांचा अर्धा चेहरा पॅरालाइज झाला आहे. हे ऐकून आम्हाला मोठा धक्का बसला. आता सिनेमाचे उरलेले शूटिंग कसे पूर्ण होणार, याचे सगळ्यांना टेन्शन आले होते आणि मला खेर साहेब कसे बरे होणार, याचे टेन्शन आले होते. मला खेर साहेबांची मन:स्थिती समजत होती. कोणाही व्यक्तीच्या चेहऱ्याच्या बाबतीत असे घडले तर त्याच्यावर काय वेळ येईल? आणि एखाद्या अभिनेत्यासाठी तर त्याचा चेहरा हेच सर्व काही असते. त्याचा चेहराच पॅरालाइज झाला, तर त्याने काय करावे? खेर साहेबांच्या मनावर या घटनेने काय आघात झाला असेल, याची मला जाणीव होत होती. मी त्यांना म्हणालो, खेर साहेब, तुमचा चेहराच इतका तेजस्वी, चमकदार आहे ना, त्याला नजर लागली असावी... इकडे आमचे निर्माते शाद साहेब आणि दिग्दर्शक मनमोहन सिंह खूप हैराण झाले. सिनेमाचा क्लायमॅक्स चित्रीत करायचा राहिला होता. खेर साहेबांसह ऋषी कपूर, तब्बू, कादर खान, अमरिश पुरी, टिक्कू तलसानिया अशा सर्व कलाकारांच्या तारखाही घेतलेल्या होत्या. पण, खेर साहेबांचा अर्धा चेहरा पॅरालाइज झाला असताना काम करणार तरी कसे? मग मी डोके वापरुन सिनेमाचा शेवटचा प्रसंग बदलून पुन्हा लिहिला आणि त्याप्रमाणे त्यांना दाढी - मिशा लावून, पंडित बनवून थेट क्लायमॅक्सच्या दृश्यामध्ये आणले. खेर साहेब सेटवर आले, शूटिंगही झाले. पण, त्यांना असा काही आजार झाला आहे, हे कुणाच्या लक्षातही आले नाही. खेर साहेबांना सलाम केला पाहिजे, कारण आपल्या हिमतीच्या, इच्छाशक्तीच्या जोरावर एवढ्या गंभीर आजाराशी लढून ते त्यातून सुखरूप बाहेर पडले आणि फिल्म इंडस्ट्रीत पुन्हा ताकदीने उभे राहिले, आपले काम सुरू ठेवले. त्यांनी आपल्या नाटकाला अगदी समर्पक नाव दिले होते- ‘कुछ भी हो सकता है’. खेर साहेब, ईश्वराने आपल्याला शंभर वर्षांपेक्षा अधिक दीर्घायुष्य द्यावे. खेर साहेबांसाठी ‘श्रीमान आशिक’मधील हे गाणे ऐका... अभी तो मैं जवान हूँ, अभी तो मैं जवान हूँ... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

डायरीची पाने:हे आम्हाला माहीतच नव्हतं!

आमच्या शाळेत दररोज सकाळी सुंदर प्रार्थना व्हायची. उंच आवाजात पाढे, उजळणी म्हणताना शाळा दुमदुमून जायची. शेवटच्या तासाला कवितेच्या तालावर ती झुलायची... आम्ही शिकत होतो, तेव्हा शिक्षण व्यवस्थेतले आजचे पुष्कळ शब्द आम्हाला माहीतच नव्हते. उदाहरणार्थ, कॉपी, ट्युशन, निरोप समारंभ, स्नेहसंमेलन हे शब्द दहावीपर्यंत माहीत नव्हते. असं काही असतं, हेही कुणाच्या बोलण्यातून आलं नव्हतं. या सगळ्या गोष्टींपासून आमचं शिक्षण मुक्त होतं. आधुनिक युगापासून कोसो दूर असलेल्या लहान गावात आम्ही राहत होतो. सध्या सगळीकडं परीक्षा सुरू आहेत आणि कॉपीमुक्त परीक्षा, कॉपीयुक्त परीक्षा, सामूहिक कॉपी असे शब्द कानावर पडत आहेत, वाचायला मिळत आहेत. आम्ही शिकत होतो तेव्हा आम्हाला ‘कॉपी’ ही वस्तू तर सोडाच; पण हा शब्दही माहीत नव्हता. कारण तो तेव्हा अस्तित्वातच नव्हता. कॉपी हा शब्द अस्तित्वात कधी आला आणि लोक कॉपी कधीपासून करू लागले, याचं संशोधन व्हायला पाहिजे. अर्थातच परीक्षेत केल्या जाणाऱ्या कॉपीविषयी मी हे बोलतो आहे. की शहरातले लोक आधीपासून कॉपी करत होते? आणि आम्हा खेड्यातल्या मुलांना यातलं काहीच माहीत नव्हतं? आज याबाबतीत खेडीही पुढे गेली आहेत. काही गावंच्या गावं कॉपीसाठी कुप्रसिद्ध असतात. तिथं कॉपी सेंटर चालतात, असं म्हटलं जातं. परीक्षा सेंटर चालतं, असं म्हणत नाहीत. मग आमच्या परीक्षा कशा पार पडत? खरं तर तिसरीपर्यंतच्या परीक्षा आमचेच गुरुजी घ्यायचे. आणि ते कडक परीक्षा घेत असत. त्यांना कुणीही तसे सांगितलेले नसायचे. पण, परीक्षा कडक घ्यायला पाहिजे, हे तेव्हा सगळ्यांनाच माहीत होतं आणि मान्य होतं. त्यांच्या पातळीवर ठरवलं तर ते हवं त्यांना पास आणि हवं त्यांना नापासही करू शकत होते. त्यांना तसे विचारणारे कुणी नव्हते. पण, तरीही गुरुजी अनेक मुलांना नापास करीत. नापास केलेल्या मुलांचे पालक येऊन शिक्षकांना विचारत नसत की, आमच्या मुलाला नापास का केलं? कारण त्यांना माहीत असायचं की, आपल्या मुलाला काही येत नसणार, त्याचा अभ्यास पक्का झालेला नसणार, मग त्याला पुढच्या वर्गात घालून काय उपयोग? त्यामुळं गुरुजींना विचारायची काय गरज? असंच त्यांना वाटायचं. गुरुजीही कोणाविषयी अढी ठेवून उगाच कुणाला नापास करीत नसत. ज्याला विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरं आणि लिहायला सांगितलेल्या गोष्टी जमत नसत त्यांना, ‘यंदाचं वर्ष तू याच वर्गात बस आणि अभ्यास पक्का कर,’ असं ते सांगत. विद्यार्थी, पालक यांच्यासह सर्वांना ते मान्य असायचं. तो मुलगा खरंच अभ्यास करून पक्का व्हायचा आणि पुढं निघून जायचा. आजच्यासारखी सर्वांना पुढे पळा, पुढे पळा, सर्वांच्या पुढे पळा.. अशी घाई नसायची.फक्त चौथी, सातवी आणि दहावीच्या परीक्षा शाळेबाहेर व्हायच्या. दुसऱ्या गावात जाऊन त्या द्याव्या लागत. नाही तर बाकी सर्व वर्गांच्या परीक्षा शाळेतल्या शाळेतच पार पाडत. गावातलेच गुरुजी त्या परीक्षा घेऊन मुलांचं पास / नापास ठरवायचे. ज्या परीक्षा बाहेरगावी जाऊन द्यायच्या, त्यांना बोर्डाची परीक्षा, असं म्हटलं जायचं. अशा परीक्षा अवघड समजल्या जायच्या. त्यांची तयारी जास्त करायला पाहिजे, असं गुरुजींना, शाळांना, गावाला आणि मुलांनाही वाटत असे. त्यामुळं त्यासाठी गुरुजी जास्तीचे तास घेत. संध्याकाळी मुलांना शाळेत बोलावून त्यांचा अभ्यास घ्यायचे आणि त्यांच्यासोबतच ते शाळेत झोपायचे. त्यामुळे ट्युशन हाही शब्द आम्हाला माहीत नव्हता. कारण तेव्हाचे गुरुजी केवळ शाळेपुरते मर्यादित नव्हते. शाळेबाहेरही त्यांचे लक्ष मुलांकडे असे. फक्त शिक्षणापुरते नव्हे, तर मुलांच्या आयुष्याच्या जडणघडणीचेही ते शिल्पकार असत. दहावीपर्यंत मी तीन शाळांमध्ये शिकलो. पहिली ते चौथीपर्यंत गावातच शाळा होती. पाचवी ते सातवी ही तीन वर्षे आहेरवाडी नावाच्या गावी जाऊन-येऊन शिकलो. पुढं आठवी ते दहावी अशी आणखी तीन वर्षे हयातनगरला जाऊन-येऊन शिकलो. अशा तीन वेळा शाळा सोडल्या, पण त्या सोडताना शाळेने अथवा गावाने निरोप समारंभ केला नाही. त्यामुळं शेवटच्या वर्गातल्या विद्यार्थ्यांना निरोप द्यायचा असतो, त्याचा एक कार्यक्रम करायचा असतो, त्यासाठी भाषणं करायची असतात, हे आम्हाला माहीत नव्हतं. निरोप समारंभ हा शब्दच माहीत नव्हता. तेव्हाचे सगळे मित्र अजून आमच्या काळजात आहेत, आम्ही त्यांना अजूनही निरोप दिलेला नाही. आज मी महाराष्ट्रभर शाळा-महाविद्यालयांच्या स्नेहसंमेलनाचा पाहुणा म्हणून फिरत असलो, तरी दहावीपर्यंत स्नेहसंमेलन हा शब्दही आम्ही ऐकलेला नव्हता. ‘गॅदरिंग’ हा तर फार दूरचा शब्द. आमच्या शाळेत कधीच स्नेहसंमेलनं झाली नाहीत. ती होत असतात, असेही आम्हाला कुणी सांगितलं नाही. मग आमच्या शाळेत काहीच होत नव्हतं काय? तर असं अजिबात नाही. दररोज सकाळी सुंदर प्रार्थना व्हायची. गुरुजी परवचा घ्यायचे. उंच आवाजात पाढे आणि उजळणी म्हणताना शाळा दुमदुमून जायची. शेवटच्या तासाला सुंदर कविता म्हणत. सगळी शाळा त्या तालावर झुलत असे. २६ जानेवारी आणि १५ ऑगस्टच्या मागेपुढे गुरुजी खेळांच्या स्पर्धा घ्यायचे. त्यामध्ये; लिंबू-चमचा, दोन मुलांचा एकेक पाय एकत्र बांधून धावणे, पोत्यात पाय घालून चालणे, नुसते धावणे, कबड्डी अशा काही स्पर्धा घेतल्या जात. सांस्कृतिक स्वरूपाच्या कुठल्याही स्पर्धा शाळा घेत नसे. गाणी, कविता, अभिनय अशा स्पर्धा आम्ही कधी पाहिल्या नव्हत्या. शाळेत असं काही होत नव्हतं, तर मग आमचं सांस्कृतिक भरण-पोषण कसं झालं? तर, भोवतालच्या सांस्कृतिक घटना पाहून ते झालं, असं मला वाटतं. पारावरच्या पोथ्या, पारासमोरची कीर्तनं, सणावाराला होणारी सोंगं, मंदिरातल्या आरत्या, भूपाळ्या, शेजारत्या ऐकून आम्हाला बऱ्याच गोष्टी समजत गेल्या. शिकाव्याशा वाटल्या. त्यात आम्ही सहभागी होत गेलो. त्यामुळे लहानपणापासून चांगलं काव्य कानावर पडलं, चांगला अभिनय पाहायला मिळाला, चांगल्या सुरात गाणारे ऐकता आले. जात्यावरच्या ओव्या ऐकल्या, पाठ केल्या. शिवाय, दारी येणारे कितीतरी बांधव नाट्य, अभिनय, गीत, संगीत घेऊन येत असत. त्यांचे किती प्रकार सांगावेत? भल्या पहाटे येणारा वासुदेव होता, त्याच्या आधी येणारा कुडमुडे जोशी होता, वासुदेवानंतर येणारा पांगुळ होता आणि दिवसभर दारात येणारे कितीतरी भिक्षेकरी होते, जे गीत - संगीत आणि अभिनयाचे विविध प्रकार सादर करायचे. ते ऐकण्यात, पाहण्यात, त्यांचं अनुकरण करण्यात आम्ही गुंगून जायचो. मला वाटतं, त्यातूनच आमच्या पिढीचं भरणपोषण झालं असावं. आता या गोष्टी बंद झाल्या आणि शाळांमधून हे सगळे नवे प्रकार सुरू झाले. तिथून आता विद्यार्थी घडतात, असं म्हणायला हरकत नाही. कारण आता शाळेत विद्यार्थी स्वत:च हे सगळे प्रकार सादर करतात. त्यांना ते शिकवले जातात. काळाच्या प्रवाहात होत्याचे नव्हते होऊन जाते आणि जे नव्हते ते समोर येते. हा काळ काही गोष्टी संपवत असतो, काही नव्या गोष्टी जन्माला घालत असतो. बदल हा सृष्टीचा नियमच आहे, असे म्हटले जाते, ते खोटे नाही. (संपर्कः inbhalerao@gmail.com)

बुकमार्क:एका काश्मिरी माणसाचा हृदयस्पर्शी आत्मशोध...

काश्मीर खोरं नक्की आहे तरी कसं? तिथल्या माणसांच्या आयुष्यात सतत काहीतरी धुमसतंय. त्यातून येणारं विस्थापन, अस्तित्व नाकारण्यासाठी, ओळख लपवण्यासाठी होणारी होरपळ आणि त्यातून वाट्याला येणारा एकाकीपणा.. या सगळ्यांचं यथार्थ दर्शन ‘रूह’मधून घडतं. मराठीसह अन्य भारतीय भाषांतील समकालीन कसदार पुस्तकांची ओळख करुन देणारे हे पाक्षिक सदर... आपण पाहतो ते आताचे काश्मीर आणि अद्याप आपल्यापर्यंत न पोहोचलेलं खोरं यात किती ‘अंतर’ आहे, याचे प्रत्यंतर मानव कौल यांच्या ‘रूह’ या पुस्तकातून वाचकाला येतो. ‘न दिसणाऱ्या कित्येक कथा-कहाण्या वाट पाहात असतात, असे वाटून मी अपेक्षेने या अंधारामागे धावत असतो,’ असं कौल एके ठिकाणी सांगतात. आपण जगलेले आयुष्य पुन्हा नव्याने अनुभवण्यासाठी काहीसं उत्सुक असलेलं त्यांचं मन आपल्याशी मुक्तपणे संवाद साधतं. आपण जे आयुष्य जगतो, त्यापासून कधीच दूर जाऊ शकत नाही. त्याप्रमाणे काश्मीरच्या प्रवासातील अनुभवांबद्दल ते म्हणतात की, माझ्या भूतकाळापासून लांब पळायचा मी जेवढा प्रयत्न करत होतो, तेवढाच त्याच्याकडे खेचला जात होतो. लहानपणी श्रीनगरमध्ये राहात असताना, बेकरीतून लवास घेऊन येणे, कंदूर भट्टीजवळची ती उबदार माणसं, आईने केलेला गरमगरम चहा आणि लवास कधी मिळेल, याची वाट पाहात फेरन घानून बसलेले बाबा.. हे सगळं त्यांना लख्ख आठवतं. हा लेखन प्रवास लिहिताना त्यांच्या मनाच्या तळाशी कितीतरी गोष्टी एकाच वेळी फेर धरत. एकेकाळी जे पहिले होते, ज्याचा गंध अनुभवला होता, ज्याचा स्वाद घेत‌ला होता, त्याबद्दल लिहिता लिहिता त्यांचे मन आणि पावलं त्यांना अनंतनागपासून ख्वाजाबागेपर्यंत त्यांच्या मूळ घरापर्यंत घेऊन जातात. लहानपणी काश्मीर सोडून मध्य प्रदेशात येणं ही लेखकाच्या आयुष्यातील ही एक महत्त्वाची घटना असली, तरी ‘आपण पुन्हा कधी तरी तेथे परत जाऊ,’ हा विश्वास त्यांच्या मनात होता. काश्मीरमधील आपल्या घराजवळ पोहोचताच तेथून बाबांना केलेला फोन, त्यांच्यातला दोन - तीन वाक्यांचा संवाद, ‘रुह’ची सोबत.. हे सगळं वाचताना मन हरखून जातं. जात, धर्म, लिंग या सगळ्यांच्या संकुचित सीमा ओलांडून मानवतेचे आणि माणसांच्या भोळ्या चेहऱ्याआड लपलेल्या अमानवी प्रवृत्तीचे दर्शनही लेखक आपल्याला करून देतो. संपूर्ण पुस्तक वाचल्यावर आपल्याला ‘रूह’ या शीर्षकामागे असलेली लेखकाची मनोभूमिका कळते. हा सगळा लेखनप्रपंच ‘रूह’च्या अमेरिकेतील भेटीतच निश्चित झाला होता. तिने दिलेले आव्हान पूर्ण करताना, आपण काश्मीरचा प्रवास कसा केला हे कथन करतानाच, तिथे भेटलेल्या प्रत्येक पात्राची स्वतंत्र गोष्ट कौल आपल्याला सांगतात. ‘खोऱ्यामध्ये आता परिस्थिती ठीक आहे, या वाक्याचा नेमका अर्थ काय आहे? हे आपल्याला अद्यापपर्यंत कळलेले नाही. खोऱ्यात पर्यटक आले की, तिथले लोक आपला थकवा पोत्यात भरून दल सरोवरात बुडवून टाकतात,” या त्यांच्या वाक्यातून वास्तवातील परिस्थितीचा अंदाज येतो. काश्मीर हाच विषय केंद्रस्थानी ठेवून या पुस्तकाची निर्मिती झाली आहे. मानव कौल यांचे काश्मीरबद्दलचे विचार, स्वतःशी झालेले संवाद पुस्तकात सुसूत्रपणे एकत्रित उतरले आहेत. काश्मीर खोऱ्यातील स्वर्गीय आनंद देणारा निसर्ग आणि त्याचे वर्णन करताना लेखकाने सफरचंदाचे झाड, धुक्यात हरवलेली वाट, तेथील खाद्यसंस्कृती, घरांची रचना हा सगळा भाग चित्रमय स्वरुपात आपल्यासमोर उभा केला आहे. काश्मिरी पंडितांचे विस्थापन आणि दहशतीचे सावट या सामाजिक प्रश्नाच्या मुळाशीही आपण येऊन पोहोचतो. लेखकाच्या नजरेतून मुक्तपणे वाहणारी झेलम नकळत आपली होते. आपल्या प्रवासाचे, वर्तुळ पूर्ण होत असताना सोबत वडील नसण्याची खंत लेखकाने कवितेतूनच फार सुंदरपणे मांडली आहे. या पुस्तकातील आशय आणि अभिव्यक्ती या दोन्ही बाबी पूर्णपणे एकरूप झाल्या आहेत. पुस्तकाच्या मध्यावर आल्यावर वाचकांना जाणीव होते की, अरे, अजून बरंचसं काश्मीर आपल्याला समजून घ्यायचंय! नीता कुलकर्णी यांनी केलेला या पुस्तकाचा मराठी अनुवाद मूळ पुस्तकाइतकाच या विषयामध्ये गुंतवून ठेवणारा आहे. कोणताही विशिष्ट दृष्टिकोन अथवा धारणा न ठेवता, काश्मिरी लोकांच्या आत्म्याला झालेल्या जखमांची ही हळवी कथा एक वाचक म्हणून प्रत्येकाने वाचावी अशी आहे. - पुस्तकाचे नाव : रूह - लेखक : मानव कौल - अनुवाद : नीता कुलकर्णी - प्रकाशक : रोहन प्रकाशन - पाने : २००, किंमत : २९५ रु. (संपर्कः swapnilkashi566@gmail.com)

कव्हर स्टोरी:यंदाचा उन्हाळा ‘अतिकडक’

ग्लोबल वॉर्मिंग... हा एकविसाव्या शतकातील परवलीचा शब्द बनला आहे. २०१४ ते २०२४ या दशकात तापमानवाढीचा नवा उच्चांक झाला आहे. यंदा तर होळीच्या आधीपासूनच उन्हाची तीव्रता वाढली आहे. एकीकडे सामाजिक, राजकीय वातावरणाचा पारा रोज वरती चढत असताना, नैसर्गिक वातावरणातील वाढत्या उष्णतेनेही डोकी तापू लागली आहेत. पर्यावरणासह मानवी आरोग्य तसेच शेतीवर परिणाम घडवणाऱ्या या वाढत्या उन्हाचा आणि त्याच्या बदलत्या तऱ्हांचा हा वेध... यंदाच्या जानेवारीतील तापमान गेल्या १२१ वर्षांतील सर्वाधिक असल्याची नोंद केली गेली. जानेवारीमध्ये सरासरी तापमानात १.५७ अंश, तर फेब्रुवारीत १.५८ अंश सेल्सिअसने वाढ झाली आहे. त्यामुळे फेब्रुवारीअखेरीस आणि मार्चच्या पहिल्या आठवड्यातच उन्हाचे चटके जाणवू लागले. जानेवारी, फेब्रुवारीतील ही वाढ पाहता, यंदाच्या उन्हाळ्यात तापमानाचा उच्चांक होण्याची शक्यता आहे. भारतीय हवामान विभागाच्या अहवालानुसार, येत्या काही दिवसांत पारा ४० अंशांवर किंवा त्याहीपुढे जाऊ शकतो. या उन्हाळ्यात देशात सरासरी तापमान ४५ अंश इतके राहण्याची शक्यता असून; दिल्ली, राजस्थान, गुजरातमध्ये ते कमाल ५० अंश, तर महाराष्ट्र, मध्य प्रदेशात कमाल ४८ अंशांवर जाऊ शकते. शिवाय, या उन्हाळ्यात उष्णतेच्या दोन ते तीन लाटा येण्याची शक्यताही वर्तवण्यात आली आहे. भारतासह एकूणच दक्षिण आशिया तापमानवाढीच्या बाबतीत ‘अतिसंवेदनशील’ असल्याचे ‘आयपीसीसी’चा अहवाल सांगतो. या पार्श्वभूमीवर एकीकडे दिल्ली आणि उत्तर भारतात उन्हाची तीव्रता वाढत आहे, तर दुसरीकडे मुंबईसारख्या ३५ ते ४० अंशांदरम्यान तापमान राहणाऱ्या, समुद्रकिनाऱ्यावरील महानगरालाही यंदा उष्णतेच्या लाटेचा इशारा देण्यात आला आहे. मार्चच्या सुरुवातीलाच उन्हाची ही स्थिती असल्याने एप्रिल, मे आणि जूनच्या पहिल्या पंधरवड्यापर्यंतचा कालावधी आबालवृद्धांसाठी सत्त्वपरीक्षा पाहणारा असेल. या काळात आरोग्याची विशेष काळजी घ्यावी लागेल, असे तज्ज्ञ सांगत आहेत. वाढत्या प्रदूषणामुळे तापमानात भर पडत असल्याने पर्यावरणावरही दूरगामी परिणाम होणार, हे स्पष्ट आहे. त्यावर उपाययोजनांसाठी उशीर झाला असला, तरी काही गोष्टी प्राधान्याने करण्याची गरज या क्षेत्रातील अभ्यासक व्यक्त करीत आहेत. सिंचन सुविधांच्या अभावामुळे भारतातील शेती आजही प्रामुख्याने मान्सूनच्या भरवशावर आहे. अशा स्थितीत उन्हाचे वाढते दिवस, उष्णतेच्या लाटा, अवकाळी आणि अतिपाऊस यांमुळे शेतीपुढे नवी संकटे उभी राहिली आहेत. हवामान बदलामुळे निर्माण झालेल्या या आपत्तींना माणसाने ओलांडलेल्या मर्यादा हेच कारण आहे. त्यावर तात्कालिक उपचारांची तर आवश्यकता आहेच. पण, सुनियोजित, दीर्घकालीन आणि प्रभावी उपायही तातडीने हाती घ्यावे लागतील. भारतासाठी २०२४ ठरले ‘ताप’दायक... - ३७ : शहरांचे तापमान या वर्षीच्या उन्हाळ्यात ४५ अंशांपेक्षा जास्त होते. - ३०० : दिवस या वर्षात असह्य उष्णता निर्देशांकानुसार ‘तप्त’ होते. - ४८ हजार : लोकांची झाली उष्माघाताचे संशयित रुग्ण म्हणून नोंद. - २,०७४ : लोक मार्च ते जुलै दरम्यान देशात झाले उष्माघाताने बाधित. - ७६९ : लोकांना महाराष्ट्रात या कालावधीत बसला उष्माघाताचा फटका. - १६१ : जणांचा मार्च ते जुलै दरम्यान देशभरात उष्माघाताने झाला मृत्यू. स्त्रोत : इंटरगव्हर्न्मेंटल पॅनल ऑन क्लायमॅट चेंज-आयपीसीसी, नॅशनल सेंटर फॉर डिसीज कंट्रोल आणि अन्य संस्थांचे अहवाल. वसुंधरेची ‘तप्त’पदी... - तापमान ०.५ अंश वाढण्यास १७५ वर्षे लागली, पण गेल्या २४ वर्षांत १.५ अंशांनी वाढले. - या पावणेदोनशे वर्षांच्या काळातील २०१४ ते २०२४ हे ‘सर्वांत उष्ण दशक’ ठरले. - विशेषत: २०२३ हे या १७५ वर्षांतील ‘सर्वाधिक उष्ण वर्ष’ म्हणून नोंदवले गेले. - तापमानवाढ १.५ अंशांवर रोखण्याचे ध्येय, पण २०३० पर्यंतच २ अंशांवर जाण्याची भीती. - सागरी तापमान ०.६ अंशाने वाढले, परिणामी समुद्राच्या पातळीतही ४.७७ मिलीमीटरने वाढ झाली. - हवेतील आर्द्रतेत ४.९ टक्के वाढ; त्यामुळे अतिपाऊस, ढगफुटीच्या घटनाही वाढल्या. - कार्बनचे उत्सर्जन ५१ %, मिथेनचे १६२ %, नायट्रस ऑक्साइडचे २४ % वाढले. यामुळे होतेय तापमानवाढ... - सूर्यावरील विस्फोटांचे प्रमाण वाढले. - हरितगृह वायू उत्सर्जनात अपेक्षित घट नाही. - जंगलतोड, जलस्त्रोतांवर अतिक्रमण सुरूच. - अनिर्बंध नागरी आणि औद्योगिक प्रदूषण. - अनियंत्रित शहरीकरण, काँक्रिटीकरण. हे आहेत धोक्याचे संकेत... - वारंवार हिमवादळे येणे, हिमकडे कोसळणे. - प्रत्येक ऋतुबदलाच्या वेळी अवकाळी पाऊस. - पहाटेच्या वेळी ढगाळ वातावरण आणि पाऊस. - हिवाळ्यात अचानक थंडीचे प्रमाण वाढणे. - रात्रीचे सरासरी तापमान वाढणे. काय करावे? काय टाळावे? - दिवसातून किमान तीन लिटर पाणी प्या. - लिंबू सरबत, फळांचे ताजे रस, ओआरएस घ्या. - चहा, कॉफी, कृत्रिम शीतपेये, अतिथंड पाणी टाळा. - ताजा आहार घ्या; तळलेले पदार्थ, जंक फूड टाळा. - फिकट / पांढऱ्या रंगाचे, सैलसर, सुती कपडे वापरा. - उन्हाच्या वेळी स्वयंपाक टाळा, घरात हवा खेळती ठेवा. - उष्माघाताची लक्षणे जा‌णवल्यास लगेच डॉक्टरांकडे जाऊन योग्य उपचार घ्या. भविष्यात मोठ्या आपत्तीची चिन्हे; युद्धपातळीवर उपाययोजना हव्या तापमानाचा गेल्या १२१ वर्षांचा उच्चांक २०२५ मध्ये होईल, असा अंदाज आहे. जानेवारी आणि फेब्रुवारी हे महिने आधीच सर्वाधिक उष्ण ठरले आहेत. जागतिक हवामान बदलासोबतच आपल्याकडील शहरांमधील काँक्रिटीकरण, वाढते प्रदूषण, वृक्षतोड यामुळे तापमानवाढीची ही समस्या गंभीर बनली आहे. जगभरात स्थानिक वातावरणात होत असलेले असे बदल आणि जागतिक पातळीवरील अभ्यासावरून, भविष्यात मोठी नैसर्गिक आपत्ती येण्याचे संकेत मिळत आहेत. त्याचे गंभीर परिणाम प्रामुख्याने आरोग्य, पर्यावरण, कृषी आणि आर्थिक क्षेत्रावर पडतील. त्यातूनच मग आजारांमध्ये वाढ, जलस्त्रोतांमध्ये घट, वनसंपदेचा ऱ्हास, अन्नसुरक्षेची समस्या, लोकांचे स्थलांतर आणि देशांच्या आर्थिक उत्पन्नात घट असे दीर्घकालीन परिणाम दिसू लागतील. यापासून बचावण्यासाठी सरकार आणि समाजाने एकत्रितपणे युद्धपातळीवर, नियोजनबद्ध उपाययोजना हाती घ्याव्या लागतील. - प्रा. सुरेश चोपणे, पर्यावरण अभ्यासक वाढते तापमान आरोग्याला घातक, यंदा उष्माघाताचाही मोठा धोका अचानक वाढणारे तापमान आरोग्यासाठी घातक असते. या उष्म्याचे स्वास्थ्यावर काही तात्कालिक, तर काही दीर्घकालीन परिणाम होतात. उन्हामुळे त्वचेप्रमाणेच शरीराचे अंतर्गत तापमान वाढल्याने अनेक प्रक्रिया आणि पाचक रस अकार्यक्षम होऊ शकतात. अशावेळी मेंदूतील तापमान नियंत्रण केंद्र जागृत होऊन शरीर थंड ठेवण्यासाठी पेशी तसेच रक्तातील पाणी वापरले जाते आणि घाम तयार होतो. परिणामी शरीरातील पाणी कमी होऊन खूप तहान लागते. लघवीचे प्रमाण कमी होते. तिचा रंग पिवळा, नंतर लालसर होतो. रक्तदाब कमी होतो. डोके दुखते, डोळ्यांची आग होते. अंधारी येते, उलट्या होतात. रस्त्याच्या कामावरील मजूर, शेतात राबणारे शेतकरी - शेतमजूर, मैदानात खेळणारे खेळाडू अशांना उष्माघाताचा धोका असतो. उन्हाच्या तीव्रतेमुळे तो यंदा अधिक वाढला आहे. अनेकदा उष्णतेचे विकार आणि उष्माघात जीवावर बेतू शकतात. त्यामुळे प्रत्येकानेच या काळात योग्य ती खबरदारी घ्यायला हवी. - डॉ. अविनाश भोंडवे, ज्येष्ठ वैद्यकीय तज्ज्ञ शेती उत्पादनांवर होतोय परिणाम, वैज्ञानिक पद्धतींचा अवलंब करा तापमानामध्ये सातत्याने होणाऱ्या बदलांचा शेतीवर मोठा परिणाम होत आहे. विशेषतः रब्बी हंगामातील गहू, हरभरा आणि भाजीपाला पिकांसाठी ही स्थिती आव्हानात्मक ठरली आहे. उष्णतेच्या तीव्रतेमुळे गव्हाच्या दाण्यांची भरणी कमी होऊन उत्पादन घटते. हरभऱ्यावर फुलगळ आणि बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव होऊन उत्पादन कमी होते. भाजीपाला पिकांची पाने करपणे, फळधारणेत अडथळा येण्यासोबतच गुणवत्तेवर प्रतिकूल परिणाम होत आहे. अशा स्थितीत संभाव्य नुकसान टाकण्यासाठी शेतकऱ्यांनी नियमितपणे हवामान सल्ल्याचे पालन करणे गरजेचे आहे. पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन करून पीक संरक्षित करावे. त्यासोबत मल्चिंग, ठिबक सिंचन आणि जैविक ताण व्यवस्थापन तंत्राने बदलत्या तापमानाचा प्रभाव नियंत्रित करता येईल. या उपायांमुळे पिकांची वाढ सुधारेल आणि उत्पादनही टिकवता येईल. बदलत्या हवामानाशी जुळवून घेत, वैज्ञानिक पद्धती अवलंबल्यास शेतकरी आपल्या उत्पादनात स्थिरता राखू शकतील. - डॉ. श्रद्धा बगाडे, कृषी हवामानशास्त्रज्ञ, म. फुले कृषी विद्यापीठ

लाइनमन दिन विशेष:जीवाची बाजी लावून चांद्यापासून बांद्यापर्यंत कर्तव्य बजावणारे जनमित्र

अन्न, वस्त्र,‍ निवाऱ्यासारखीच वीज ही आपल्या आयुष्यातील आज मूलभूत गरज बनली आहे. विजेशिवाय जगण्याची कल्पनाच करता येणार नाही, इतके अनन्यसाधारण महत्त्व विजेला आहे. मुंबईचा काही भाग वगळता चांद्यापासून बांद्यापर्यंत महाराष्ट्रातील घराघरात वीज पोचवण्याचे काम महावितरण करते. या वीज वितरण यंत्रणेचा कणा असलेल्या जनमित्रांच्या अर्थात लाइनमनच्या कार्याचा उचित गौरव करण्यासाठी ४ मार्च हा दिवस देशभर ‘लाइनमन दिवस’ म्हणून साजरा करण्यात येत आहे. मिनिटभरही आपल्या घराचा वीजपुरवठा खंडित झाला की ग्राहक तो कधी सुरू होईल याची वाट पाहत असतात. यादरम्यान महावितरणचे अभियंते आणि जनमित्र यांना कोणत्या परिस्थितीत व विविध अडथळ्यांना तोंड देत रात्री-अपरात्री कोणती व कशी कामे करावी लागतात याची माहिती फारशी कोणाला नसते. परंतु अभियंते आणि जनमित्र यांची अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीतही विद्युतसेवा देण्याची धडपड आणि अथक प्रयत्न समजून घेतले तर त्यांच्या कर्तव्य बजावण्याच्या प्रयत्नांना खरा न्याय दिल्यासारखे होईल. विजेच्या निर्मितीनंतर पारेषण, वितरण अशा टप्प्यांमध्ये ग्राहकांच्या दारापर्यंत वीजपुरवठा केला जातो. महानगरापासून ते खेड्यापाड्यापर्यंत सर्व प्रकारच्या ग्राहकांना सुरळीत वीजपुरवठा करण्यासाठी महावितरणचे अभियंते व जनमित्रांना दक्ष राहावे लागते. वीज दिसत नाही. वीजयंत्रणेत काम करण्याचा कितीही वर्षांचा अनुभव असला तरी विजेशी मैत्री होऊ शकत नाही. त्यामुळे एखाद्या क्षणी अनावधानाने झालेली चूकही जीवावर बेतू शकते. वीजपुरवठा खंडित झाल्यानंतर रात्री-अपरात्री अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत व धोकादायक आव्हाने पेलून अभियंता व जनमित्रांना वीजपुरवठा सुरळीत करण्याचे कर्तव्य बजवावे लागते. वीजपुरवठा खंडित झाला की तो पूर्ववत होईपर्यंतचा काळ हा वीजग्राहकांना नकोसा असतो, एवढी विजेची गरज प्रत्येकाच्या दैनंदिन जीवनात निर्माण झाली आहे. वीजपुरवठा सुरळीत ठेवण्यासाठी साधारणतः उन्हाळा ते पावसाळ्यातील ८ ते ९ महिन्यांचा कालावधी अतिशय आव्हानात्मक व खडतर असतो. उन्हाचा तडाखा, तापलेली वीजयंत्रणा, वाढलेली विजेची मागणी त्यानंतर वादळे, अवकाळी पाऊस व त्यानंतरचा मान्सूनचा संततधार पाऊस, पूर अशा प्रतिकूल परिस्थितीत वीजपुरवठा सुरळीत ठेवण्यासाठी महावितरणचे जनमित्र सज्ज असतात. गेल्या तीन-चार वर्षांमध्ये महाराष्ट्रात धडकलेली ‘निसर्ग’ व ‘तौक्ते’ चक्रीवादळे, राज्यातील विविध ठिकाणची पूरस्थिती आणि महाभयंकर कोविडच्या महामारीमुळे वीजक्षेत्रासमोर अत्यंत कठीण परिस्थिती होती. अशाही स्थितीत महावितरणच्या प्रत्येक जनमित्राने वीजग्राहकांना प्रकाशात ठेवण्यासाठी अविरत, अथक कर्तव्य बजावले आहे. खरे पाहता महावितरणच्या पुरुष व महिला तंत्रज्ञ कर्मचाऱ्यांवर २४ तास वीजपुरवठा सुरळीत ठेवण्यासह इतर विविध ग्राहकसेवा देण्याची जबाबदारी आहे. यासोबतच थकीत वीजबिलांची वसुली करणे, थकबाकीदारांचा वीजपुरवठा खंडित करणे, वीजचोरीविरोधात कारवाई करणे आदी महत्त्वाची कामे त्यांना करावी लागतात. महावितरणच्या ग्राहकसंख्येत दरवर्षी सुमारे १० लाखांची भर पडत आहे. सोबतच विजेची मागणीही सुमारे १० टक्क्यांनी वाढत आहे. ३३/११ किव्हो क्षमतेची ४००० पेक्षा अधिक उपकेंद्रे आणि स्विचिंग स्टेशन्स, सुमारे साडेनऊ लाख वितरण रोहित्रे, ११ किव्हो क्षमतेच्या ३ लाख ६१ हजार किमी वाहिन्या आणि ३३ किव्हो क्षमतेच्या ५१ हजार किमी वाहिन्यांचा समावेश असलेल्या विशाल वितरण यंत्रणेच्या माध्यमातून महाराष्ट्राच्या ३.०८ लाख चौरस किलोमीटर भौगोलिक क्षेत्रामधील ४१ हजार ९२८ गावे आणि ४५७ शहरांमध्ये वीजपुरवठा करण्यात येत आहे. भूकंप असो की चक्रीवादळ, अनेक नैसर्गिक आपत्तीमध्ये महावितरणच्या जनमित्रांनी काळोखात बुडालेल्या लाखो वीजग्राहकांना प्रकाशमान करण्यासाठी जीवाचे रान केले आहे. अनेक प्रसंगी महापुरात बोटीने जाऊन किंवा नदीमध्ये पोहत जाऊन वीजयंत्रणेची दुरुस्ती करण्याचे धैर्य दाखवत वीजपुरवठा सुरू करण्याचे कर्तव्य जनमित्र दरवर्षी बजावतात याचा प्रत्यय अनेक जिल्ह्यांमध्ये आला आहे. केवळ महावितरणच्या ग्राहकांसाठी नव्हे तर मुंबई शहरातील सन २००६ च्या प्रलयात जाऊन वीजपुरवठा सुरळीत करण्यासाठी महावितरणच्या जनमित्रांनी मोलाचे योगदान दिले आहे. त्यानंतर गेल्या दोन-तीन वर्षांमधील ‘निसर्ग’, ‘तौक्ते’ चक्रीवादळांनी जमीनदोस्त केलेली वीजयंत्रणा विक्रमी कालावधीत पूर्ववत केली. तसेच कोविड काळात लॉकडाऊनमुळे घरात असलेल्या प्रत्येक ग्राहकाला प्रकाशात ठेवण्यासाठी अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत जनमित्रांनी मोठे योगदान दिले आहे. वीज यंत्रणेचा भलामोठा पसारा असल्याने जनमित्र यांना वेळी-अवेळी, रात्र असो की दिवस, ऊन असो, वादळ असो की पाऊस या सर्वच परिस्थितीमध्ये खंडित वीजपुरवठा सुरळीत करण्यासाठी संभाव्य धोके टाळून कर्तव्य पणाला लावावे लागते. धोकेही असे की, जाणते किंवा अजाणतेपणी झालेली चूक वीज माफ करत नाही आणि थेट मृत्यूच्या दारात नेते. त्यामुळे अशा वीजयंत्रणेची देखभाल व दुरुस्ती करण्याची कामे तशी जिकिरीची व प्रसंगी जोखमीचीही असतात. त्यामुळे वीजपुरवठा खंडित झाल्यानंतर तो सुरळीत करण्यासाठी धडपडणाऱ्या सर्वच जनमित्रांचे कौतुक करावे तितके थोडेच आहे. वीजग्राहकांनी जनमित्रांच्या धडपडीची कुठेतरी दखल घ्यावी, एवढीच अपेक्षा. (लेखक छत्रपती संभाजीनगर येथे महावितरणचे जनसंपर्क अधिकारी आहेत)

राज्य आहे लोकांचे...:सत्ताकांक्षेच्या लाटांमध्ये लोकशाही टिकावी म्हणून...

आपण कसे आयुष्य जगत आहोत, जगणार आहोत आणि पुढच्या पिढीच्या ताटात काय वाढून ठेवले आहे? भारतीय राज्यघटनेवर आधारित लोकशाही कसा आकार घेत जाईल? याचा वेध समारोपाकडे आलेल्या या सदरातून आपण घेतला. राज्यघटनेच्या उद्देशिकेची सुरूवात होते तीच मुळात ‘आम्ही भारताचे लोक..’ या शब्दांनी. हे लोक म्हणजे परग्रहावरील कोणी दुसरे - तिसरे नसून तुम्ही - आम्ही सर्वसामान्य लोक आहोत. बांधकाम करताना पाया कच्चा राहिला की इमारतही कमकुवत बनते. नागरिकाच्या रुपातील मतदार हा कोणत्याही लोकशाहीचा पाया असतो. तोच मजबूत नसेल तर लोकशाही भक्कम होणार नाही. त्यामुळे लोकशाही हे सर्वार्थाने लोकांचे राज्य असल्याची जाणीव दृढ करत, मतदाराला सतत भानावर आणणारे विषय या स्तंभातून मांडण्याचा प्रयत्न केला. लोकशाही प्रक्रियेतील सर्वसामान्यांचा सहभाग व्यापक असला पाहिजे. स्वातंत्र्यलढा सुरू असताना महात्मा गांधींचा अहिंसेचा आग्रह पाहून एकदा सरदार पटेलांनी त्यांना विचारले की, एवढ्या बलाढ्य, हिंस्र ब्रिटिश राजवटीच्या विरोधात लढायचे तर मोठ्या क्रांतीची गरज आहे. अहिंसेने ती साध्य होईल का? तेव्हा गांधीजी म्हणाले, ‘सरदार, आपल्याला क्रांती नव्हे, उत्क्रांती घडवायची आहे.’ देश स्वतंत्र कुठल्याही मार्गाने झाला असता, तरी नंतर देशाला स्वतंत्र म्हणून जगण्यासाठी, तग धरण्यासाठी संस्कार हवा होता. स्वातंत्र्यलढ्याने तो संस्कार देशाला दिला. पण, हा संस्कार आज कितपत टिकून आहे? आत्ताच्या चाळीशी- पन्नाशीतल्या पिढीसाठी स्वातंत्र्यलढ्याचे कवित्व संपले आहे. २००० नंतरच्या ‘मिलेनियम बेबीज’चा तर या इतिहासाशी काडीमात्र संबंध नाही. मग लोकशाहीची पुढची वाटचाल नेमक्या कुठल्या मूल्यांवर होणार आहे? आज लोकशाही वाचवण्यासाठी, तिचे पावित्र्य टिकवण्यासाठी एक नव्या उत्क्रांतीची गरज आहे. आपण कोणीही असू; लोकशाहीतील आपली नेमकी कर्तव्ये काय, हा धडा प्रत्येकाला नव्याने गिरवावा लागणार आहे. कुंभमेळ्यात कमी काळात काही कोटींचा जनसमूह पुण्य कमावण्यासाठी प्रयागराजच्या संगमावर एकवटला, तशाच श्रद्धा आणि भक्तिभावाने लोकशाही शाबूत ठेवण्याचा निग्रह करून सदसद्विवेकबुद्धीच्या महासागरात डुबकी मारण्याचा महाकुंभ १४० कोटी जनतेला एकत्रितपणे साजरा करावा लागणार आहे. भारताला १९४७ मध्ये स्वातंत्र्य मिळाल्यावर १९५० मध्ये आपले प्रजासत्ताक अस्तित्वात आले. त्यानंतर लगेचच २५ ऑक्टोबर १९५१ म्हणजे एकाच वर्षात देशात पहिल्या सार्वत्रिक निवडणुका झाल्या. पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरूंसह सर्व नेत्यांना निवडणुकांना सामोरे जावे लागले. आयुष्याची अनेक वर्षे स्वातंत्र्यलढ्यात तुरुंगामध्ये घालवलेल्या नेहरूंना निवडणुका लांबवणे आणि त्याशिवाय पंतप्रधानपदी राहणे शक्य होते. पण, देशाने सर्वांना सामावून घेणारी राज्यघटना निर्माण केली आणि तातडीने तिचे पालन करण्यास सुरूवात केली. हा इतिहास सांगण्याचे कारण म्हणजे, स्वातंत्र्यासाठी जसे एका पिढीने बलिदान दिले, तसे राज्यघटनेचे पावित्र्य टिकवण्यासाठी आणखी एका पिढीने सर्वस्व दिले. अशा दीर्घ संघर्षाने मिळालेल्या प्रजासत्ताकाचे पावित्र्य राखण्यासाठी आपण काय करणार आहोत, हा प्रश्न ज्याने त्याने स्वतःला विचारायला हवा. लोकशाही आणि आपला देश पुढे जाणार की मागे, याचा निर्णय मतदानयंत्राचे बटन दाबताना आपण घेत असतो. त्यावेळी या लोकशाहीच्या आणि देशाच्या बळकटीसाठी आपण काय केले, याची मनोमन उजळणी प्रत्येकाने केली पाहिजे. कारण आपण कसे वागतो - बोलतो, विचार करतो, कर्तव्य बजावतो, देशाप्रति निर्णय घेतो या गोष्टींच्या एकत्रित परिणामांतून आपले आणि पर्यायाने देशाचे भविष्य बिघडणार वा सुधारणार असते. देशाची स्वातंत्र्यानंतरची पहिली पन्नास वर्षे संघर्षात गेली. पुढे एका वर्गाचा संघर्ष संपला आणि देशात ‘आहे रे’ आणि ‘नाही रे’ या वर्गातील दरी खूप मोठी झाली. ‘देशात काहीही घडले तरी माझे काय बिघडते?’ ही भावना बहुतांशांमध्ये प्रबळ होणे, ही लोकशाहीसाठी धोक्याची घंटा असते. देश कशामुळे प्रगती करतात किंवा कशामुळे अधोगतीला जातात, हे सांगणारा जगाचा मोठा इतिहास आपल्यासमोर आहे. युद्ध कशी जिंकली जाऊ शकतात, हे सांगणारी ‘आर्ट ऑफ वॉर’सारखी अनेक पुस्तके आहेत. पण, लोकशाहीच्या जतन - संवर्धनाची प्रक्रिया मांडणारे आणि त्यासाठीचे तत्त्वज्ञान सांगणारे मार्गदर्शक साहित्य मात्र उपलब्ध नाही. ही उणीव काही अंशी भरून काढण्याचा प्रयत्न या स्तंभातून करण्यात आला. लोकांचे, लोकांसाठी, लोकांमार्फत चालवलेले राज्य हवे असेल, तर हक्कांसोबत कर्तव्यपालनाचे भान आणि राज्यघटनेच्या मूलतत्त्वाचे ज्ञान प्रत्येकाला असले पाहिजे. ही जाणीव ठेऊन आपण देशाच्या हितासाठी ठाम राहिलो, तरच सत्ताकांक्षेच्या लाटांमध्येही देशातील सामान्य माणसाचे स्वातंत्र्य अबाधित राहिल, पर्यायाने लोकशाहीसुद्धा चिरायु होईल. (संपर्क - dramolaannadate@gmail.com)

गोष्ट सांगतो ऐका...:बँड!

उत्तम वाद्य हातात घेऊन, गर्दीला दूर करत चालत गेला. खूप पुढं.. घरात जाऊन बसला. पहिल्यांदाच त्याच्या डोळ्यात पाणी आलं. काही वेळात मिरवणूक जवळ येऊ लागली...फार जुनी गोष्ट नाही. उत्तम हिरो होता. बँडमध्ये ट्रम्पेट वाजवायचा. आजही वाजवू शकतो. पण.. पण काही वर्षांपूर्वी उत्तमचा दबदबा होता. बँड बुक करताना, ‘उत्तम पाहिजे’ अशी अट घातली जायची. उत्तम होताच तसा वादक. नवरीला वाटे लावायच्या वेळी तर स्वत:ची लेक असल्यासारखा भावूक होऊन वाजवायचा. पोरं नाचत असली की त्याला नशाच चढायची. भले भले नाचणारे त्याच्यापुढं हात जोडायचे. नागीण डान्सवाले तर तो नुसती फुंकर मारून लोळवायचा. नवं गाणं वाजवायला उत्तम नाराज असायचा. त्याच्या मते जे बँडवाल्यांना वाजवता येतं, ते खरं संगीत. पण, उत्तम संगीताचा जाणकार. दर्दी. प्रत्येक गाण्याचा कसून सराव करणारा. लग्नसराईमध्ये तर एकदम बिझी असायचा. बाकी सहकारी थकून जायचे, पण उत्तमचा उत्साह मावळायचा नाही. जोपर्यंत वाजवतोय तोपर्यंत प्रसन्न. चेहऱ्यावर कधीच ओढाताण नाही. कुठून येतो एवढा उत्साह? त्याचं म्हणणं असायचं, कामावर प्रेम. आणि तो कुठं नोकरी करत होता? कलावंत होता. आवडती कला जोपासत होता. फार नाही पण पोटपुरते पैसे येत होते. सोबतचे लोक थकले होते. पोरांना या क्षेत्रात आणू बघत होते. पण, पोरं तयार नव्हती. एकेकाळी बँडवाल्याचा पोशाख भारी वाटायचा. लांबून बघायचो तेव्हा. पण, जवळून पाहिल्यावर लक्षात येतं. तो लाल पोशाख घामाच्या धारा लपवत असला, तरी डाग कसा लपवणार? आणि सारखा धुणार कोण? बँड वाजत असला की नाचणाऱ्या पब्लिकच्या हे लक्षात येत नाही. बँडवाल्यांच्या पायाकडं कुणाचं लक्ष जात नाही. उपाशीपोटी त्यांच्या छातीचे भाते कुठून एवढी ऊर्जा आणतात, हा प्रश्न त्यांना पडत नाही. जोशात नाच चालू असताना बँडवाला थोडा थांबला तरी बोंब होते. वाजवणारा, म्हातारा होत चाललेला जीवन खोकू लागतो बाजूला होऊन. बिड्यांमुळे छातीचे खोके करून बसलेला दिलीप तरीही तुतारीत हवा फुंकत राहतो जीव तोडून. उत्तम हे सगळं बघून न बघितल्यासारखं करतो. शांत राहतो. तो नवरदेवाकडं सहसा बघत नाही. पण, घोड्याकडं लक्ष जातच त्याचं. घोडा शांत असतो. खूपदा उत्तमला घोड्याच्या डोळ्यात कणव दिसते बँडवाल्याविषयी. घोडा तरी आपलं दु:ख समजू शकतो, या विचारानं बरं वाटतं. पण, हे सगळं आता होत नाही. दोन-तीन वर्षांपासून बँडला काम मिळणं बंद झालंय. दहा वर्षे आधीच हळूहळू डीजे आले. नव्याचे नऊ दिवस असतील म्हणून उत्तम आणि त्याच्या सहकाऱ्यांनी फार मनावर घेतलं नाही. शेवटी जुनं ते सोनं म्हणत राहिले. पण, डीजेचा जोर ओसरला नाही. डीजे तरुण पिढीला आवडत राहिला. एक-दोन स्पीकरच्या जागी दहा-दहा स्पीकर आले. आणि वीस-पंचवीस लोकांचा बँड हळूहळू पाच-सहा लोकांचा झाला. डीजेवाल्या स्पीकरच्या भिंती एवढ्या मोठ्या झाल्या की बँडवाले त्या उंचीपुढे लपून जाऊ लागले. काम कमी झाले. त्या आवाजाशी स्पर्धा तरी कशी करणार? एकेकाळी उत्तम विचार करायचा की, सीडीवर लोकांचं गाणं वाजवणं ही कोणती कला आहे? अस्सल ते अस्सल असतं. आपल्या कलेला मरण नाही. पण, त्याचा अंदाज फार बरोबर नव्हता. लग्नसराईत पण पाच-सहा कामं मिळायची मारामार होऊ लागली. लाल पोशाख धूळखात पडू लागला. ट्रम्पेट हातात कमी आणि भिंतीवर जास्त दिसू लागलं. पण, काहीही झालं तरी ती कला होती. ती सोडून चालणार नव्हतं. उत्तमसारखे चार-दोन लोक अजून खचले नव्हते. अशा प्रचंड आशावादी लोकांनाही हताश करायला कोरोना आला. सगळे व्यवहार ठप्प झाले. चांगले दोन वर्ष. कलेची जाण असणारी माणसं होती. उगाच काहीतरी जुनी गाणी वाजवायला सांगायची आणि उत्तमच्या हातात पाच-दहा रुपये टेकवून जायची. एरवी उत्तम मातीच्या घरात एकटाच बसून राहायचा. डोक्यावर पत्रे. उन्हात अंगातून घाम निघायचा. त्याचा एकुलता एक मुलगा बायकोसोबत पुण्यात निघून गेला. उत्तम थांबला. बोलायला चार-दोन मित्र होते. बोलताना त्याची बोटं बटन दाबल्यासारखी व्हायची. भल्याभल्यांना कोरोना उद्ध्वस्त करून गेला, पण उत्तमने हार मानली नाही. पुन्हा बँड सुरू करायचं ठरवलं. बाकीचे सहकारी वेगळ्या कामधंद्याला लागले होते. कसेबसे चार जण गोळा झाले. सराव सुरू झाला. लाल पोशाख धुतला गेला. बुकिंग मिळावी म्हणून ओळखीपाळखीच्या लोकांशी बोलणी सुरू झाली. लोक पैसे तर एवढे कमी सांगत होते की एकेकाळी ही दोन माणसाची रक्कम होती. पण, पर्याय नव्हता. एवढं होऊन काम मिळत होतं असंही नाही. फक्त निराशाच पदरी येत होती. गावचा सरपंच बघत होता. चांगला माणूस होता. त्यानं ठरवलं की, गणपतीच्या मिरवणुकीत उत्तमच्या बँडला काम द्यायचं. पैशाची बोलणी झाली. सरपंच काम देतोय, हे ऐकूनच उत्तम आनंदी होता. सांगितले ते पैसे घेईन म्हणाला. नवीन गाण्यांचा सराव सुरू झाला. पण, गावातल्या पोरांना डीजे पाहिजे होता. पोरांच्या हट्टापुढं सरपंच तरी काय करणार? डीजेही लावला. मिरवणूक सुरू झाली. डीजेच्या आवाजापुढं बँडचा आवाज काय टिकणार? काही वेळ उत्तम आणि त्याचे सहकारी वाजवत राहिले. पण, ते अगदीच केविलवाणे वाटत होते. त्यांची गाणीही जुनी वाटत होती. उडत्या चालीची गाणी त्यांच्या गाण्याचा जणू गळा घोटत होती. सरपंचही हवालदिल झाले. उत्तमचा सहकारी वाजवायचं सोडून एका क्षणी मोठमोठ्यानं रडू लागला. काय करणार? अशी वेळ कधी आली नव्हती. चार-दोन लोकांना हळहळ वाटली. उत्तम वाद्य हातात घेऊन, गर्दीला दूर करत चालत गेला. खूप पुढं.. रस्त्यात त्याचं घर होतं. तो घरात जाऊन बसला. उदास. पहिल्यांदाच त्याच्याही डोळ्यात पाणी आलं. काही वेळात मिरवणूक जवळ येऊ लागली. डीजेचा आवाज उत्तमला असह्य झाला. एरवीही तो आवाज सहन न होणारा असतो. उत्तमला तर तो जखमेवर मीठ चोळल्यासारखा वाटू लागला. त्यानं जोरात दार बंद केलं. भिंतीला टेकून बसला. आवाज कुठून कमी होणार? दहा स्पीकरची भिंत होती ती. त्याच्या लाकडी दाराला कुठं जुमानणार होती? डीजे जवळ आला. उत्तम टेकून बसला ती भिंत हादरू लागली. उत्तमचा संताप वाढू लागला. हे स्पीकर फुटून जातील, असं वाटलं त्याला. नाचणारे बेभान होते. गाणी सारखी सारखी बदलत होती. हा आवाज बंद व्हावा, एवढीच उत्तमची मनापासून इच्छा होती. त्याला सहन होण्यापलीकडं आवाज होता. त्याची इच्छा पूर्ण झाली. अचानक आवाज बंद झाला. एकदम शांतता. पण, ही शांतता उत्तम ऐकू शकला नाही. कारण डीजेच्या आवाजाने त्याचं मातीचं घर कोसळलं होतं. त्या ढिगाऱ्यात उत्तमचा शेवट झाला. त्याचं ट्रम्पेट मिळालं. कुणी त्यात आपल्या श्वासाने प्राण फुंकेल की नाही माहीत नाही. (संपर्क - jarvindas30@gmail.com)

कबीररंग:नैया मोरी नीके नीके चालन लागी...

कबीरांनी आपल्या दोह्याच्या ओळीओळींत आणि पदाच्या चरणांत अभय आणि शक्ती यांनी भारलेल्या जीवनबोधाच्या खुणा रेखून ठेवल्या आहेत. परमेश्वरप्राप्तीच्या वाटेवरील वाटसरूसाठी या खुणा म्हणजे अनमोल ठेवा आहेत. जन्माला आल्यापासून माणसाचं काळीज काही मूलभूत प्रश्न विचारत असतं. हे प्रश्न म्हणजे : आपण माणूस म्हणून जन्माला आलो, आपण दुबळे आहोत का? देहाचं, मनाचं, बुद्धीचं दुबळेपण आपण दूर करू शकतो का? हे दुबळेपण हटवायला आपल्याला बळाची आवश्यकता भासते का? कोणतं आहे ते बळ? त्याचं स्वरूप काय? ते आपल्या बाहेर आहे की आत? असे अनेक प्रश्न मनाच्या अवकाशात पिंगा घालत असतात. आपलं मन सतत सुरक्षित राहू इच्छितं. ते एकटं राहत नाही. ते दुसऱ्यात आधार शोधत राहतं. विविध नात्यांच्या माणसांसोबत जगताना दुःखाच्या तावडीत सापडतं. कधी मोहाच्या आकर्षणानं स्वत:ला विसरतं, कधी आसक्तीतल्या भयानं व्याकुळ होतं, तर कधी लाभलेल्या सुखाचा शेवट पाहून शोकात बुडून जातं. अशा या विविध आवर्तांमधल्या आपल्या मनाला बळाचा खरा स्रोत उमजावा म्हणून कबीर देहबळ, मनोबळ, बुद्धिबळ या पलीकडं असलेल्या आत्मबळाच्या दृढतेचं साक्षात् दर्शन घडवतात. एका नितांत बोधसुंदर पदांतून कबीर आत्मबळाची दृढता साधकाच्या प्रत्ययास आणतात. ते पद असं आहे : नैया मोरी नीके नीके चालन लागी।आंधी मेघा कछु ना व्यापे, चढे संत बढभागी।।उथले रहत डर कछु नाही, नाही गहरे को संसा।उलट जाय तो बाल न बांका, वाह रे अजब तमासा।।औसर लागे तो परबत बोझा, तोउ ना लागे रे भारी।धन सतगुरू जी ने राह बतायी, वाकई रे मैं बलिहारी।।कहे कबीरा जो, बिन सिर खेवे, सो यह सुमति बखाने।या बहु हित की अकथ कथा है, बिरले खेवट ही जाने।।नैया मोरी नीके नीके चालन लागी... हे पद म्हणजे, ईश्वरावरील अपार भक्तीचं भावचित्र आहे. या चित्रातील ‘मी’ सत्यवाचक, ईश्वरवाचक किंवा अस्तित्ववाचक आहे. कबीरांनी या ‘मी’ला झालेल्या अभय आणि शक्तीचं स्पष्ट दर्शन साधकांना पदांतून घडवलं आहे. आपण कितीएक वेळा नावेत बसून भरलेल्या नदीतून पैल जाण्यासाठीचा प्रवास करतो. पण, कधी आपल्याला खोल पाण्याचं, कधी अनोळखी नावाड्याच्या वल्हवण्याचं तर नावेत गर्दी करून बसलेल्या प्रवाशांचं भय वाटतं. आपल्याला घेऊन नाव नदीत बुडाली तर काय होईल, या कल्पनेनं आपलं मन भयकातर होतं. एखादा भोळा प्रवासी देवाचं नाव पुटपुटत राहतो. पण, कबीरांच्या या पदातील भक्ताचा नावेतील प्रवास वेगळा आहे. देवे लाभलेल्या जीविताच्या नावेतून भक्त या जन्माची नदी पार करतो आहे. नदीच्या पाण्यातून ही नाव चुबूकss चुबूकss असा आवाज करत, पाणी सहज मागं सारत पुढं निघाली आहे. भक्ताच्या पैलपार जाण्याच्या इच्छेची दिशा आणि गती सद्गुरुंनी सूचित केली आहे. त्यामुळं नदीतून प्रवासताना या नावेला, भरून आलेल्या आभाळाचं आणि वादळाचं भय वाटत नाही. कबीर म्हणताहेत, ही नाव रिकामी नाही, इंद्रियांचं जडपण असलेल्या माणसांनी ओझावलेली नाही, तर नावेत सगळी चेतनेनं भारावलेली संत मंडळी आहेत. म्हणूनच तर नदीचं पाणी उथळ असो वा खोल; भक्ताच्या मनात प्रवास निर्धोक होईल, याविषयी संशय नाही. कुठल्याशा कारणानं नाव पाण्यात उलटली, तरी आपल्या जीवाला कसलाही धोका होणार नाही, ही श्रद्धा भक्ताला आहे. सद्गुरुंचा शब्द भक्ताच्या हृदयात आहे. तो नुसता सद्गुरुंवरील प्रेमातून हृदयस्थ झालेला नाही तर तो हिताचा आहे, याचा श्रद्धेनं निर्णय झालेला आहे. म्हणून भक्ताच्या या हृद्गतात ‘बहु हित की अकथ कथा है’ असं चरण कबीर योजतात आणि एखादाच आंतरिक दिव्य प्रकृतीला जाणणारा विरळा नावाडी हे श्रद्धासूत्र जाणेल, असं सांगतात. माणसाच्या आयुष्यात असण्या-नसण्याची आणीबाणी आली की, तो जिथं निर्धारानं, उच्चतम बुद्धीच्या निश्चयानं आपल्या जीविताची नाव नांगरून ठेवतो, तिथं त्या नावेचे नावाडी आपण असत नाही. पैल जायचा निर्णयसुद्धा आपला नसतो. ईश्वरच आपल्या जीविताच्या नावेचा नावाडी असतो. तोच दृष्टीत पैलपार कोरतो. या पदांतून कबीर हेच सूचित करत असावेत, असं वाटतं. (संपर्क - hemkiranpatki@gmail.com)

जितेंद्र, हसन यांनी नाकारला होता ‘चालबाज’:24 फेब्रुवारीला होती श्रीदेवीची पुण्यतिथी, त्यांचा ‘चालबाज’ ठरला होता सुपरहिट सिनेमा

ज्यांना मी भाभीजी म्हणायचो, त्या श्रीदेवीजींची २४ फेब्रुवारीला पुण्यतिथी होती. त्या दिवशी आम्हाला त्यांच्यासोबत व्यतित केलेला काळ आठवत होता. त्यांच्या संस्मरणीय सिनेमांपैकी एक म्हणजे ‘चालबाज’. आज माझ्या हिश्श्याच्या किश्श्यांमध्ये या सिनेमाविषयी... ‘चालबाज’चे दिग्दर्शक पंकज पराशर माझे चांगले मित्र आहेत, मी त्यांच्यासोबत कामही केले आहे. या सिनेमाच्या प्लॅनिंगविषयी त्यांना विचारले. ते म्हणाले की, माझा ‘जलवा’ सिनेमा पाहून एल. व्ही. प्रसाद यांनी दक्षिणेतील दिग्गज निर्माते ए. पूर्णचंद्र राव यांना सांगितले, तुम्ही याला घेऊन सिनेमा बनवा, हा खूप मोठा दिग्दर्शक होईल. मग राव यांनी माझ्याशी संपर्क केला. त्यांनी मला त्यांच्या ऑफिसमध्ये बोलावले. त्यांच्याकडे निघाल्यावर मनात विचार घोळत होता.. आपण त्यांना सांगावे की, तुम्ही अमिताभ बच्चन यांना घेऊन ‘अंधा कानून’, ‘आखिरी रास्ता’ असे दोन्ही सुपरहिट सिनेमे बनवले आहेत. अमिताभ यांच्यासोबत काम करण्याची माझी मनापासून इच्छा आहे. त्यामुळे प्लीज अमिताभ बच्चन यांना आणा, मी तुम्हाला एक सुपरहिट सिनेमा देतो.. त्यांच्या ऑफिसात शिरताच मला श्रीदेवीच्या कोणत्या तरी दाक्षिणात्य सिनेमाचे पोस्टर लावलेले दिसले. हे पोस्टर पाहिल्यावर माझा विचार बदलला. मी पूर्णचंद्र रावांना विचारले, तुम्ही श्रीदेवीला ओळखता? ते म्हणाले की, माझे श्रीदेवीशी कौटुंबिक संबंध आहेत. मी तिच्याशी बोलेन, पण विषय काय आहे? मी तर अमिताभ बच्चन यांचा विचार डोक्यात ठेऊन गेलो होतो. पण, अचानक ‘सीता और गीता’ असे मी बोलून गेलो. पूर्णचंद्र रावांनी लगेच ‘ठीक आहे’ म्हणत साइनिंग अमाउंट म्हणून ११ हजार रुपयांचा चेक मला दिला आणि म्हणाले, पप्पी सध्या अमेरिकेत आहे, पण उद्या दुपारपर्यंत मी तुम्हाला तिच्या तारखा मिळवून देईन. आणि खरोखरच त्यांनी दुसऱ्या दिवशी मला श्रीदेवीच्या तारखा कळवल्याही. श्रीदेवीचे पूर्णचंद्र रावांशी किती जवळचे नाते असेल बघा, त्यांनी कथानक न ऐकताच केवळ ‘सीता और गीता’ एवढ्या नावावरच तारखाही मिळवून दिल्या. त्यानंतर पूर्णचंद्र रावांनी सांगितले की, तुम्ही लगेच पटकथा लिहायला सुरूवात करा. मी विचारले, सर, हीरो कोण घ्यायचे? ते म्हणाले, धर्मेंद्रने केलेल्या भूमिकेसाठी रजनीकांतला आणि संजीवकुमारच्या भूमिकेसाठी जितेंद्रला घेऊ. दोघांशीही माझे घनिष्ट संबंध आहेत, तुम्ही त्याचे टेन्शन घेऊ नका. मग त्यांनी जीतूजींची अपॉइंटमेंट घेतली आणि मी जाऊन त्यांना कथानक ऐकवले. जितूजींना त्यात मजा वाटली नाही. ते मला म्हणाले, पंकज, तू ‘करमचंद’सारखा स्टायलिश शो बनवला, ‘जलवा’सारखा जबरदस्त सिनेमा तयार केला, मग रमेश सिप्पीच्या सिमेनाचा रिमेक का करतोयस? आपल्या शैलीतले काही ओरिजनल बनव. ही गोष्ट पूर्णचंद्र रावांना सांगितल्यावर ते म्हणाले, आपण दुसऱ्या कुणाला तरी घेऊ. तुम्हाला ‘सीता और गीता’ बनवायचाय ना, तुम्ही त्यावरच काम करा. मग मी ‘सीता और गीता’पेक्षा ही कथा कशी वेगळी करता येईल, हे डोक्यात ठेऊनच ती लिहिली. मी परत आल्यावर राव मला म्हणाले की, मी कमल हसनसोबत अपॉइंटमेंट फिक्स केली आहे, तुम्ही त्यांना कथानक ऐकवा. मी कमल हसन यांना नॅरेशन दिले. त्यावर ते म्हणाले, तुम्ही ‘सीता और गीता’मध्ये का बदल केला? मी उत्तर दिले की, मला ‘सीता और गीता’ जसाच्या तसा बनवायचा नाहीय. हे एेकून कमल हसन म्हणाले की, तुम्ही हे चुकीचे करताय. ‘सीता और गीता’ बनवायचे ठरवलेय तर तेच बनवा. तुम्ही समजा शेक्सपिअरची कहाणी घेतली आणि म्हणालात की मी यावर सिनेमा बनवतोय, पण आता त्यातून शेक्सपिअर बदलतोय, तर सगळे बिघडून जाईल. तुमचे संवाद वेगळे असतील, व्यक्तिरेखा वेगळ्या असतील, शॉट डिव्हिजन वेगळे असेल, लोकेशन वेगळे असेल, तर सिनेमाही वेगळा वाटेलच. पण, ‘सीता और गीता’ची जी मूळकथा आहे, ती बदलू नका. हे ऐकून मनात विचार आला की, मी पुन्हा ‘सीता और गीता’च बनवतोय असे वाटल्याने जितेंद्र यांनी नकार दिला आणि मी ‘सीता और गीता’ बदलतोय म्हणून कमल हसन नकार देत होते. असो. मी परत येऊन हे पूर्णचंद्र रावांना सांगितले. ते म्हणाले, अगदी बरोबर आहे. तुम्ही तुमच्या मनातील कल्पनेप्रमाणे ‘सीता और गीता’ लिहा, आपल्याला दुसरा हीरो मिळेल. मग ही भूमिका सनी देओलने केली. आणि त्यानंतर हा सिनेमा किती गाजला, हे सगळ्यांना माहीत आहे. ‘चालबाज’ हा श्रीदेवीच्या आणि माझ्याही आयुष्यातील सर्वांत संस्मरणीय सिनेमांपैकी आहे... यावरुन मला शकील बदायुनी यांचा एक शेर आठवतोय... चाहिए ख़ुद पे यक़ीन-ए-कामिलहौसला किस का बढ़ाता है कोई। मला पंकज यांनी सांगितले की, या सिनेमाची पहिली प्रिंट आली, तेव्हा मी रमेश सिप्पीजींना बोलावले आणि त्यांच्या पायाशी बसून त्याची पहिली ट्रायल पाहिली. सिनेमा संपल्यावर त्यांनी मला शाबासकी दिली. या गोष्टीवरुन मला जावेद साहेबांनी सांगितलेला एक किस्सा आठवतोय. त्यांनी सांगितले होते की, आम्ही सिप्पी फिल्ममध्ये काम करत होतो तेव्हा ‘राम और श्याम’ हा सिनेमा खूप हिट झाला होता. त्यावेळी सिप्पी फिल्मने असा विचार केला की, या सिनेमाप्रमाणेच दिलीपकुमार यांच्याऐवजी एखाद्या हीरोइनला घेऊन का सिनेमा बनवू नये? आणि मग हेमामालिनी यांना घेऊन ‘सीता और गीता’ बनवला, जो सुपरहिट झाला. ‘राम और श्याम’चे निर्माते होते बी. नागीरेड्डी. एकेदिवशी सिप्पी फिल्मच्या ऑफिसमध्ये नागीरेड्डीचींचा फोन आला की, मी मुंबईत आलो आहे आणि मला सिप्पी साहेबांना भेटायचेय. सिप्पी साहेबांनी दुसऱ्या दिवशी भेटीची वेळ दिली. पण, नागीरेड्डीजी येणार आहेत आणि आपण त्यांच्या ‘राम और श्याम’ची कॉपी करुन ‘सीता और गीता’ बनवलाय, त्याचा रिमेक केलाय. आता त्यांना सामोरे कसे जायचे, या विचाराने सिप्पींच्या ऑफिसात अस्वस्थता पसरली. ठरल्याप्रमाणे नागीरेड्डीजी आले, सिप्पी साहेबांसोबत चर्चा केली आणि निघून गेले. ते कशासाठी आले होते, असे सगळ्यांनी विचारल्यावर सिप्पी साहेबांनी सांगितले की, ते तमिळसाठी ‘सीता और गीता’च्या रिमेकचे राइट घेण्यासाठी आले होते. मी त्यांना म्हणालो, सर, का आम्हाला लाजवताय? आम्हीच तुमच्या ‘राम और श्याम’ला मुलगी बनवून रीमेक केलाय. तर नागीरेड्डीजी म्हणाले की, हीरोने केलेल्या भूमिकांमध्ये मुलगी काम करेल, ही आयडिया तुमचीच होती ना! पैसे तर अशा आयडियाचे असतात. त्यामुळे तुमच्याकडून राइट घेतल्यावरच मी त्यावर दक्षिणेत सिनेमा बनवेन. नागीरेड्डी यांच्यासारख्यांची नैतिकता आणि चारित्र्य असे होते. श्रीदेवीजींनी अंगात ताप असतानाही चित्रीत केलेले ‘चालबाज’चे हे गाणे आज त्यांच्या आठवणीत ऐका... न जाने कहाँ से आयी है, न जाने कहाँ को जाएगी... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

रसिक स्पेशल:राजधानीतील साहित्यपूर्ण संमेलन

मराठी माणसाने आता तरी बहिर्मुख होण्याची गरज आहे. केवळ १९६० मध्ये भाषावार प्रांतरचना होऊन महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली आणि मराठीत साहित्याचे पीक जोरदार वाढीस लागले आहे, एवढ्यावर समाधान मानून चालणार नाही. दिल्लीतील अ. भा. मराठी साहित्य संमेलन संपून जेमतेम आठवडा झाला आहे. या संमेलनात नेहमीप्रमाणे अनेक विषयांवर टीकाटिप्पणी करणारी चर्चा झाली. खरे तर ती अजूनही सुरूच आहे. मुख्य प्रवाहातील माध्यमांप्रमाणे समाजमाध्यमांतही आपापल्या मगदुराप्रमाणे आणि आकलनाप्रमाणे कुणी आसूड ओढत आहे, कुणी पाठ थोपटत आहे. कुणी चिमटे काढत आहे, तर कुणी तोंडसुख घेत आहे. आणखी एक-दोन आठवडे चर्चा सुरू राहील आणि मग हा विषय थंड होऊन लोक नव्या विषयांवर मतमतांतरे व्यक्त करु लागतील. या संमेलनात मीही काही अंशी सहभागी होतो आणि एका सत्रात भागही घेतला. पण, तीनही दिवस मी संमेलनाला जवळपास पूर्ण म्हणता येईल अशी हजेरी लावली. पंतप्रधानांच्या उपस्थितीतील उद्घाटनापासून महाराष्ट्राच्या दोन उपमुख्यमंत्र्यांच्या उपस्थितीतील समारोपापर्यंत महत्त्वाची सर्व सत्रे मी पाहिली आणि ऐकली. आयोजनातही एक स्वयंसेवक म्हणून मी जमेल तितके काम केले. या पार्श्वभूमीवर कोणताही पूर्वग्रह न बाळगता आपली काही निरीक्षणे मांडण्याचा प्रयत्न मी इथे करत आहे. ‘विचारकलहाला का भिता?’ असं आगरकरांनी म्हटलं होतं, तेव्हा भारत पारतंत्र्यात होता. समाज अनेक अनिष्ट प्रथांमध्ये लिप्त होता. आता स्वातंत्र्याच्या अवकाशात ७५ वर्षे पूर्ण झाल्यानंतर काही अपवाद वगळता अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा बहुसंख्य नागरिक लाभ घेत आहेत. आणि त्याबाबतीत ‘व्यक्ती तितक्या प्रकृती’ या उक्तीप्रमाणे मतमतांतरे असणार, यात शंका नाही. या वेळीही संमेलनाची व्यवस्था, आमंत्रणपत्रे देताना उडालेला गोंधळ, राजकीय नेत्यांचा सहभाग, अमुक साहित्यिकांचा अनुपस्थिती अशा अनेक विषयांवर चर्चा आणि टीकाही झाली, ती अद्याप सुरू आहे. संमेलनात अनेक उणिवा होत्या. खरे तर प्रत्येकाची प्रत्येक इच्छा किंवा सूचना विचारात घ्यायची झाली, तर (लोकशाही मान्य करुनही) संमेलन होणे अशक्य आहे. महाराष्ट्रात पत्रकार आणि विचारवंत, लेखक आणि टीकाकारांची अजिबात कमतरता नाही. शिवाय, प्रत्येकाचा स्वत:चा एक अजेंडा आणि फुगलेला अहं असतो. या पार्श्वभूमीवर संमेलन शेवटपर्यंत चांगले चालले आणि संपन्न झाले, हीच एक कामगिरी आहे. पण, या सगळ्या धामधुमीतून आणि चर्वितचर्वणातून काही शिकण्यासारखे आहे का? हो, आहे. आणि तेच खरे तर आपण करत नाही. संमेलनाची चर्चा ही त्याचे स्थळ आणि अध्यक्ष जाहीर झाल्यावर सुरू होते आणि संमेलनाचे सूप वाजल्यावर काही काळापर्यंत चालते. पुन्हा चर्चा होते ती पुढच्या वर्षीचे स्थळ आणि अध्यक्ष निवडीच्या वेळी. साहित्य महामंडळाची एक प्रक्रिया आहे. ती पूर्ण पारदर्शक करुन सर्वांना या प्रक्रियेची माहिती देणे महत्त्वाचे आहे. ही प्रक्रिया सर्वांना समजली तरी अर्धी-अधिक टीकाटिप्पणी टळेल. उदा. पूर्वी निवडणुका व्हायच्या. आता अध्यक्षांची निवड होते. निवडणुका होत्या तेव्हा अनेक अनिष्ट गोष्टींना वाव होताच; शिवाय साहित्यिकांचे राजकारण बघायची संधी सगळ्यांना मिळायची. आता मैफिलीचा तो भाग काहीसा नीरस झाला आहे. पण, निदान राजकारणाने येणारी कटुता तरी दिसत नाही. दुसरी बाब म्हणजे, आधीच्या आणि होऊ घातलेल्या संमेलनाची अवास्तव चर्चा. अवास्तव यासाठीच की, ही चर्चा फक्त व्यवस्थेसंबंधी असते. ती साहित्याविषयीच्या प्रश्नांवर अजिबात नसते. दिल्लीच्या संमेलनाची इचलकरंजीच्या किंवा जळगावच्या संमेलनाशी तुलना करणे योग्य आहे का? महाराष्ट्रापासून शेकडो किलोमीटर दूर आलेल्या आपल्या सैन्याची पानिपतावर थंडीमुळे दैना झाली, असे इतिहास सांगतो. प्रत्येक ठिकाणची व्यवस्था, वातावरण आणि संदर्भ वेगळे असतात. दिल्लीत तर अनेक हितसंबंध आपोआप सक्रिय होणे साहजिक होते. ७० वर्षांनी आणि अभिजात भाषेच्या मान्यतेनंतर पंतप्रधानांच्या उपस्थितीत राजधानीमध्ये आपल्या साहित्याचा सन्मान होणे, ही गोष्ट महाराष्ट्राला भूषणावह नाही का? त्या समारंभातही प्रत्यक्ष - अप्रत्यक्ष दृष्टिकोनाच्या वेगवेगळ्या छटा व्यक्त झाल्या, हा भारतीय लोकशाहीचा विजय नाही का? ही भाषणे परिपूर्ण नव्हती, पण ती मुख्यत: मराठी भाषा, साहित्य आणि महाराष्ट्र यावर केंद्रित होती, हे महत्त्वाचे. आयोजकांची दिल्लीतील कसरत गेली चार – पाच महिने सुरू होती. या दरम्यान वातावरण निर्मितीसाठी अनेक उपक्रम घेण्यात आले. पुस्तक प्रकाशने, वक्त्यांची भाषणे, सांस्कृतिक कार्यक्रम यातून स्थानिकांचा सहभाग वाढवण्याचा प्रयत्न केला गेला. महादजी शिंदेंची लेखनकामाठी प्रकाशात आणली गेली. तीन दिवसांच्या कार्यक्रमांचे नेटके आयोजन करण्यात आले. त्या दरम्यान आणि आजही प्रशंसा व टीका या दोन्ही गोष्टींना समबुद्धीने, समभावनेने स्वीकारले गेले. साहित्य संमेलनातील कविसंमेलनाचे स्वरुप बदलायला हवे. कारण कवींची प्रचंड संख्या ही स्वागतार्ह गोष्ट असली, तरी तासन् तास कविता शांतपणे एेकणारा श्रोतृवंृद संमेलनात नसतो. यावर उपाय म्हणजे, कवितांचे वेगळे संमेलन ठेवणे किंवा कवींच्या संख्येला गुणात्मकतेच्या कठोर निकषांवर कात्री लावणे. पण, चांगली कविता कोण ठरवणार? शिवाय, प्रत्येक कवीचा अभिनिवेश ‘मंच हा आपला अधिकार आहे आणि तो मी मिळवणारच’ असा असेल, तर महामंडळाने तरी काय करायचे? संमेलनाचा ‘भव्यता’ हाच केवळ एक निकष कशासाठी हवा? एका विशाल अखिल भारतीय साहित्य संमेलनाऐवजी तीन किंवा चार संमेलने चार वेगवेगळ्या ठिकाणी का करु नयेत? त्यामुळे अनेकांनी संधीही मिळेल. छोट्या संमेलनांमुळे खर्चही कमी येईल. जिथे कधीच झाले नाही किंवा नजीकच्या काळात होण्याची शक्यता नाही, अशा ठिकाणीही संमेलने होतील. शिवाय, या विविध ठिकाणी साहित्यावर सखोल चर्चा होण्याची शक्यता आहे. साहित्य संमेलनाइतक्याच मराठी आणि महाराष्ट्राच्या भवितव्याशी संबंधित गोष्टींवरही संमेलनाच्या निमित्ताने चर्चा व्हायला हवी. दिल्लीतील संमेलनाच्या औचित्याने ती काही प्रमाणात झाली. दिल्लीतील जवाहरलाल नेहरु विद्यापीठातील कुसुमाग्रज अध्यासन, नूतन मराठी विद्यालयासाठी मदतीची घोषणा, मराठी माणसांसाठी दिल्लीत भव्य मराठी संकुल, स्पर्धा परीक्षा देणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी प्रस्तावित व्यवस्था अशी काहीशी चांगली सुरूवात या संमेलनाच्या निमित्ताने झाली. पण, त्याची नाममात्र दखल घेण्यापलीकडे आपण सर्वांनी काय केले? मराठी माणसाने आता तरी बहिर्मुख होण्याची गरज आहे. केवळ १९६० मध्ये भाषावार प्रांतरचना होऊन महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली आणि मराठीत साहित्याचे पीक जोरदार वाढीस लागले आहे, एवढ्यावर समाधान मानून चालणार नाही. पुढच्या काही वर्षांत बृहन्महाराष्ट्रातील मराठी शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक संस्थांचे पुनरुज्जीवन किंवा संवर्धन, अटकपासून कटकपर्यंत घडलेल्या मराठी इतिहासाच्या अवशेषांचे दस्तावेजीकरण व संरक्षण, तसेच देशातील १० प्रमुख विद्यापीठांमध्ये मराठी अध्यापनासाठी अध्यासनांचे प्रावधान या गोष्टींना साहित्याइतकेच महत्त्व शासन व मराठी जनतेने दिले पाहिजे. साहित्य म्हणजे सर्वांना ‘सहित’ अर्थात सोबत घेऊन जाणारे अशी व्याख्या असेल, तर ते सर्जनशील आणि समावेशक असणे आवश्यक आहे. (संपर्क - dmulay58@gmail.com)

रसिक कव्हर स्टोरी:तेलाचा तडका... आरोग्याला चटका

मन की बात... या कार्यक्रमातून पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी अलीकडेच भारतीयांना स्थूलत्वाच्या समस्येवर मात करण्यासाठी आहारातील खाद्यतेलाचे प्रमाण दहा टक्के कमी करण्याचे आवाहन केले. एकीकडे आहारातील खाद्यतेलांचा अतिवापर ही आपल्या आरोग्यापुढची मोठी समस्या बनली आहे, तर दुसरीकडे रिफाइंड तेलामुळे एक मोठी अर्थव्यवस्था उभी राहिली आहे. आरोग्याला चटका आणि अर्थकारणाला तडका देणाऱ्या तेलाचा हा लेखाजोखा... भारतीयांमध्ये वाढणारे स्थूलत्वाचे प्रमाण आणि त्यामुळे जडणारे विकार यांमुळे दस्तुरखुद्द पंतप्रधान चिंतित आहेत. गेल्या वर्षी राष्ट्रीय क्रीडा स्पर्धेचे उद्घाटन करतानाही त्यांनी या मुद्द्याला स्पर्श केला होता. भारतीयांमध्ये अलीकडच्या काही वर्षांत जीवनशैलीशी निगडीत आजारांत सातत्याने वाढ होत आहे. आहारातील खाद्यतेलाच्या अतिरिक्त वापरामुळे सर्व वयोगटांत, विशेषत: किशोरवयीन मुले आणि तरुणांमध्ये स्थूलत्वाचे प्रमाण वाढत आहे. त्यातूनच मधुमेह आणि हृदयविकारासारख्या आजारांचा धोका वाढला आहे. कोणत्याही वयात सुदृढ, निरोगी राहण्यासाठी संतुलित आहार आणि नियमित व्यायाम महत्त्वाचा ठरतो. हा आहार केवळ संतुलितच नव्हे, तर सुयोग्य असायला हवा. आजकाल धावपळीच्या दिनक्रमामुळे बहुतांश लोक असा आहार घेत नाहीत किंवा घेऊ शकत नाहीत. त्यातही मुलांमध्ये फास्ट फूड, जंक फूडचे प्रमाण प्रचंड वाढले आहे. अशा पदार्थांमुळे स्थूलत्वाच्या साथीने लहान वयातच शरीरात अनेक प्रकारच्या व्याधी आणि दोष निर्माण होत आहेत. साधारण तीस ते चाळीस वर्षांपूर्वी सकस आणि चौरस आहारामुळे मधुमेह, रक्तदाब, हृदयविकार अशा आजारांचा फारसा धोका नव्हता. पण, नंतर आहारात आलेल्या अनेक घटकांमुळे या व्याधी सुरू झाल्या. आहारात असा परिणामकारक बदल घडवणाऱ्या घटकांपैकी ‘खाद्यतेल’ हा एक महत्त्वाचा घटक मानला जातो. कधी काळी घाण्यावरील तेलापासून सुरू झालेला आपल्या खाण्याच्या तेलाचा प्रवास आता ‘डबल-ट्रिपल रिफाइंड ऑइल’पर्यंत पोहोचला आहे. सर्व प्रकारच्या तेलबियांपासून बनणाऱ्या अशा खाद्यतेलांसाठी प्रामुख्याने पामतेलाचा वापर केला जातो. कारण वनस्पतिजन्य तेलांपेक्षा पामतेल जवळपास २० ते २५ टक्के स्वस्त आहे. तथापि, सुमारे ४५ वर्षांच्या प्रयत्नांनंतरही भारतात अपेक्षेइतके पाम उत्पादन होऊ शकले नाही. परिणामी आयात केलेले पामतेल आणि विविध प्रकारच्या तेलबिया यांपासून बनलेले रिफाइंड तेल आपल्या स्वयंपाकघराचा अविभाज्य भाग बनले आहे. या तेलाच्या उत्पादन आणि बाजारपेठेतून एकीकडे मोठी अर्थव्यवस्था निर्माण झाली आहे, त्याचवेळी आपल्या आरोग्यापुढे त्याहून मोठे प्रश्नचिन्हही उभे राहिले आहे. भारताचे ‘तैलचित्र’…- जगातील एकूण तेलबियांच्या उत्पादनापैकी ५ ते ६ टक्के उत्पादन भारतात होते.- गरजेच्या ५७ % खाद्यतेल अन्य देशांकडून घेणारा भारत हा सर्वांत मोठा आयातदार देश आहे.- इंडोनेशिया, अर्जेंटिनाकडून कच्चे खाद्यतेल, तर मलेशियाकडून कच्च्या पामतेलाची आयात.- ब्राझील, रशियाकडून कच्चे सोयाबीन तेल, तर युक्रेनकडून सूर्यफूल तेलाची आयात.- कच्च्या खाद्यतेलावर पूर्वी शून्य सीमाशुल्क, ते सप्टेंबर २०२४ मध्ये २० % करण्यात आले.- देशांतर्गत उत्पादनातील वाढ आणि तुलनेने कमी मागणी यामुळे आयातीच्या प्रमाणात काहीशी घट. देशात २०२३-२४ मध्ये झालेले खाद्यतेलाचे उत्पादन- मोहरीचे तेल : ३६.४ लाख मे. टन- शेंगदाणा तेल : २२.९ लाख मे. टन- सोयाबीन तेल : २०.८ लाख मे. टन- एरंडाचे तेल : ५.६६ लाख मे. टन- तिळाचे तेल : २.३८ लाख मे. टनस्त्रोत : नीती आयोग आणि अन्य संस्थांचे खाद्यतेलविषयक अहवाल. कसे तयार होते रिफाइंड तेल?रिफाइंड तेल बनवताना पहिल्यांदा आयएनएस ३१९ / टीबीएचक्यू, आयएनएस ९०० ए , ई ९०० ए आणि डीएमपीएस यांसारख्या ६ ते ७ रसायनांचा वापर केला जातो. हे तेल दुसऱ्यांदा रिफाइंड करताना अशी १० ते १२ रसायने वापरली जातात. तेल पूर्णपणे रिफाइंड होईपर्यंत सुमारे अर्धा तास २०० अंश सेल्सिअस तापमानात तापवले जाते. त्यानंतर तेलातील नैसर्गिक उग्र वास घालवण्यासाठी दुर्गंधीनाशन (Deodorization) प्रक्रिया करण्यात येते. त्यासाठी हे तेल पुन्हा दोनदा तापवले जाते. त्यामुळे तेलाची नैसर्गिक चव आणि गंध नाहीसा होतो. काही रिफाइंड तेलांमध्ये नंतर कृत्रिम स्वाद आणि सुगंध मिसळले जातात. आरोग्यावर काय परिणाम होतो?*नैसर्गिक खाद्यतेलामुळे शरीराला चरबी आणि स्निग्धतेसोबतच प्रथिनेही मिळतात. पण, तेल रिफाइंड केल्याने त्यातील पोषक घटक निघून जातात. शिवाय, उत्पादनवेळी होणाऱ्या रासायनिक पदार्थांच्या तसेच अतिउच्च तापमानाच्या वापरामुळे असे तेल आरोग्यासाठी हानिकारक ठरते. त्याच्या नियमित आणि अतिरिक्त सेवनाने अनेक गंभीर विकार होऊ शकतात. स्थूलत्वासोबतच रक्तदाब, मधुमेह, हृदयविकार आणि काही प्रमाणात कर्करोगाचा धोकाही त्यामुळे निर्माण होतो. शिवाय, हाडे आणि सांध्यांच्या व्याधी जडणे, विचार प्रक्रिया व आकलनक्षमतेवर परिणाम होणे अशी लक्षणेही दिसतात. दहा टक्के कपात आरोग्यापेक्षा अर्थकारणासाठी जास्त उपयुक्त - डॉ. जगन्नाथ दीक्षित, स्थूलत्व आणि मधुमेहतज्ज्ञ भारत खाद्यतेलांच्या आयातीवर १.३१ लाख कोटी रुपये खर्च करतो. त्यात १० % घट झाली तर ते अर्थकारणासाठी नक्कीच चांगले आहे. दुसरीकडे, अतिकर्बोदके असलेले, तसेच गोड, तेलकट, खूप प्रक्रिया केलेले पॅकेज्ड् अन्नपदार्थ, कोल्ड्रिंक यांचे वारंवार सेवन आणि व्यायामाचा अभाव ही भारतीयांमध्ये लठ्ठपणा वाढण्याची मुख्य कारणे आहेत. यात सर्वात जास्त वाटा कोल्ड्रिंक आणि प्रोसेस्ड् अन्नपदार्थांचा आहे. या समस्येवर मात करण्यासाठी नागरिकांना व्यायामासाठी मोफत दर्जेदार सुविधा उपलब्ध करून दिल्या पाहिजेत. त्याशिवाय, आरोग्याच्या चांगल्या सवयी लावण्यासाठी विविध आरोग्य शिक्षण मोहिमा राबवणे, आरोग्य चांगले राखण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या नागरिकांना प्रोत्साहन देणे आणि अनारोग्य पसरवणाऱ्या गोष्टींना कायद्याने चाप लावणे, या गोष्टी बिघडते आरोग्य सुधारण्यासाठी जास्त महत्त्वाच्या आहेत. आहारातील अतिरिक्त तेलामुळे वाढला अनेक व्याधींचा धोका - डॉ. शशांक शहा, संचालक, लॅप्रो ओबेसो सेंटर, पुणे देशात स्थूलत्वाची समस्या दिवसेंदिवस गंभीर बनत चालली आहे. तरुणांमध्ये एकूण कॅलरींचे प्रमाण वाढत आहे. आहारातील तेल कमी केल्यास ते घटू शकेल. कॅलरी नियंत्रणासाठी तेल कमी करण्यासोबतच आहारात फळे - पालेभाज्यांचे प्रमाण वाढवले पाहिजे. वारंवार उकळलेल्या तेलातील ट्रान्सफॅट हृदयाला हानिकारक ठरतात. शरीरात इन्फ्लमेशन वाढते, इन्शुलिन रेझिस्टन्स तयार होऊन मधुमेहाचा धोका वाढतो. त्यामुळे अतिलठ्ठ असलेल्यांच्या आहारातील अतिरिक्त तेल कमी झाले, तर त्यांचे वजन आणि मधुमेह या दोन्ही गोष्टी आपोआप नियंत्रणात येतात. अतिरिक्त तेल फॅट अर्थात मेदाच्या रुपामध्ये हृदयात, यकृतात गोळा होते. फॅटी लिव्हरमुळे वेगवेगळे स्त्राव तयार होऊन नवे आजार होऊ शकतात. त्यामुळे आहारातील तेल कपातीबाबत पंतप्रधानांनी केलेल्या आवाहनाचे पालन करणे सर्व भारतीयांच्या आरोग्याच्या दृष्टीने आवश्यक आहे. स्थानिक तेलाचा वापर वाढल्यास शेतकरी, उत्पादकांना होईल फायदा - ललित गांधी, अध्यक्ष, महा. चेंबर ऑफ कॉमर्स, इंडस्ट्री अँड अॅग्रीकल्चर गेल्या अनेक वर्षांपासून आपल्या आहारात देशी खाद्यतेलाऐवजी परदेशातून आयात केलेल्या रिफाइंड तेलांचा वापर खूप वाढला आहे. या तेलांच्या उत्पादनात होणारा रसायनांचा वापर अनेक आजारांना आमंत्रण देणारा तर आहेच; शिवाय आयातीमुळे आपल्या परकीय गंगाजळीलाही कात्री लावणारा आहे. आयात खाद्यतेलाचे प्रमाण १० टक्के कमी झाले, तरी दरवर्षी साधारण १५ ते २० हजार कोटींचे परकीय चलन वाचेल. स्थानिक तेलबियांपासून बनलेल्या तेलांचा वापर वाढला, तर तेलबियांचे उत्पादन वाढेल. त्याचा थेट फायदा शेतकऱ्यांना होईल आणि स्थानिक उत्पादकांनाही प्रोत्साहन मिळेल. त्यामुळे आहारातील रिफाइंड तेलाचा वापर कमी करण्याचे पंतप्रधानांचे आवाहन सर्वांनी गांभीर्याने घेतले पाहिजे. भारतीयांचे आरोग्य सुधारण्याबरोबरच देशाच्या खाद्यतेल उद्योगावर आणि तेलबिया उत्पादनावर याचा निश्चितपणे सकारात्मक परिणाम होईल.

कव्हर स्टोरी:‘शक्तिपीठ’चं काय होणार?

नागपूर ते गोवा... महाराष्ट्रातील तीन शक्तिपीठांसह अनेक तीर्थस्थळांना जोडणाऱ्या, ८०२ किलोमीटर लांबीच्या सहापदरी द्रुतगती महामार्गासाठी राज्य सरकारने पुन्हा कंबर कसली आहे. तर, केवळ कंत्राटदार आणि भांडवलदारांसाठी सरकार हा प्रकल्प लादत असल्याचा आरोप करत शेतकऱ्यांनी आपला विरोध आणखी तीव्र केला आहे. वाढत्या उन्हासोबत तापू लागलेल्या या विषयाचा वेध... नागपूर ते ग‌ोवा ‘शक्तिपीठ महामार्गा’चा मुद्दा पुन्हा ऐरणीवर आला आहे. २०२३ च्या अर्थसंकल्पात तत्कालीन अर्थमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी या महामार्गाची घोषणा केली. या नव्या महामार्गामुळे विदर्भ, मराठवाडा आणि प. महाराष्ट्राच्या आर्थिक विकासाला गती येईल, असा दावा सरकारने केला होता. २८ फेब्रुवारी २०२४ ला शासनाने एका राजपत्राद्वारे या ‘पवनार ते पत्रादेवी द्रुतगती महामार्गा’ला राज्य महामार्ग क्र. १० म्हणून मान्यता दिली. त्यानंतर काही दिवसांतच या प्रकल्पाला शेतकऱ्यांमधून विरोध होऊ लागला. विदर्भ, मराठवाड्याच्या तुलनेत प. महाराष्ट्रात विरोधाची ही धार खूप तीव्र होती. या प्रकल्पाच्या आडून केवळ कंत्राटदारांच्या फायद्यासाठी आपल्या सुपीक जमिनींचा घास दिला जात असल्याचा आरोप शेतकऱ्यांकडून करण्यात आला. विशेषत: प. महाराष्ट्रातील शेतकरी संघटनाही या मुद्द्यावर अधिक आक्रमक झाल्या. शेतकऱ्यांचा विरोध पाहता, लोकसभा निवडणुकीत फटका बसलेल्या महायुती सरकारला विधानसभा निवडणुकीच्या तोंडावर हा प्रकल्प रद्द करावा लागला. परंतु, निवडणुकीनंतर पुन्हा महायुती सरकार सत्तारुढ झाल्यावर मुख्यमंत्र्यांनी शक्तिपीठ महामार्ग सुरू करण्याची घोषणा केली आणि हा मुद्दा नव्याने तापू लागला. मधल्या काळात विदर्भातील शेतकऱ्यांचा विरोध काहीसा कमी झाला. मात्र, नांदेडसह मराठवाड्याच्या काही भागातील तसेच प. महाराष्ट्रातील, विशेषत: सांगली आणि कोल्हापूर जिल्ह्यातील शेतकऱ्यांचा विरोध अजूनही कायम आहे. तिथे पुन्हा आंदोलन उभे राहिले आहे. या भागातील मंत्री आणि सत्ताधारी पक्षांचे लोकप्रतिनिधी शेतकऱ्यांसोबत चर्चा करुन मार्ग काढण्याचा दावा करत आहेत. पण, शेतकरी संघटना आणि त्यांचे नेते मात्र विरोधाच्या मुद्द्यावर ठाम आहेत. आंदोलनाची पुढची दिशा ठरवण्यासाठी सर्व बारा जिल्ह्यांतील शेतकऱ्यांची बैठक नुकतीच २० फेब्रुवारीला कोल्हापुरात झाली. १२ मार्चला विधानभवनावर ‘गळफास मोर्चा’ काढण्याचा निर्णय यावेळी घेण्यात आला. त्यामुळे आता सरकार काय भूमिका घेते, त्यावरच या प्रकल्पाचे भवितव्य ठरणार आहे. राज्य सरकारचा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प असलेल्या आणि तीन प्रदेशांतून जाणाऱ्या या महामार्गासमोरचे अडथळे दूर होऊन तो राज्यासाठी शक्तिदायी ठरतो की उभा राहण्याआधीच शक्तिहीन होतो, याकडे अवघ्या महाराष्ट्राचे लक्ष लागले आहे. दृष्टिक्षेपात प्रकल्प... - लांबी : ८०२ किमी. - रुंदी : १०० मीटर (सहा पदरी) - अंदाजित खर्च : ८६ हजार कोटी रु. - भूसंपादन : २७ हजार हेक्टर - पूर्णत्वाचा कालावधी : ५ वर्षे (२०३० पर्यंत) नागपूर टू गोवा... १२ : जिल्ह्यांतून जाणार महामार्ग. १८ : तास सध्या लागतात या प्रवासाला. ०८ : तास लागतील महामार्ग पूर्ण झाल्यावर. या तीर्थस्थळांना जोडणार... रेणुकामाता (माहूर), तुळजाभवानी (तुळजापूर), महालक्ष्मी (कोल्हापूर) ही शक्तिपीठे; औंढा नागनाथ, परळी वैजनाथ ही दोन ज्योतिर्लिंगे तसेच पंढरपूर, अक्कलकोट, गाणगापूर, औदुंबर, नरसोबाच्या वाडीसह १९ तीर्थस्थळे या महामार्गाने जोडली जाणार आहेत. विरोधाची धार कमी करण्याचे प्रयत्न या ‘महा’प्रकल्पाचा ‘मार्ग’ मोकळा करण्यासाठी कोल्हापुरात अलीकडेच ‘क्रेडाई’ने एक चर्चासत्र घेतले. प्रकल्पाविषयीचे गैरसमज दूर करण्यासाठी व्यापक सर्वपक्षीय बैठक घेण्याची मागणी त्यातून पुढे आली. यावेळी करण्यात आलेल्या काही सूचना अशा : - प्रकल्पबाधितांना योग्य दराने आर्थिक मोबदला मिळावा, त्यांचे प्राधान्याने पुनर्वसन व्हावे. - महामार्गालगत व्यवसाय उभारणीत प्रकल्पबाधित आणि स्थानिकांना प्राधान्य द्यावे. - प्रकल्पाच्या कामात प्राधान्याने स्थानिक मनुष्यबळाचा वापर करावा. - दळणवळण गतिमान होण्यासाठी या महामार्गाशी सेमी हायस्पीड रेल्वे मार्ग जोडण्यात यावा. - महामार्गात नद्यांचे संगम क्षेत्र येत असल्याने पुरामुळे शेतीची हानी होणार नाही, याची दक्षता घ्यावी. - कोल्हापूर ते शिर्डी आणि कोल्हापूर ते गुजरात सीमेचा भाग जोडण्याचाही प्रयत्न व्हावा. उद्योग - पर्यटनवाढीमुळे नवा महामार्ग ठरेल वरदान कोल्हापूर - सांगली जिल्ह्यात उद्योग - व्यवसाय मोठ्या प्रमाणात आहेत, पण ते दळणवळणासाठी मुंबईवर अवलंबून आहेत. चांगल्या वाहतूक सुविधेअभावी कोल्हापुरातील फाउंड्री उद्योगाची वाढही खुंटली आहे. नव्या महामार्गामुळे मुंबईऐवजी रत्नागिरी पोर्टचा वापर करून वेळ वाचवता येईल. कोल्हापुरातील विमानतळावर आता नाइट लँडिंगची सुविधा उपलब्ध झाली आहे. त्यामुळे दोन्ही जिल्ह्यांत मोठ्या प्रमाणात नवे उद्योग उभे राहून स्थानिक पातळीवर हजारो रोजगार निर्माण होतील. त्याचवेळी, कोल्हापूर - सांगलीसह प. महाराष्ट्रातील धार्मिक, ऐतिहासिक तसेच वन पर्यटनालाही चालना मिळेल. त्यामुळे हा महामार्ग पश्चिम महाराष्ट्रासाठी वरदान ठरेल. या महामार्गावर उभे राहणारे पूल हे पेन्सिल ब्रिज असल्याने त्यातून पाणी पुढे जाऊ शकेल. त्यामुळे कोल्हापूर, सांगलीतील पुराची समस्याही नियंत्रित होईल. या प्रकल्पासाठी कोल्हापूर जिल्ह्यातील केवळ दोन टक्के शेतजमिनी लागणार आहेत. बाकी सर्व जमीन वन विभागाची आहे. त्यामुळे केवळ दोन टक्के नुकसानीकडे बोट दाखवत प्रकल्पाच्या ९८ टक्के लाभाकडे दुर्लक्ष करुन चालणार नाही. - सचिन ओसवाल, उपाध्यक्ष, क्रेडाई, कोल्हापूर कंत्राटदार, भांडवलदारांसाठी प्रकल्प थोपवला जातोय सरकार जनतेने मागणी न केलेले आणि केवळ कंत्राटदार, भांडवलदारांच्या हिताचे प्रकल्प घेऊन येत आहे. शक्तिपीठ महामार्ग त्यापैकी एक आहे. रत्नागिरी - नागपूर हा सहापदरी महामार्ग वाहनांअभावी रिकामा असतो. अनेक समांतर रस्तेही या दिशेने जात आहेत. त्यांचे रुंदीकरण करण्याऐवजी सरकार हा नवा महामार्ग जनतेवर, शेतकऱ्यांवर थोपवत आहे. सह्याद्रीतील किंवा मराठवाड्यातील खनिज संपत्तीवर भांडवलदारांचा डोळा आहे. ती वाहून नेण्यासाठी हा महामार्ग बनवला जात आहे. विदर्भातील शेतकरी मेटाकुटीला आला आहे, मराठवाड्यातील जनता पाण्यासाठी तहानली आहे. या स्थितीत बारा जिल्ह्यांतील जमिनी या प्रकल्पासाठी घेतल्या गेल्या तर शेतकरी भूमिहीन होतील. हजारो झाडे तोडली जाणार आहेत; शिवाय खोदकामामुळे भूजल पातळीवरही परिणाम होईल. मुळात सांगली - कोल्हापूरमध्ये पुरामुळे हानी होते. हा रस्ता झाल्याने पुन्हा महापूर येऊन गावेच्या गावे बुडतील. निवडणुकीपूर्वी हा महामार्ग रद्द करण्याची किंवा तो न लादण्याची भाषा करणारे नेते आता निवडणूक जिंकल्यावर मात्र शेतकऱ्यांच्या पाठीत सुरा खूपसून तो पुढे रेटत आहेत. - गिरीश फोंडे, समन्वयक, महामार्गविरोधी संघर्ष समिती वाहत्या प्रवाहांचा गळा न आवळता प्रकल्प व्हावा नवीन रस्ते तयार करताना लहानमोठ्या नदी - नाल्यांवर आणि प्रसंगी मोठ्या नद्यांवर पूल बांधावे लागतात. अशी कामे करताना महत्त्व दिले जाते, ते रस्त्याच्या प्लॅनिंग आणि डिझाइनला. मात्र, पुलाखालून वाहणाऱ्या नदी / नाल्यांच्या प्रवाहाला अशा नवीन पुलामुळे अडथळा निर्माण होणार नाही, याची काळजी घेतली जातेच, असे नाही. साहजिकच अशा पुलांखाली नद्या - नाल्यांच्या प्रवाहाचा गळा आवळला जातो. त्यामुळे पाण्याचा फुगवटा निर्माण होतो. बऱ्याचदा पुलाच्या दोन्ही बाजूला मोठे भराव असलेले पोहोच रस्ते (Approach Road) असतात. त्या भरावात पुरेशा संख्येने आणि मोठ्या आकाराच्या मोऱ्या ठेवल्या जात नाहीत. परिणामी भरावांचे रूपांतर छोट्या धरणात होते आणि त्यामध्ये पाणी साठून राहते. त्यामुळे पुराचा धोका असलेल्या सांगली - कोल्हापूरसारख्या भागात नवा महामार्ग तयार करताना नद्यांवरील रस्ता आणि पुलांचा काटेकोर आढावा घेऊन नद्यांचा प्रवाह खुंटणार नाही, याला प्राधान्य दिले पाहिजे. पुलांच्या पोहोच - भरावाऐवजी आरसीसी बॉक्स कल्व्हर्ट्सचा वापर केला तर पाण्याच्या प्रवाहाला कोठेही अडथळा येणार नाही.- प्रदीप पुरंदरे, जलनियोजन विषयाचे अभ्यासक

वेब वॉच:'मिसेस' हे ‘ती’च्या विदारक मनोवस्थेचे चकाचक रूप

ज्यो बेबी लिखित-दिग्दर्शित ‘द ग्रेट इंडियन किचन’ या मल्याळी सिनेमाचा हिंदी रिमेक असलेला ‘मिसेस’ अलीकडेच प्रदर्शित झाला आहे. २०२१ मध्ये मूळ मल्याळी सिनेमा ‘प्राइम’वर आला होता, तर त्याचा रिमेक ‘झी फाइव्ह’वर प्रदर्शित झाला आहे. अर्थात, या दोन्हींचा विषय सारखाच असला, तरी त्यांच्या कथानकात आणि त्याच्या सादरीकरणात कमालीचे अंतर आहे. त्यामुळे ‘द ग्रेट इंडियन किचन’प्रमाणे ‘मिसेस’च्या नायिकेची मनोवस्था प्रेक्षकांना भिडत नाही. मूळ मल्याळी सिनेमातून स्वयंपाकघरात तासनतास राबणाऱ्या स्त्रियांची कुचंबणा दाखवली होती. त्या कथेच्या केंद्रस्थानी कुटुंबातील नवविवाहिता होती. व्हरांड्यात आरामखुर्चीवर वृत्तपत्र वाचत बसलेल्या सासऱ्याला टूथब्रश हातात आणून द्यावा लागणे, डायनिंग टेबलवर ताट मांडल्यावर पानात वाढल्याशिवाय न खाणारा सासरा आणि नवरा बघितल्यावर तिला आयुष्यात पुढे काय वाढून ठेवले आहे, याची कल्पना येते. मल्याळी सिनेमात संवाद खूप मोजके आहेत. इतके की आपल्याला नायिकेचे नावही समजत नाही. तिच्या रोजच्या कामातून कथानक उलगडत जाते आणि एका नृत्यकुशल, हुशार स्त्रीची स्वयंपाकघर आणि रोजच्या कामात कशी कुचंबणा होत आहे, हे लक्षात येते. कथानक पुढे सरकताना, सबरीमला आंदोलन, अय्यप्पा मंदिर आणि त्या अनुषंगिक परंपरा यांचा उल्लेख येत राहतो; पण ठोस विधाने, चटपटीत संवाद नसतानाही आपल्याला तिथल्या वास्तवाचे गांभीर्य समजते. निमिषा सजयन आणि सूरज वेंजरामोड्डू यांच्या नैसर्गिक अभिनयाने रोजचे प्रसंग जिवंत होतात. निमिषाच्या मनातले द्वंद्व, होणारी फरपट तिच्या कृतीतून आणि चेहऱ्यावरून जाणवत राहते. हिंदीमध्ये ‘मिसेस’ नावाने या सिनेमाचा रिमेक तयार करताना लेखक हरमन बावेजा आणि अनुसिंग चौधरी यांनी नवरा व सासरा या दोघांना डॉक्टर बनवले आहे. मूळ सिनेमात सासरा कर्मठ होता. हिंदीमध्ये त्याला डॉक्टर दाखवून लेखकाने नेमके काय साध्य केले आहे, कळत नाही. नववधूला मासिक पाळीच्या दिवसांत ‘बाहेर बसण्याची’ प्रथा या डॉक्टरांच्या घरातही पाळावी लागते, हे जरा विचित्र वाटते. मल्याळीमध्ये नायिकेला सतत स्वयंपाकघरात बघून प्रेक्षकांना काहीसा उबग येतो. पण हिंदीमध्ये मात्र, डिझायनर ड्रेस घालणारी सुंदर नायिका सासूकडून अनेक उत्तमोत्तम पदार्थ शिकून घेताना अशाप्रकारे दाखवली आहे की, नायिका आणि प्रेक्षकही स्वयंपाक बनवण्याची प्रक्रिया बघण्याचाच आनंद घेतात. स्वयंपाकघरात रोज दिवसभर काम करणाऱ्या नायिकेला उत्तमोत्तम ड्रेस परिधान करुन इतके सजवले आहे की, अशा उत्तम दृश्यांमुळे तिला होणारा मनःस्ताप प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचतच नाही. ‘मिसेस’मधील नायिका नृत्याचा रियाज करण्याऐवजी नृत्य करताना दिसते. ती भरतनाट्यम किंवा कथक न शिकता बॉलिवूड डान्स करते. मल्याळी सिनेमाच्या सुरूवातीला नायिका नृत्याचा रियाज करताना दिसते. त्यातून तिचा नृत्याचा ध्यास जाणवतो. पण, हिंदीत सिनेमाची सुरूवातच नायिकेच्या बॉलीवूडछाप नृत्याने होते. मूळ सिनेमा एकूणच केरळची संस्कृती, तिथले निसर्गसौंदर्य, स्थानिक लोकांची मानसिकता निर्भीडपणे दाखवतो. ‘मिसेस’मध्ये तो आणि ती नेमके कोणत्या राज्याचे आहेत, हे कळत नाही. सासरच्या लोकांची जुनाट मते दाखवताना कोणत्याही संस्कृतीवर भाष्य वा टीका करणे हेतुपूर्वक टाळले आहे. त्यामुळे हिंदी सिनेमाचे लेखक-दिग्दर्शक इतके कडेकडेने का पोहतात, हा प्रश्न पडतो. मूळ सिनेमात सलू थॉमस कॅमेरा यांचा बोलतो. नायिका सर्वांच्या पानातले खरकटे काढत असल्याचे बघताना आपल्याला अस्वस्थ वाटत असेल, तर आपल्या घरातल्या स्त्रिया रोज हेच काम कसे करत असतील, असा विचार प्रेक्षकांच्या मनात येतो. बेडरूममध्येही स्त्रीला स्वतःच्या भावना व्यक्त करता येत नाहीत, नकाराधिकार वापरता येत नाही, हे दृश्य मूळ मल्याळी सिनेमामध्ये जितके प्रभावी झाले आहे, तितके हिंदी रिमेकमध्ये ते मनाला भिडत नाही. ‘मिसेस’च्या शेवटी नायिका नवऱ्याच्या कारची किल्ली घेऊन घर सोडते, तेव्हा आतमध्ये सासऱ्याच्या वाढदिवसाची पार्टी सुरू असते. ती कार स्वत: चालवत माहेरी जाते आणि लगेच बॉलीवूडछाप नृत्य करते. ते नृत्य होताच तिला उदंड प्रतिसाद मिळतो. मूळ मल्याळी सिनेमाच्या शेवटी नायिकेच्या घरात पुरुषप्रधान कर्मकांड सुरू असते. ती घर सोडून रस्त्याने तडफेने चालू लागते, त्यावेळी पार्श्वभूमीवर घरातल्या बायका रोजची कामे करताना दिसतात. मुली घरकाम करताना आणि मुलं खेळताना दिसतात. काही स्त्रिया मंदिरात प्रवेश न मिळणे आणि रीतीरिवाज पाळण्याविरुद्ध निषेध करताना दिसतात. कालांतराने ती नृत्यामध्ये करिअर करताना जे नृत्य-नाट्य सादर होते, तेसुद्धा अर्थपूर्ण आहे. एकूणच, मूळ मल्याळी सिनेमा आणि त्याच्या हिंदी रिमेकमधील फरक जाणवण्यासारखा आहे. ‘मिसेस’ची नायिका सान्या मल्होत्राचा अभिनय उत्तम आहे. पण, दिग्दर्शकाने तिची व्यक्तिरेखा उजळवून दाखवण्याचा अनावश्यक प्रयत्न केल्याने सिनेमा अपेक्षित परिणाम साधत नाही. प्रतीक उत्पल यांचे कलादिग्दर्शन सिनेमा सुंदर आणि प्रेक्षणीय करण्यावर भर देते, जे या विषयाला अजिबात अनुरूप नाही. हिंदीवाले सिनेमा चकाचक करण्यावर भर देतात. त्या उलट मल्याळी दिग्दर्शक कथेचा विषय प्रभावीपणे पोहोचवण्याला प्राधान्य देतात. त्यामुळे मल्याळी सिनेमे आशयघन ठरतात आणि त्यांचे हिंदी रिमेक केवळ प्रेक्षणीय होतात. (संपर्कः suhass.kirloskar@gmail.com)

वेध मुत्सद्देगिरीचा:गौरवशाली भविष्यासाठी... साद वैभवशाली इतिहासाची!

भारतीय जनमानसात सैन्य, पोलिस तसेच प्रशासकीय अधिकाऱ्यांच्या तुलनेत राजनयिक अधिकारी आणि त्यांच्या मुत्सद्देगिरीचे आकर्षण खूप कमी आहे. सामाजिक जीवनात अथवा चित्रपटांतून सुरक्षा दलांचे जवान, पोलिस, गुप्तचर आणि प्रशासकीय अधिकाऱ्यांना जसे ‘सिंघमत्व’ बहाल केले जाते, ते ‘सुख’ अपवादानेच अशा मुत्सद्द्यांच्या वाट्याला येते. जागतिक राजकारण आणि देशाचे परराष्ट्र धोरण हा जणू आपला प्रांतच नाही, अशा मानसिकतेत असणाऱ्या भारतीय समाजाकडून मुत्सद्द्यांच्या कामगिरीकडे होणारे दुर्लक्ष ही अतिशय खेदाची बाब आहे. भारतीय जनमानसाकडून होणारी मुत्सद्द्यांची ही उपेक्षा राजकीय विश्वातही जाणवते. अन्य देशांतही साधारण अशीच स्थिती असते. परराष्ट्र धोरणातील असामान्य कामगिरीचे श्रेय बहुतांश वेळा त्या देशाचे पंतप्रधान किंवा परराष्ट्रमंत्र्यांकडे जाते. या पार्श्वभूमीवर भारतातील अशा प्रतिभावंत मुत्सद्द्यांच्या असामान्य कामगिरीची ‘दिव्य मराठी’च्या वाचकांना ओळख व्हावी म्हणून या ‘वेध मुत्सद्देगिरीचा’ सदराचे प्रयोजन करण्यात आले. मुत्सद्द्यांचे जीवनचरित्र उलगडण्यापेक्षाही जागतिक राजकारण आणि परराष्ट्र धोरणात त्या त्या काळात निर्माण झालेले गुंते या मुत्सद्द्यांनी कसे सोडवले, हे वाचकांसमोर आणण्याचा उद्देश यामागे होता. जागतिक राजकारण आणि परराष्ट्र संबंध हा विषय तसा अत्यंत गुंतागुंतीचा. नेतृत्व, भौगोलिक रचना, इतिहास, संस्कृती, तत्त्वज्ञान, देशांतर्गत राजकारण, विविध संघटना, स्वतंत्र संस्था, पक्षीय पद्धती, लोकमानस या सर्वांमध्ये समन्वय साधत देशाला आपले धोरण पुढे रेटावे लागते. आपले इप्सित साध्य करण्यासाठी व्यक्तीमध्ये असतील नसतील त्या सर्व गुणांचा कल्पकतेने वापर करावा लागतो. मुत्सद्देगिरीची ही दुनिया महासागरासारखी खूप खोल असते आणि कितीही हातपाय मारले तरी इच्छितस्थळी पोहोचण्याची शाश्वती कमीच असते. परंतु, प्रयत्नांची कास सोडून चालत नाही. या क्षेत्रात एखाद्या गोष्टीच्या बाबतीत चूक की बरोबर, चांगले की वाईट असे कोणतेही परिमाण नसते. कायदा-सुव्यवस्था, न्याय, अधिकार, समानता या सगळ्या गोष्टी जणू काही कागदावरच असतात. आणि अशा प्रतिकूल परिस्थितीत मुत्सद्दी आपले कर्तव्य बजावत असतात. अशा राजनयिक धुरंधरांच्या कार्याचा, संघर्षाचा इतिहास जाणून घेणे हे नागरिक म्हणून आपले कर्तव्य आहेच, पण देशाच्या भविष्यासाठी हा इतिहास सामान्य माणसांपर्यंत पोहोचणेही महत्त्वाचे आहे. स्वातंत्र्याच्या आधीपासून आजपर्यंत असंख्य मुत्सद्द्यांनी भारतीय परराष्ट्र धोरणाला आकार देण्याचे काम केले. या सदराच्या अनुषंगाने ज्यांच्या कार्याचा परामर्श घेता आला, त्यांचे कर्तृत्व पूर्णपणे शब्दांकित करणे अशक्यच होते. परंतु, ज्यांच्या कार्याचा असा परामर्श घेता आला नाही, अशा असंख्य मुत्सद्द्यांचे योगदानही शब्दांकित होण्याची इतिहास आतुरतेने वाट पाहात आहे. ब्रिटिश साम्राज्यात राहून, त्यांच्या व्यवस्थेचा भाग बनून प्रतिकूल परिस्थितीत आपल्या बुद्धिमत्तेच्या जोरावर ब्रिटिशांना त्यांच्या साम्राज्यातील भारताचे स्थान आणि परदेशातील भारतीयांच्या अधिकारांचे रक्षण याची दखल घ्यायला लावणारे सत्येन्द्र प्रसन्न सिन्हा, स्वातंत्र्यानंतर परराष्ट्र धोरणाला आकार देणारे गिरीजा शंकर बाजपेयी, गांधीवादाची बीजे परराष्ट्र धोरणात रुजवणारे पास्कल अॅलन नझरेथ, मुत्सद्देगिरी म्हणजे निव्वळ शह-काटशह नव्हे, तर कला-संस्कृती-इतिहास यांना एकाच धाग्यात गुंफून समाजाला सर्जनशील बनवणे असा संदेश देणारे मदनजीत सिंग, १९९१ नंतरच्या जागतिक राजकारणातील बदलांना आत्मविश्वासाने सामोरे जाण्यास मदत करणारे ब्रिजेश मिश्रा ते भविष्यातील आपल्या परराष्ट्र धोरणासाठी दिशादर्शक कार्य उभारणारे शिवशंकर मेनन.. अशा अनेक मुत्सद्द्यांची गौरवशाली परंपरा भारतीय परराष्ट्र मंत्रालयाला लाभली आहे. त्यांच्या कार्य-कर्तृत्वाचा इतिहास हा भारतीय परराष्ट्र धोरणाचा इतिहास आहे. आज जागतिक राजकारणात भारत अनेक नव्या क्षितिजांना स्पर्श करत आहे. भारताच्या या यशस्वी प्रवासात राजकीय नेते, वैज्ञानिक, संशोधक, कलाकार, खेळाडू, लेखक यांच्याइकतेच मुत्सद्द्यांचेही योगदान मोठे आहे, हे नाकारता येणार नाही. आपल्या देशाला भविष्यात ही वाटचाल अशीच ठेवायची असेल, तर नियोजनपूर्वक चांगले मुत्सद्दी घडवण्यासाठी प्रयत्न करावे लागतील. भारतात सध्या मुत्सद्द्यांची मोठी कमतरता असून, देशाच्या परराष्ट्र सेवेत केवळ ८०० अधिकारी आहेत. याउलट ब्राझीलकडे १२००, तर चीनकडे ६००० मुत्सद्दी आहेत. जागतिक राजकारणाचा एवढा मोठा आणि गुंतागुंतीचा डोलारा सांभाळण्यासाठी मुत्सद्देगिरीकडे दुर्लक्ष करुन चालणार नाही. त्यासाठी शालेय अभ्यासक्रमापासून ते महाविद्यालयीन शिक्षणापर्यंत या क्षेत्राबद्दल विद्यार्थ्यांमध्ये आवड निर्माण करावी लागेल. गौरवशाली भविष्य निर्माण करायचे असेल, तर वैभवशाली इतिहास ज्ञात असायलाच हवा. आता समारोप होत असलेले हे सदर म्हणजे त्या दृष्टीने पाऊल टाकण्यासाठी वाचकांना दिलेली आर्त सादच आहे! (संपर्कः rohanvyankatesh@gmail.com)

डायरीची पाने:सरवा

सरवा पाहण्याच्या निमित्तानं शेतात कामाची सवय लागली आणि नकळत मी एक शेतकरी झालो. आज कशाची कमी नाही. फक्त कमी आहे, तेव्हासारख्या आनंदाची. सुगी संपली, राने उलंगली की जनावरं मोकळी सोडली जातात. ही जनावरं शेतात पडलेला काडीकचरा खात, उन्हाच्या झळा सोसत, आपलं पोट जगवून दुपारच्या वेळी झाडाखाली रवंथ करत बसतात. त्याचवेळी या शेतात सुगी संपल्यावर राहिलेला दाणादुणा गोळा करण्याचं काम शेतमजूर स्त्रिया करत असतात. शेतातली कामं संपल्यामुळं त्या रिकाम्या असतात. घरात बसून काय करायचं? म्हणून त्या सुगी उलंगलेल्या शेतात चुकून राहिलेला दाणा-दुणा, कणीस-ओंबी गोळा करतात आणि थोडेफार धान्य साठवतात. याला ‘सरवा’ असं म्हटलं जातं. सुगी सरुन शेतात चुकून राहिलेला धान्याचा उरवा या अर्थाने सरवा हा शब्द तयार झाला असावा. माझ्या ‘पीकपाणी’ या पहिल्या कवितासंग्रहात हा शब्द मी वापरला आहे. म्हणजे त्या अर्थाची एक कविताच मी त्यात लिहिली आहे. रानात चुकून राहिलेल्या या दाण्यादुण्यावर आणि काडीकचऱ्यावर एकाच वेळी पक्षी-पाखरं, रानातली गुरं-जनावरं आणि गरजू-गरीब माणसं कसा दावा सांगत असतात, तो एकेक दाणा मिळवण्यासाठी कसा झगडा करीत असतात, त्यातून त्यांच्यात कसा संघर्ष निर्माण होतो, त्या संघर्षातून या जित्या जिवांची भुकेची शोकांतिका दिसत असते. ती त्या कवितेत मांडण्याचा मी प्रयत्न केला होता. ती कविता अशी... खळे दळे उरकले झाला कुणबी मोकळा चैती वहाटुळीसंगं उडू लागला पाचोळा। झाला कुणबी मोकळा मजुराला हावधाव काम नाही शेतामधी काय युगत करावं। पाहू लागल्या सरवा बाया रानोमाळ झाल्या उंदराच्या भोकाडात वंब्या उकरू लागल्या। वंब्यासंगं उंदराचे पिले उघडे पडले लोंबवित चोचीमधी वरी कावळे उडाले। उंदरीण रानोमाळ करू लागली ची ची ची आली घारीची झडप मिटविली तिची चुची। व्हल्या चिमण्या साळुंक्या दाण्यादाण्याला भिडल्या सरवा पाहणारनिनं माती फेकली उडाल्या। उमगल्या रानी ढोरं चरू लागले मोकळे लेकराच्या मुटकुळ्या झोंबू लागले कावळे। गेली कावळे हाणाया देला सरवा सोडून सरव्यात गेली गाय गेलं टोपलं मोडून। लहानपणी शेतात पाहिलेली ही दृश्ये मला आजही जशीच्या तशी दिसतात. त्यामुळंच मी ती कवितेत मांडू शकलो. ही कविता लिहूनही आता चाळीस वर्षे होत आली. पण तरीही ते दृश्य मला जसंच्या तसं दिसतं. कारण त्याची काळजावर उमटलेली प्रतिमा कधी मिटणार नाही. ती इतकी काळजावर उमटली, कारण या वरच्या दृश्याचा मीही एक भाग होतो, एक घटक होतो. शाळा संपलेली असायची. सुट्या लागलेल्या असायच्या. अशावेळी शेतात सरवा पाहण्याचं काम मीही करायचो. हा शेतातला एक एक दाणा, एकेक कणीस, एकेक ओंबी गोळा करून त्याचं धान्य जमवायचो. वेगळं ठेवायचो. आणि एक दिवस वडिलांना देऊन टाकायचो. वडील म्हणायचे, मी तुला याचे पैसे देईन. ते पैसे वडिलांकडंच ठेवायचे असत. पुढं कधीतरी मी एखादी वस्तू आणायला सांगितली की वडील ती आणून देत. कधी पैसे मागितले, तर मी आणायला सांगितलेल्या सगळ्या वस्तूंचा हिशेब सांगत आणि म्हणत, ‘तुझे माझ्याकडचे पैसे आता फिटले आहेत.’ मला तेव्हा वडिलांचा राग यायचा. पण, या चलाखीमागं असलेलं त्यांचं दारिद्र्य आज माझ्या लक्षात येतं. शेतकऱ्याला आपली मुलं कामाला लावायची असतील, तर त्यांना थोडीफार लालूच दाखवावी लागते. शाळा शिकून उरलेल्या वेळात मुलांनी शेतात काम करावं, आपल्या कामात त्यांची मदत व्हावी, असं प्रत्येक पालकाला वाटत असतं. पण, मुलं शाळेतून आल्यावर खेळण्याच्या मन:स्थितीत असतात, कंटाळलेली असतात. अशावेळी मारून, मुटकून त्यांना कामाला लावणारेही काही पालक असतात. पण, माझे वडील कधीच मारत नसत. ते गोड बोलून आमच्याकडून काम करून घेत. त्यातलाच हा प्रकार होता. शेतात काम करताना, ‘हे एवढं काम कर, मी तुला इतके पैसे देतो,’ असं ते म्हणायचे. प्रत्यक्षात काम संपल्यावर तसे पैसे ते कधीच देत नसत. ते आपल्याकडं जमा आहेत, असं सांगत. पाहिजे तर तू तुझा हिशोब ठेव, असंही म्हणत. मग त्यांचा-आमचा हिशेब कसा फिटला, तेही नीट समजावून सांगायचे. अर्थात, गरजेच्या वस्तूंची वडिलांनी आम्हाला कधीही कमी पडू दिली नाही. सुरूवातीच्या काळात त्यांचा आलेला राग मी आईजवळ बोलून दाखवायचो. पण, आई गोडीगुलाबीनं वडिलांचेच कसं योग्य आहे, ते समजून सांगायची. रडत असलेल्या माझं सांत्वन करायची. हा सरवा पाहण्याच्या निमित्तानं शेतात काम करण्याची सवय लागली आणि नकळत मी एक शेतकरी झालो. आज मला कशाचीही कमी नाही. फक्त कमी आहे, ती तेव्हासारख्या निरागस आनंदाची. त्या काळात पैशाची कमी होती. पण, आनंद भरपूर मिळायचा. पैसा उंबराच्या फुलासारखा कधीच न दिसणारा भासायचा. दिसला तर तो गाडीच्या चाकाएवढा मोठा वाटायचा. पैसा कधी आवश्यक वाटायचाच नाही. कारण आपण आपल्या हातानं काही विकत घेण्याची गरजच पडत नसे. त्यामुळे पैसा लागतो कशाला? असंही वाटायचं. जसा आम्ही सरवा पाहायचो तशीच बोंदरीही जमा करायचो. कापूस वेचणी संपली की रानात राहिलेल्या एकेका बोंडातला कापूस जमा करायचा आणि तो दुकानात नेऊन विकायचा. कापसाच्या वजनाइतकी साखर किंवा पेंडखजूर आम्हाला मिळायची. तो गोड पदार्थ खाऊन आम्ही खूप आनंदित राहायचो. कारण रोज गोड पदार्थ खायला मिळत नसे. असं कधीमधी मिळालं तर तो आनंद आवर्णनीय असे. स्वतःच्या कमाईने कमवलेल्या पैशातून अशी वस्तू विकत घेऊन खाताना आणखी अधिकचा काही आनंद त्यात मिसळत असावा. त्यामुळं ती पेंडखजूर, ती साखर गोडच गोड लागायची. तो गोडवा जसा मी विसरलेलो नाही, तशी सरव्याची गोडीही अजून सरलेली नाही. (संपर्कः inbhalerao@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:जेव्हा दिव्याला लोकांनी ‘डुप्लिकेट’ मानले...

परवा, म्हणजे २५ फेब्रुवारीला दिव्या भारतीचा जन्मदिवस आहे. गेल्या आठवड्यात साजिद नाडियादवालाचा वाढदिवस होता, म्हणून मी त्याच्याविषयी लिहिले होते आणि या आठवड्यात दिव्याचा जन्मदिवस आहे. साजिदला मी भाऊ मानल्यामुळे एका अर्थाने दिव्या माझी वहिनी होती. पण, त्यापूर्वी म्हणजे लग्नाच्या आधीपासून ती मला राखी बांधायची. त्यामुळे अगोदर ती माझी बहीण होती. मनात तिच्याविषयीच्या खूप आठवणी आहेत. तसे पाहिले तर दिव्या स्टार होती; पण तिचे मन आणि बुद्धी एखाद्या लहान मुलासारखी होती. ती कधी कधी अशा गोष्टी करायची की, ही अगदी लहान, अल्लड मुलगी आहे, असे वाटायचे. आज तिचा असाच एक किस्सा सांगतो.माझ्या ‘वक्त हमारा है’ या सिनेमाचा मुहूर्त एसएनडीटी कॉलेजमध्ये होणार होता. दिव्या तिथे शुभेच्छा द्यायला आली आणि थोड्या वेळात लिंकिंग रोडवर जाऊन येते, असे सांगून निघून गेली. इकडे आम्ही शूटिंगमध्ये गुंतलो. अक्षयकुमार, पहलाज निहलानी, सुनील शेट्टी असे अनेक जण आले होते. गोविंदाही क्लॅप देण्यासाठी पाहुणा म्हणून हजर होता. साधारण दीड तासाने दिव्या दोन टी शर्ट घेऊन आली. एक माझ्यासाठी आणि दुसरा साजिदसाठी. ‘हे माझ्याकडून गिफ्ट’ असे म्हणत तिने पिशवी हातात दिली आणि जाणूनबुजून हात समोर धरून उभी राहिली. तिच्या डोळ्यात पाणी तरळले होते. मी तिच्या हाताच्या पंजाकडे पाहिले, तेव्हा जखम झाल्याचे दिसले. काय झाले? म्हणून विचारल्यावर तिने सांगितले, लिंकिंग रोडवर एका मुलाने मला मारले. हे ऐकून सगळ्यांना खूप राग आला. ‘मग त्या मुलाला का पकडले नाही?’ असे विचारल्यावर ती म्हणाली, त्या मुलाचे घर कुठे आहे, ते मी बघून आले आहे. हे ऐकल्यावर सगळ्यांना जोर आला. म्हणाले, चला, जाऊन बघूया. पण, एखाद्या मुलीला कुणी मुलगा मारेल, ही गोष्ट माझ्या पचनी पडत नव्हती. तरीही ‘ठीक आहे, चला जाऊया..’ म्हणून मीही निघालो. दिव्याच्या गाडीत ड्रायव्हिंग सीटवर बसलो, ती माझ्या शेजारी बसली. दोन गाड्या घेऊन आम्ही निघालो. लिंकिंग रोडवरुन आतमध्ये, डावीकडे वळत एका बिल्डिंगजवळ पोहोचलो. दिव्या म्हणाली, हीच बिल्डिंग आहे, इथे थांबा. आम्ही कंपाउंडमधून आत गेलो. दिव्या म्हणाली, ते बघा.. तो गोल टोपी घालून खेळतोय ना, त्या मुलाने मला मारलेय.. माझी नजर पुन्हा दिव्याच्या पंजाकडे गेली. मी तिला विचारले, तुझ्या हाताची कातडी कशी काय निघाली? तिने सांगितले की, मी या मुलाला पंच मारायला गेले, तेव्हा त्याने तोंड बाजूला घेतले. त्यामुळे या गेटच्या खांबावर माझा हात आदळला आणि सोलटून निघाला. बोलता बोलता तिच्या लक्षात आले की आपण भलतेच बोलून गेलो. मी तिच्याकडे पाहिले आणि म्हटले, तू पंच मारला, याचा अर्थ..? इतक्यात बाकीचे लोक त्या मुलाला घेऊन आले. तो १४- १५ वर्षांचा एक निरागस मुलगा होता. इतर मुलेही तिथे जमा झाली. मी त्या मुलाला ‘काय झाले होते?’ असे विचारले. त्याने सांगितले की, आम्ही इथे बॅडमिंटन खेळत होतो. यांनी आमच्या खेळाच्या मध्येच गाडी आणून लावली आणि लॉक करुन जाऊ लागल्या. आम्ही विचारले की, कुठे जाताय? आणि आमच्या बिल्डिंगमध्ये गाडी का लावताय? तर, बाहेर पार्किंगला जागा नाही, असे यांनी सांगितले. आम्ही म्हणालो, म्हणून काय तुम्ही कोणत्याही बिल्डिंगखाली गाडी लावणार का? तुमची गाडी इथून घेऊन जा. तरीही ऐकले नाही, म्हणून यांना थांबवले आणि सांगितले की, इथून गाडी घेऊन गेला नाहीत तर आम्ही सोसायटीकडे तक्रार करु, नाहीतर गाडीची हवा सोडू. मी असे म्हणताच यांनी मला ठोसा लगावला. मी बाजूला सरकलो अन् यांची मूठ भिंतीवर आदळली. मग यांनी माझे रॅकेट हिसकावले आणि बघा मला किती मारलेय ते.. असे सांगून तो मुलगा आपल्या अंगावरचे व्रण दाखवू लागला. हे ऐकून मी डोक्याला हात लावला. ज्या मुलाला अद्दल घडवायला गेलो होतो, त्याचीच माफी मागून परत आलो. यावरुन दिव्यासाठी मला कैफ भोपालींचा एक शेर आठवतोय... खेल यही खेला हमने लड़कपन से, जो भी मिला शीशा तोड़ दिया छन से। असेच एकेदिवशी साजिद आणि मी ऑफिसमध्ये बसलो होतो, तेव्हा ‘मला फॅशन स्ट्रीटवरुन कपडे घ्यायचेत,’ असे सांगून दिव्या बाहेर निघाली. लिंकिंग रोडवरही कपडे मिळतात, असे मी सांगितले. पण, मला टाउनमध्ये जायचंय, असे म्हणत ती निघून गेली. दुपारनंतर साजिदच्या ऑफिसात तिच्या ड्रायव्हरचा फोन आला की, मॅडम कारमधून उतरल्या आणि आज मला बसमधून जायची इच्छा झालीय म्हणत बसने निघून गेल्या. आम्ही त्याला म्हणालो, तू तरी परत ये. साजिद आणि मी विचारात पडलो की, ही कशी काय बसने यायला निघाली? कुणाशी वाद किंवा झगडा झाला नसेल? स्टार आहे, तिला सगळे ओळखतात.. त्याकाळी मोबाइल तर नव्हतेच. आम्ही हैराण झालो होतो. दोनेक तास झाले असतील. समोरच्या स्टॉपवर बसमधून उतरुन दिव्या हसत हसत येताना दिसली. ‘काय झाले?’ असे आम्ही विचारले तर म्हणाली, ‘काही नाही. मी तिथे विचारले की अंधेरीला कुठली बस जाईल? त्यांनी मला एका बसमध्ये बसवले. त्या बसने मी अंधेरी स्टेशनला उतरले. मी तिथे पुन्हा विचारले की चार बंगला वर्सोव्याला कुठली बस जाईल? त्यांनी सांगितलेल्या बसमध्ये बसले आणि इथे उतरले.’ लोकांनी तुला ओळखले नाही का? असे विचारल्यावर म्हणाली, ‘बसमध्ये काही लोक बोलत होते.. बघ, बघ.. दिव्या भारती. तर काही जण म्हणत होते.. ही दिव्या भारती असती तर बसमध्ये कशाला आली असती? मजेची गोष्ट म्हणजे, मी अंधेरीहून इकडे येतानाही माझ्या बाजूचे दोघे जण असेच बोलत होते. एक म्हणाला, ही दिव्या भारती वाटत नाही का? दुसरा म्हणाला, ही दिव्या असती तर बसमधून थोडीच फिरली असती? मग पहिला पुन्हा म्हणाला, याला म्हणतात नशिबाचे फेरे. चेहरा तिच्यासारखाच आहे, पण मात्र नशीब तसे नाही. ती कारमधून फिरतेय आणि ही बसमध्ये धक्के खातेय.. मी मनातल्या मनात हसत बसमधून उतरले. तर अशी होती दिव्या. आज तिच्या आठवणीत तिच्याच ‘दीवाना’ सिनेमातील हे गाणे ऐका... ऐसी दीवानगी देखी नहीं कहीं... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

खलनिग्रहणाय:भावनिक प्रज्ञेमुळे घटतील गुन्हे

प्रत्येकाला स्वत:च्या भावनांची जाणीव असणे आणि त्यावर नियंत्रण मिळवता येणे महत्त्वाचे असते. आपल्या भावनांबद्दल जागरूकता आली की दुसऱ्यांच्याही भावना समजणे सोपे जाते. अशा जाणिवेतूनच भावनिक प्रज्ञा विकसित होते. लहानपणापासून ती निर्माण झाली, तर भविष्यात गुन्हेगारीकडे वळण्याचे प्रमाण कमी होईल. महाराष्ट्राच्या कारागृह विभागाच्या प्रमुखपदी असताना २०१६ मध्ये मी नागपूर केंद्रीय कारागृहाला भेट दिली होती. तेव्हा मला तिथे अंदाजे २८ वर्षे वयाचा एक जन्मठेपेचा कैदी भेटला. तो उंचापुरा, आकर्षक व्यक्तिमत्त्वाचा होता. शिवाय, इंग्रजी उत्तम बोलत होता. चांगले पेंटिंग करायचा आणि गाणीही छान म्हणायचा. माहिती घेतली तेव्हा त्याची वर्तणूकही चांगली असल्याचे समजले. कारागृहाच्या कामातही तो बराच हातभार लावत होता. कमी शिकलेल्या अनेक कैद्यांना तो शिकवत होता. पॅरोल आणि फर्लोवर जाऊनही वेळेवर कारागृहात परत यायचा. त्याला पाहिल्यावर, त्याच्याविषयी ऐकल्यावर मला उत्सुकता निर्माण झाली. मी त्याला कारागृह अधीक्षकांच्या कार्यालयात बोलावून घेतले. चौकशी केल्यावर त्याने शिक्षा होण्यामागची गोष्ट सांगितली. त्या आधीच्या पाच - सहा वर्षांपूर्वीची ती घटना होती. त्यावेळी तो ‘बीए’ करत होता. रोज संध्याकाळी घराजवळच्या मैदानावर क्रिकेट खेळायला जायचा. एके दिवशी खेळताना किरकोळ भांडण झाले आणि रागाच्या भरात याने त्या मुलाला बॅटने मारले. दुर्दैवाने त्या मुलाचा मृत्यू झाला. याच्यावर खुनाच्या गुन्हा दाखल झाला आणि न्यायालयाने जन्मठेपेची शिक्षा दिली. एका क्षणात त्याला राग आला आणि त्या क्षणानेच त्याचा सद्सदविवेक, त्याचे तारतम्य गमावले. त्याच्या हातातून एवढा मोठा गुन्हा घडला. या तरुणासारखे अनेक कैदी कारागृहात शिक्षा भोगत आहेत. देशातील कारागृहांमध्ये सुमारे ९० टक्के असे कैदी आहेत, जे अट्टल किंवा सराईत गुन्हेगार नाहीत, तर ज्यांच्या हातून चुकून गुन्हा घडला आहे. कारागृहात पोषक वातावरण मिळाले, तर त्यांच्यात चांगली सुधारणा घडून येते. मनोविज्ञान सांगते की, अशा अचानक भावना उफाळून आल्या की बुद्धी काम करत नाही. भावना शांत झाल्यावर माणसाला पश्चाताप होतो. पण, तोपर्यंत वेळ निघून गेलेली असते. उर्दूमध्ये एक सुंदर शेर आहे... ये जब्र भी देखा है तारीख़ की नज़रों ने, लम्हों ने ख़ता की थी सदियों ने सज़ा पाई। संतुलित आयुष्य जगण्यासाठी भावना आणि बुद्धीमध्ये समन्वय आवश्यक असतो. त्यासाठी भावनिकदृष्ट्या प्रज्ञावंत असणे महत्त्वाचे असते. डॅनियल गोलमनने ‘इमोशनल इंटेलिजन्स’ या आपल्या पुस्तकात याची वैज्ञानिक व्याख्या दिली आहे. प्रत्येक माणूस प्रशिक्षणाद्वारे भावनिकदृष्ट्या प्रज्ञावंत बनू शकतो. याचा पहिला टप्पा म्हणजे स्व-जागरूकता. आपली भावना कशी आहे, याविषयी सर्वप्रथम माहिती असणे आवश्यक आहे. प्रत्येक माणसाच्या भावनांचा एक पॅटर्न असतो. सातत्याने त्याच प्रकारच्या भावना उफाळून येतात. या भावनेबाबत जाणीव झाली की स्वनियंत्रण करणे आवश्यक असते. स्वनियंत्रण म्हणजे भावना उफाळून आल्यावरही बुद्धीचा तोल न जाऊ देणे. एकदा स्वत:च्या भावनांबद्दल अशी जागरूकता आली की, दुसऱ्यांच्याही भावना समजणे सोपे जाते. त्यामुळे इतर लोकांशी वागताना समतोल येतो आणि चांगले संबंध तयार होतात. अशी सामाजिक जाणीव तयार झाल्यावर सामाजिक कौशल्ये शिकता येऊ शकतात. सामाजिक कौशल्य हे वागणुकीचे असे तंत्र आहे, ज्याच्या माध्यमातून एक चांगले आयुष्य जगता येते. नियमित योगसाधनेमुळे भावनिक प्रज्ञा विकसित करता येते, असे भारतीय ज्ञान परंपरा सांगते. योगासने, प्राणायाम आणि ध्यानधारणा या तीन गोष्टी अतिशय उपयुक्त आहेत. या योगक्रियांमुळे चांगल्या प्रकारे भावनिक बुद्धिमत्ता विकसित होते, हे विज्ञानानेही सिद्ध केले आहे. राज्याच्या कारागृह विभागाचा प्रमुख म्हणून काम करताना मी सर्व कारागृहांमध्ये योगसाधनेचे अनेक उपक्रम सुरू केले. योगतज्ज्ञांकडून प्रशिक्षण वर्ग आयोजित करण्यात आले. याचा खूप चांगला परिणाम दिसून आला. अनेक कैद्यांमधील चिडचिडपणा कमी झाला. त्यांचे मानसिक आणि शारीरिक स्वास्थ्यही सुधारले. बरेचसे कैदी ध्यानधारणेमध्ये रमले. ‘सुधारणा आणि पुनर्वसन’ हे कारागृह प्रशासनाचे ब्रीद यशस्वी होताना दिसले. बिहार स्कूल ऑफ योगाने त्या राज्यातील अनेक कारागृहांमध्ये कैद्यांना मोठ्या प्रमाणात योगसाधना शिकवली. त्यानंतर कैद्यांच्या एकंदरीत मानसिक आणि शारीरिक स्वास्थ्यात चांगली सुधारणा झाल्याचे त्यांच्या सर्वेक्षणातून दिसून आले. अनेक देशांतील अतिसुरक्षित कारागृहांमध्येही कैद्यांना योगाचे प्रशिक्षण देण्यात आले. त्यानंतर बहुतांश कैद्यांची आक्रमकता कमी झाल्याचे दिसून आले. अनेक कैद्यांनी कारागृहातून बाहेर पडल्यावर गुन्हे करणार नाही असा संकल्प केला, तर बऱ्याच जणांनी कैदेतून मुक्त झाल्यावर योगशिक्षक बनण्याचा मनोदय व्यक्त केला.मी स्वत: ४५ वर्षांपासून योगाभ्यास करीत आहे. पोलिस खात्यात ३४ वर्षे काम केल्यानंतरही शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्य शाबूत राहिले, त्यामध्ये योगसाधनेचे मोठे योगदान आहे. मुलांची भावनिक प्रज्ञा विकसित व्हावी म्हणून परदेशात अनेक ठिकाणी लहानपणापासूनच त्यांना योगाचे प्रशिक्षण दिले जाते. खरे तर योगसाधना ही आपल्या देशाने जगाला दिलेली देणगी आहे. त्यामुळे आपल्याकडे योग्य नियोजन करून बालवाडीपासूनच मुलांना भावनिकदृष्ट्या प्रज्ञावान होण्याचे प्रशिक्षण दिले पाहिजे. या प्रकारे भावनिक बुद्धिमत्तेचा विकास होण्याने भविष्यात गुन्हेगारीकडे वळण्याचे प्रमाण निश्चितपणे कमी होईल. अलीकडे मुलांमध्ये अमली पदार्थांचे व्यसनही वाढले आहे. त्यातून मुलांना बाहेर काढण्यासाठीही योगसाधना आणि भावनिक प्रज्ञेच्या प्रशिक्षणाचा मोठा लाभ होऊ शकतो. त्यामुळे या बाबतीत सरकार आणि सुजाण नागरिकांनी पुढाकार घेतला पाहिजे. (संपर्कः bhushankumarupadhyay@gmail.com)

रसिक स्पेशल:सोशल मीडियावरचा वाह्यातपणा आणि आपण

अलाहाबादियाच्या प्रकरणात पूर्ण दोष त्याचा, त्या ‘शो’च्या संयोजकांचा आणि तो सादर करणाऱ्या सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मचा आहेच. पण, आपणही कधी अंतर्मुख होणार की नाही? की वाह्यातपणा करणाऱ्यांनी करत राहावा, न्यायालयाने कान उपटावे, सरकारने कायदे करावे अन् आपण मात्र अशा गढूळ पाण्यात डुंबत राहावं? अलीकडं ‘सोशल मीडिया’ म्हणजेच समाजमाध्यमांवर प्रसारित होत असलेला लिखित किंवा दृकश्राव्य प्रकारचा आशय आणि त्यासंबंधीच्या निकषांचा मुद्दा मोठ्या प्रमाणात चर्चेला आला आहे. त्याच जोडीला, डिजिटल विश्वातील ‘इन्फ्ल्युएन्सर’ नावाची नवी जमात प्रचंड प्रभावी ठरत असल्याचंही ठळकपणे समोर येत आहे. या दोन्ही गोष्टींच्या एकत्रीकरणातून एका शोमध्ये रणवीर अलाहाबादिया याने केलेल्या अश्लाघ्य संभाषणामुळे देशभर संतापाची लाट उसळली. ‌अगदी सर्वोच्च न्यायालयालानेही या प्रकाराची गंभीर दखल घेत त्यावर खरमरीत टिप्पणी केली. त्यामुळं सोशल मीडियाचं आणि त्यावर होत असलेल्या गैरप्रकारांचं काय करायचं, हा प्रश्न पुन्हा उभा राहिला आहे. पहिला मुद्दा सोशल मीडियाचा. वर्तमानपत्र, रेडिओ, टीव्ही यांसारख्या मुख्य माध्यमांच्या तुलनेत अलीकडे सोशल मीडिया विलक्षण लोकप्रिय ठरत असल्याचे चित्र ठळकपणे दिसत आहे. प्रत्येकाच्या हातात असलेला मोबाइल, स्वस्तातील इंटरनेट आणि नोबेल पुरस्कारविजेत्या शास्त्रज्ञांच्या मुलाखतींपासून ते अंधश्रद्धा पसरवणाऱ्या भोंदूंच्या कारनाम्यांपर्यंतचे सगळे प्रकार इथे उपलब्ध असतात. खरी करमणूक आणि ज्याला करमणूक का म्हणावं, असा प्रश्न पडावा अशा प्रकारच्या पाचकळपणात तर अख्खा देश बुडून गेला असल्याचं विदारक चित्र सतत डोळ्यासमोर येतं. साहजिकच या सोशल मीडियावर आपला जम बसवण्यासाठी, तो टिकवण्यासाठी असंख्य लोकांची धडपड सुरू असते. त्यातूनच जन्मलेले ‘इन्फ्ल्युएन्सर’ आपल्या प्रेक्षकांनी चुकूनही दुसरीकडं जावू नये, यासाठी सतत निरनिराळ्या क्लुप्त्या करण्याच्या धडपडीत व्यग्र असतात. सध्या गाजत असलेला अलाहाबादियाचा प्रकार यातूनच घडला आहे. विशेष म्हणजे, संबंधित शोमध्ये करण्यात आलेली विधानं मूळची या इन्फ्ल्युएन्सरची नव्हती, तर ती त्याने एका विदेशी कार्यक्रमात ऐकून त्यांचा वापर आपल्याही कार्यक्रमातही करायचं ठरवलं होतं, याचे काही पुरावे समोर आले आहेत. म्हणजेच, ‘टीआरपी’सदृश लोकप्रियता मिळवत राहण्याच्या जीवघेण्या स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी कुठलीही पातळी गाठली जाते, हे या निमित्तानं दिसून आलं. या संदर्भात एक महत्त्वाचा मुद्दा. अशी घटना घडल्यावर अनेक जण सोयिस्कररीत्या याचं खापर सरसकटपणे सोशल मीडियावर फोडून मोकळे होतात. खरं म्हणजे, यात सोशल मीडियाची चूक काय आणि किती आहे? हा एक खुला मंच आहे. तिथं कोण काय करेल, यावर या माध्यमाचं नियंत्रण नाही. एखादी घटना घडली किंवा तक्रार आली आणि त्यात तथ्य असूनही त्यासंबंधी या सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मनी काही केलं नाही, तर त्यांच्यावर ठपका ठेवणं बरोबर आहे. मुळात सोशल मीडिया हा वर्तमानपत्रासारखा नाही. उदाहरणार्थ, संबंधित कार्यक्रमात केलेली विधानं त्या माणसानं वर्तमानपत्रातल्या आपल्या एखाद्या लेखात लिहिली असती, तर त्या वर्तमानपत्राने ती छापली असती का? अजिबातच नाही. म्हणजेच वर्तमानपत्रे, ‘लाइव्ह’ नसलेले रेडिओ आणि टीव्हीचे कार्यक्रम याठिकाणी एक संपादकीय फळी असते. लोकांपर्यंत काय पोहोचवायचं आणि नाही, हे ठरवण्याचं तारतम्य त्यांच्याकडं असतं. याउलट एखादा आपल्या इन्स्टा अकाउंटवर किंवा यूट्यूब चॅनलवर काय करेल, यावर सोशल मीडिया नियंत्रण कसं ठेवणार? म्हणूनच आता आपण दुसरा मुद्दा विचारात घेतला, तर सोशल मीडिया कसा वापरायचा, याचं तारतम्य लोकांकडेच असलं पाहिजे. ऑस्ट्रेलियामध्ये लहान मुलांवर सोशल मीडिया वापरण्यावर बंदी घालण्यात आली आहे. भारतातही पालकांच्या परवानगीशिवाय सोशल मीडिया अकाउंट वापरता येणार नाही, असा नियम करण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत. हे सगळं स्तुत्य आहेच; पण म्हणून आत्ता घडला तसा प्रकार पुन्हा घडणार नाही किंवा एकूणच सोशल मीडियावर एकदम जबाबदारीनं वागणारे लोक येतील, अशी आशा बाळगणं अक्षरश: दुधखुळेपणाचं ठरेल. उदाहरणार्थ, यूट्यूब आणि व्हॉट्स ॲ‍प यांवर मिळत असलेल्या ‘टिप्स’च्या आधारे शेअर बाजारात ‘गुंतवणूक’ करून हात पोळून घेणारे लोक आणि सतत नशा चढल्यासारखे सोशल मीडियाला चिकटलेले लोक यांना कोण शहाणं करणार? आणि कसं? म्हणजेच यामधला खरा मुद्दा तुमच्या-आमच्यासारख्या लोकांपर्यंतच येऊन ठेपतो. कुणी आजूबाजूला कचरा केला म्हणून त्याच्याशी काही संबंध नसताना आपण त्या माणसाच्या घरात जाऊन नंतर त्याविषयी तक्रार करण्यासारखा हा प्रकार आहे. त्या कचऱ्याकडं दुर्लक्ष करणं, हा त्यावरचा वैयक्तिक पातळीवरचा पहिला उपाय असतो. सोशल मीडियावरच्या अफाट कचऱ्याच्या बाबतीत आपण हेच म्हणू शकतो. अपवाद वगळता बहुतांश प्रमाणात आपल्यालाच या सगळ्याची चटक लागली आहे. आपल्याला सतत काहीतरी नवं, अचकट विचकट, ‘हटके’ हवं असतं. त्यातूनच आपण अशा नवनव्या ‘इन्फ्ल्युएन्सर’ना जन्माला घालतो आणि आहेत त्यांना फुगवत राहतो. त्यामुळं आपला ‘अटेन्शन स्पॅन’ अत्यंत कमी झाला आहे आणि तो आता १० ते ३० सेकंदांच्या रील्सपलीकडे जाऊ शकत नाही. एवढ्या अल्पकाळात जो आपल्याला हसवेल, आपली कसली का होईना; करमणूक करेल किंवा आपल्याला ‘व्हॉट्स ॲ‍प युनिव्हर्सिटी’चं बौद्धिक पाजेल, त्याचे आपण ‘फॉलोअर’ झालेलो असतो. अलाहाबादियाच्या प्रकरणातील दोष पूर्णपणे त्याचा, संबंधित शोच्या संयोजकांचा आणि तो सादर करणाऱ्या सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मचा आहेच. पण, वेळोवळी घडणाऱ्या अशा प्रकारांचा सगळा दोष संबंधित ‘इन्फ्ल्युएन्सर’ आणि सोशल मीडियावर ढकलून मोकळं होताना आपणही जरा अंतर्मुख होणार की नाही? की वाह्यातपणा करणाऱ्यांनी तो करत राहावा, पोलिसांनी कारवाई करावी, न्यायालयाने कान उपटावे, सरकारने कायदे करावे आणि आपण मात्र अशा गढूळ पाण्यात डुंबत राहावं, असं आपल्याला वाटतंय? (संपर्कः akahate@gmail.com)

कॅनव्हास ते वॅाल:जागतिक कीर्तीच्या चित्रकार, शिल्पकार अन् आपल्या द्रविडची आई, पुष्पाताई!

डॅा. पुष्पाताई द्रविड यांना कर्नाटक राज्य मराठी साहित्य परिषदेच्या वतीने दिला जाणारा ‘कल्याणरत्न’ पुरस्कार जाहीर झाला आणि बेंगलोर व कर्नाटकात राहणाऱ्या अनेक मराठी चेहऱ्यांवर समाधानाचे स्मितहास्य उमटले. पुष्पाताई जागतिक कीर्तीच्या चित्रकार, शिल्पकार, स्थापत्यविषारद आहेत. सगळ्या मध्यप्रदेशातून एकाच वेळी एम. ए. विथ फाइन आर्ट्स आणि नॅशनल डिप्लोमा पूर्ण करणाऱ्या या पहिल्या. बंगळुरूच्या विश्वेश्वरैय्या कॅालेज ॲाफ इंजिनिअरिंगमध्ये स्थापत्यशास्त्र विभागातल्या या पहिल्या महिला प्राध्यापक. त्यावेळी नुसता स्थापत्यशास्त्र विभागच नाही, तर सबंध विश्वेश्वरैय्या कॅालेज ॲाफ इंजिनिअरिंगमधल्याच या एकमेव महिला प्राध्यापिका. नंतर इंदौरच्या महाराणी लक्ष्मीबाई स्नातकोत्तर कला महाविद्यालयात स्थापत्यशास्त्र हा विभाग सुरू केला तो पुष्पाताईंनी. कर्नाटकात फाइन आर्ट्समध्ये पहिली डॅाक्टरेट मिळवणाऱ्या या पहिल्या. त्यातली महत्त्वाची गोष्ट ही की ही डॅाक्टरेट त्यांना निवृत्तीच्या उंबरठ्यावर असताना मिळालेली आहे. जेव्हा आपल्या हातखालून हजारो विद्यार्थी गेलेले असतात, तेव्हा स्वतःचे ‘गुरूत्व’ विसरून पुन्हा एकदा विद्यार्थी होणे सोपे नसते. बंगळुरूसारख्या शहरात पहिल्यांदा स्कूटर चालवणारी महिला होण्याचा मानही पुष्पाताईंचाच!1967-68च्या काळात डेक्कन हेरॅाल्ड या दैनिकात पुष्पाताईंचा स्कूटर हाकतानाचा फोटो छापून आला होता. बंगळुरू, मुंबई, दिल्लीसह इंग्लंड, हंगेरी, अमेरिका अशी विदेशातही त्यांच्या चित्रांची प्रदर्शने भरली होती आणि ती अतिशय लोकप्रियही झाली होती. विद्यार्थीदशेत दोन वेळा एम. एफ. हुसेन हे त्यांचे परीक्षक होते. त्या चित्रकलेकडून शिल्पकलेकडे वळल्या. काही काळाने भित्तीचित्रे, भित्तीशिल्पेही करायला लागल्या. बंगळुरूच्या महाराष्ट्र मंडळातल्या बालगंधर्वांच्या ॲाइल पेंटिंगचे अनावरण पु.लं.च्या हस्ते झाले आहे. ते पुष्पाताईंनी चितारले आहे. नॅशनल एअरॅानॅाटिक्स लिमिटेडच्या भिंतीवरची विमानाची टाइल्समधली चित्तवेधक रचना पाहिली की आपण त्यांच्या कल्पनाशक्तीला कितीतरी वेळ दाद देतच राहतो. चिन्नास्वामी स्टेडियमवर केलेली 22 क्रिकेटपटूंची भव्य म्युरल्स पाहताना ‘हे त्यांनी केलंय’ हे पाहून आश्चर्य वाटल्याखेरीज राहत नाही. खडूवर केलेली कलाकुसर, लाकडावरचं कोरीवकाम, काचेवर केलेली अदाकारी असे जे जे उत्तम,उदात्त, उन्नत, महन्मधुर ते ते कोणतेही क्षेत्र त्यांच्या कलासक्त प्रकृतीला वर्ज्य नाही.आणि जे करू ते सर्वोत्कृष्ट हा ध्यासही त्या प्रकृतीचाच विस्तार आहे. सुखवस्तू कुटुंबात जन्म घेतला की, फारसे कष्ट न करता सगळे काही आपसूकच पदरात पडत जाते, असा एक मोठा गैरसमज प्रचलित आहे. खरी गोष्ट अशी आहे की तुम्ही कुठेही जन्म घेतलेला असला आणि क्षेत्र कोणतेही असले तरी आपल्या क्षेत्रात मोठे व्हायचे तर प्रबळ कर्मशीलतेला पर्याय नाही. पुष्पाताईंच्या यशाचे हे गमक आहे. शासकीय नोकरी करणाऱ्या संवेदनशील व्यक्तीच्या वाट्याला आलेले सगळे भलेबुरे अनुभव त्यांच्या गाठीशी आहेत. पहिल्या बाळंतपणाच्या वेळची त्यांची हक्काची मॅटर्निटी लिव्ह तब्बल साडेपाच वर्षांनी मंजूर झाली!! व्यवस्थितपणासाठी प्रसिद्ध असलेल्या त्यांचे थेसिस आयत्यावेळी विद्यापीठाकडून गहाळ झाले तेव्हा त्यांना काय वाटले असेल? त्या आपल्या नेहमीच्या धीरोदात्तपणे आल्या प्रसंगाला सामोरे जातात. कसली तणतण नाही, कोणावर डाफरणे नाही, सिस्टमविरूद्ध बोटे मोडणं वगैरे काही नाही. वक्तशीरपणा, नीटनेटकेपणा, उच्च अभिरुची, स्वागतशील आणि आतिथ्यशील स्वभाव, आत्यंतिक उच्च व्यावसायिक आणि व्यक्तिगत नीतीमूल्ये, कामाशी असलेली बांधिलकी ही त्यांची काही स्वभाववैशिष्ट्ये आहेत. अशा स्वभावांच्या व्यक्ती साधारणपणे आपल्या संपर्कात येणाऱ्या इतरांनीही तसेच वागावे या अपेक्षेने कधीकधी हेकेखोरपणाने वागताना दिसतात. पण पुष्पाताईंची गोष्टच निराळी. कुणाबद्दल रागावून, चिडून, वाईट बोलणे तर दूरच, कधी नाराजीची सूक्ष्म छटाही त्यांच्या बोलण्यातून व्यक्त झालेली कधी दिसत नाही. समोरच्यावर आपल्या मोठेपणाचे दडपण येऊ न देता त्याला सहज आपलेसे करत त्या मनमोकळेपणाने संवाद साधतात. एकदा ठरवले की कितीही कष्ट पडले तरी हाती घेतलेले काम तडीस न्यायचेच हीच त्यांची पद्धत. करिअर करताना गृहिणींनी घराचे घरपण जपले पाहिजे यावर त्यांचा ठाम विश्वास आहे.त्याचा आदर्श त्यांनी आपल्या आयुष्यभराच्या कृतीतून घालून दिलेला आहे.आवर्जुन नाती जपण्याबाबत त्या विशेष आग्रही आहेत. मराठी भाषा, मराठी संस्कृती त्यांनी आपल्या घरीही अट्टाहासाने जपले आहे. बंगळुरूच्या इंदिरानगर भागातले मराठी माणसांचे ‘मित्रमंडळ’ स्थापन करणाऱ्या त्या आहेत. अशा विश्रब्ध शारदेच्या शालीन, सोज्ज्वळ कर्तृत्त्वाचा गौरव करण्याची संधी ‘कल्याणरत्न’ पुरस्काराच्या निमित्ताने कर्नाटक राज्य मराठी साहित्य परिषदेला मिळाली आहे. अशा समृद्ध आयुष्याचा सन्मान करणे 'करामसाप'चे दायित्व आणि कर्तव्य दोन्हीही आहे. या निमित्ताने पुष्पाताईंच्या कार्याला उजाळा देण्याचे कामही होणार आहे. खरे तर हा पुरस्कार नसून 'करामसाप'ने पुष्पाताईंना दिलेली मानवंदना आहे असे म्हणणे जास्त योग्य ठरेल. पुष्पाताईंनी केलेला या पुरस्काराचा स्वीकार त्याचे मोल वाढवणारा आहे. शेकडो लोकांना पुष्पाताईंनी वेगवेगळ्या प्रकारे केलेल्या मदतीबद्दल मात्र त्यांची आळीमिळी गुपचिळी असते. त्यांच्या अबोल, निग्रही स्वभावाचा विलक्षण परिणाम समोरच्या व्यक्तीवर होतो. स्वतःबद्दल, स्वतःच्या कामाबद्दल, कर्तबगार मुलांबद्दल स्वतःहून बोलताना एक अस्वस्थ अवघडलेपणा त्यांना व्यापून टाकतो. आपल्या तोंडाने स्वतःची तोंड फाटेपर्यंत स्तुती करणं आणि त्याला ‘मार्केटिंग’ या गोंडस आवरणाचा वर्ख देणाऱ्या सध्याच्या काळात अशी व्यक्ती शोधून सापडणंही कठीण आहे. त्या स्वतः कधीही हे सगळे सांगणार नाहीत. खोदून खोदून विचारल्यावर कधीतरी काहीतरी मिळते. हेमलकशाला लोकबिरादरी प्रकल्पाच्या एका कार्यक्रमाला पुष्पाताई गेल्या होत्या. तेव्हा ‘द्रविड’ हे आडनाव वाचून त्यांना अनेकांनी विचारले, ‘तुम्ही प्रसिद्ध क्रिकेटपटू राहुल द्रविडच्या कोणी आहात का?’ त्यावर ठेवणीतले मोजके हसू देत त्या उत्तरल्या ‘मी राहुल द्रविडची आई…’ खऱ्या अर्थाने कॅनव्हास ते वॅाल असं समृद्ध जीवन जगणाऱ्या आयुष्याची ‘परिपूर्ती’ अजून कशात असते?

संडे पोएम:सह्याद्रीच्या कड्याकडून छातीसाठी ढाल घ्यावी, भरलेल्याशा भीमेकडून तुकोबाची माळ घ्यावी; ऐका विंदांची कविता! VIDEO

दिव्य मराठी डिजिटलच्या संडे पोएम मालिकेत आज आपण ऐकणार आहोत सुप्रसिद्ध कवी विंदा करंदीकर यांची कविता, देणाऱ्याने देत जावे...आपल्या बालकवितेतून लहानग्यांना मंत्रमुग्ध करणारे विंदा मोठ्यांना अष्टदर्शने घडवितात. स्वेदगंगा, मृदगंधात तल्लीन करतात. सोबतच ललित, समीक्षा, अनुवाद असा सर्वत्र संचार करून आपल्या गारूडाने भुलवतात. विदांचे गाव कोकणातले. त्यांचे पूर्ण नाव गोविंद विनायक करंदीकर. मात्र, काव्यलेखनासाठी त्यांनी विंदा हे टोपण नाव धारण केले. त्याच नावाने ते परिचित झाले. विदांचे वडील विनायक करंदीकर पोंभुर्ल्यात रहायचे. त्यांचे शिक्षण कोल्हापुरात झाले. पेशाने ते प्राध्यापक. इंग्रजी शिकवायचे. केवळ लेखनासाठी त्यांनी निवृत्ती घेतलेली. विंदांचा प्रवास उजव्या बाजूचा राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ ते थेट डाव्यांचा मार्क्सवाद असा झालेला. त्यांनी हैदराबाद मुक्ती संग्रामाच्या लढ्यात उडी घेतली. त्यासाठी कारावास भोगला. साहित्य अकादमी ते ज्ञानपीठ या सर्वोच्च पुरस्कारांसह अनेक मान सन्मान त्यांना लाभले. मंगेश पाडगावकर, वसंत बापट्यांच्या सोबतीने त्यांनी महाराष्ट्रभर काव्य वाचनाचे कार्यक्रम केले. त्यांची कविता आजही भुरळ घालते. काव्यसंग्रह- स्वेदगंगा - मृद्‌गंध - धृपद - जातक - विरूपिका - अष्टदर्शने बालकविता संग्रह - राणीची बाग - एकदा काय झाले - सशाचे कान - एटू लोकांचा देश - परी गं परी - अजबखाना - सर्कसवाला - पिशीमावशी आणि तिची भुतावळ - अडम तडम - बागुलबोवा - टॉप - सात एके सात ललित निबंध - आकाशाचा अर्थ - करंदीकरांचे समग्र लघुनिबंध - स्पर्शाची पालवी समीक्षा - उद्गार - परंपरा आणि नवता इंग्रजी समीक्षा - अ क्रिटिक ऑफ लिटररी व्हॅल्यूज - लिटरेचर अ‍ॅज अ व्हायटल आर्ट अनुवाद - अ‍ॅरिस्टॉटलचे काव्यशास्त्र - फाउस्ट - राजा लिअर संबंधित वृत्त संडे पोएम:प्रेम म्हणजे प्रेम म्हणजे प्रेम असतं, तुमचं आणि आमचं अगदी 'सेम' असतं; ऐका मंगेश पाडगावकरांची कविता संडे पोएम:अस्सल लाकूड, भक्कम गाठ, ताठर कणा, टणक पाठ; ऐका वसंत बापट यांची कविता बाभूळझाड! संडे पोएम:ऐका, सत्तेत जीव रमत नाही म्हणत एका ज्वालामुखीची, निर्वाणाअगोदरची पीडा सांगणारी नामदेव ढसाळ यांची कविता संडे पोएम:ऐका, कवी ना. धों. महानोर यांची कविता - एकदा आई गाणं म्हणाली काळीज कापणारं... संडे पोएम:काव्याच्या अद्भूत जगाची सफर घडविणाऱ्या पहिल्या भागात ऐका, दत्ता हलसगीकरांची 22 भाषांमध्ये अनुवादित कविता!​​​​​​

कव्हर स्टोरी:अंधाराला दूर सारत... पूर्वेला होतोय नवा सूर्योदय!

गडचिरोली... हे नाव घेताच एकेकाळी सरकारी अधिकारी-कर्मचाऱ्यांच्याच नव्हे, तर सामान्य माणसाच्याही अंगावर काटा यायचा. कारणही तसेच होते. राज्याच्या अगदी शेवटच्या टोकाला असलेला, जंगलांनी वेढलेला अत्यंत दुर्गम भाग.. सामान्य सोयी-सुविधांचीही वानवा आणि नक्षलवाद्यांकडून सतत होणारे हल्ले.. पण, आता हे भयाण, भयग्रस्ततेचं चित्र बदलतंय... इथल्या नक्षलवादाचा पाया खचला आहे. नक्षल्यांबद्दल तिरस्कार आणि सरकारी यंत्रणांविषयी विश्वास वाढल्याने स्थानिक तरुणांना उज्ज्वल भविष्याची आस लागली आहे. लोहखनिजाने समृद्ध असलेल्या या जिल्ह्यात पोलाद निर्मितीचे प्रकल्प उभे राहात आहेत. अन्याय, अत्याचार, अज्ञान अन् अविकसिततेचा अंधार दूर सारत महाराष्ट्राच्या पूर्वेला नवा सूर्य उगवतोय... गडचिरोली जिल्ह्याचे प्राक्तन एकेकाळी पूर्णपणे अंधारलेले होते. तिथे केवळ माओवादी नक्षल्यांची दहशत होती. असं म्हटलं जायचं की, पानगळीच्या दिवसात झाडावरचं सुकलेलं पानही नक्षल्यांच्या परवानगीशिवाय खाली पडत नसे. पोलिस नक्षल्यांसमोर फारसे कधी येत नव्हते. त्यामुळं खाकी गणवेश म्हणजे वन खाते अशीच अनेक वर्षे धारणा बनली होती. बहुतांश वेळा थेट अन् प्रसंगी छुपे हल्ले करुन हे नक्षली मोठा विद्ध्वंस घडवायचे. गावांमध्ये जावून जलसा करायचे. जल, जंगल, जमिनीवर आदिवासींचा अधिकार असल्याचे त्यांच्यावर बिंबवून हिंसेला पाठबळ मिळवायचे. जन्मापासून मृत्यूपर्यंत गावाबाहेरचे जगही न पाहिलेल्या आदिवासींना हे नक्षली म्हणजे देवानं धाडलेली माणसं वाटू लागली होती. दहशतीचा भूतकाळ... या भागात वन खाते वगळता अन्य सरकारी खात्याचे फारसे अस्तित्व दिसत नव्हते. शासकीय यंत्रणा गावांमध्ये पाेहोचल्या नव्हत्या. त्या पोहोचल्या असत्या तर कदाचित नक्षलवाद फोफवायला इतकी सुपीक जमीन मिळालीही नसती. गडचिरोलीत नक्षलवाद्यांनी ‘टार्गेट किलिंग’ करत केवळ पोलिसांचे खबरी असल्याच्या संशयाने कित्येक निष्पाप आदिवासींची हत्या केली. सरकार विकास करत नाही असा ठपका ठेवत, भूसुरूंगांनी घातपात घडवून प्रत्यक्षात कुठेही विकासाची कामे होणार नाहीत, याची खबरदारी ते घ्यायचे. या भागातून महाराष्ट्र, तेलंगणा, छत्तीसगडच्या सीमावर्ती क्षेत्रावर नजर ठेवत शक्य तिथे थेट हल्ले करणे, यंत्रसामग्री जाळून टाकणे, स्फोटात वाहने उडवणे, कामांवरच्या मजुरांची हत्या करणे असा नक्षली उच्छाद नित्याचाच झाला होता. परिणामी या भागात काम करायला कोणी धजावत नव्हते. ‘पनिशमेंट’चं दुसरं नाव नक्षल्यांनी केलेल्या गोळीबारात वा घातपातात पोलिस आणि ‘सी-६०’चे जवान शहीद होत होते. २००९ मध्ये पोलिस मदत केंद्र ग्यारापत्ती येथे सशस्त्र जवान पॅट्रोलिंगसाठी गेले असताना मरकेगावच्या जंगलात नक्षल्यांनी केलेल्या हल्ल्यात १५ जवान, तर २१ मे २००९ ला धानोरा पोलिस ठाण्याचे जवान पॅट्रोलिंग करीत असताना १५० ते २०० नक्षल्यांनी केलेल्या अंधाधुंद गोळीबारात २ पोलिस अधिकारी आणि १४ जवानांसह १६ जण शहीद झाले होते. ८ आॅक्टोबर २००९ या दिवशीच्या हल्ल्यात १७ आणि २७ मार्च २०१२ च्या घातपातात १३ जवान वीरगतीला प्राप्त झाले. २०१९ च्या महाराष्ट्र दिनी नक्षल्यांनी ‘सी-६०’ पथकाची गाडी आयईडी स्फोटात उडवली. त्यात पथकातील १६ जवान आणि गाडीचा ड्रायव्हर शहीद झाले. अशा प्रकारच्या घटनांमुळे गडचिरोली जिल्ह्यावर सतत भीती आणि दहशतीचे सावट पसरले होते. परिणामी पोलिस दलासह अन्य सरकारी खात्यांमध्ये ‘गडचिरोलीला बदली’ हा ‘पनिशमेंट पोस्टिंग’साठी परवलीचा शब्दप्रयोग बनला. बदलते वर्तमान... गेल्या काही वर्षांतील पोलिस आणि सुरक्षा दलांच्या कारवायांमुळे, विशेषत: महाराष्ट्र, तेलंगणा आणि छत्तीसगड पोलिसांच्या संयुक्त मोहिमांमुळे नक्षल चळवळीचा मध्य भारतातील कणा मोडला आहे. २२ एप्रिल २०१८ ला सर्च आॅपरेशनदरम्यान पोलिसांनी दिलेल्या प्रत्युत्तरात ३४ नक्षली ठार झाले आणि तिथूनच या चळवळीचा पाया हलला. मधल्या काळात चकमकीत पाच - सहा नक्षली मारले जात होते. पुढे २१ मे २०२१ ला पोलिसांच्या गोळीबारात १३ आणि त्याच वर्षी १३ नोव्हेंबरला २७ नक्षली ठार झाले. गेल्या वर्षी १७ जुलैच्या चकमकीत १२ नक्षली मारले गेले. केंद्र सरकारने मार्च २०२६ पर्यंत देशातून नक्षलवादा संपवण्याचे ध्येय ठेवून सर्व संबंधित राज्यांची पोलिस दले आणि विशेष दलांना सक्रिय केल्यानंतर या वर्षभरात झालेल्या चकमकींमध्ये मोठ्या प्रमाणात नक्षली मारले गेले. नक्षलवादविरोधी अभियानाच्या आक्रमक मोहिमांमुळे ‘नक्षल दलम’ संपण्याच्या मार्गावर आहेत. पूर्वी १५ दलम होते, त्यातील ११ पूर्णपणे संपले असून, दक्षिण गडचिरोलीत ४ दलम उरले आहेत. नक्षली चळवळीच्या केंद्रीय समिती सदस्यापासून ते कमांडरपर्यंत एकूण ३३६ नक्षली आजवर चकमकींमध्ये ठार झाले आहेत, तर ६९५ शरण आले आहेत. सध्या दक्षिण गडचिरोलीत ४६ नक्षली उरले आहेत. शांततेने जगायचे की पोलिसांच्या गाेळीने मरायचे, यापैकी एकच पर्याय उरल्याने अनेक नक्षली आत्मसमर्पण करत आहेत. अर्थात, चकमकीत मारले जाण्याच्या भीतीप्रमाणेच वाढते वय, दुर्धर आजार, उपचारांचा अभाव आणि ही चळवळ चालवणाऱ्या माओवादी संघटनेकडे त्यासाठीच्या सुविधा, साधनसामग्री नसणे, हेही त्यामागचे प्रमुख कारण आहे. विश्वासाची वाट एकीकडे नक्षल्यांच्या बीमोडासाठी धडक कारवाया करतानाच, सरकारी यंत्रणांनी स्थानिक लोकांमध्ये विश्वास निर्माण करण्याला प्राधान्य दिले आहे. सोबतच दुर्गम भागात विकासकामे, कल्याणकारी योजना पोहोचवण्यात येत आहेत. आत्मसमर्पण केलेल्यांना विविध सोयीसुविधा आणि त्यांच्या आवडीनुसार कौशल्य प्रशिक्षण दिले जात आहे. त्यामुळे नक्षलवाद्यांचा जनाधार मोठ्या प्रमाणात घटला आहे. परिणामी नव्याने नक्षल भरतीही होत नाही. आता नक्षल्यांचा प्रभाव असलेल्या अतिदुर्गम भागात पोलिस मदत केंद्र उभारली जात आहेत. रस्ते, पाणी, वीज, बोअरवेल आदी सुविधा दिल्या जात आहेत. भामरागड तालुक्यातील अतिदुर्गम आणि घनदाट जंगलातील नेलगुंडा हे गाव नक्षलवाद्यांचा बालेकिल्ला मानले जायचे. तिथे आजवर कुठल्याच सरकारी विभागाचे अस्तित्व नव्हते. पोलिस आणि सुरक्षा दलही जात नव्हते. तिथे अवघ्या एका दिवसात पोलिस चौकी उभारण्यात आली. नेलगुंडासह मन्नेराजाराम, पीपली बुर्गी, वांगेतुरी, गर्देवाडा आणि पेनगुंडा येथे पोलिस मदत केंद्र सुरू करण्यात आली आहेत. आश्वासक भविष्य... गडचिरोली हा राज्यातील शेवटचा जिल्हा मानला जायचा. त्याची ‘मागास’ आणि ‘नक्षलग्रस्त’ ही ओळख बदलण्याचा निश्चय करुन मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी त्याचे पालकत्व स्वत:कडे घेतले आहे. इथे नवीन एअर पोर्ट सुरू होणार असून, त्याच्या सर्वेक्षणाचे काम सुरू झाले आहे. या भागात जलवाहतूक सुरू करण्यासाठीही सर्वेक्षण होत आहे. स्वातंत्र्याच्या साडेसात दशकांनंतर गडचिरोलीतील गर्देवाडा ते वांगेतुरी मार्गावरील जवळपास १५ गावांना पहिल्यांदाच एसटी बस मिळाली. अलीकडेच मुख्यमंत्र्यांनी या सेवेचे उद्घाटन केले. ‘पोलादी’ भवितव्याकडे गडचिरोलीतील लोह खनिजाचा ग्रेड ६४ टक्के असल्याने भविष्यात इथे मोठ्या प्रमाणात पोलाद उत्पादन सुरू होईल. या क्षेत्रात काही वर्षांत टप्प्याटप्प्याने सुमारे २५ हजार कोटींची गुंतवणूक होणार असून, नव्या उद्योगांतून हजारो स्थानिक तरुणांना रोजगार मिळेल. लाॅयड मेटल्स कंपनीला गडचिरोलीत ३४० हेक्टर लोह खनिजाचा पट्टा ३० वर्षांच्या लीजवर मिळाला आहे. या खनिजापासून पोलाद उत्पादन करण्यासाठी कंपनी प्रारंभी ५ हजार कोटी रुपये गुंतवत आहे. त्यातून १० हजार रोजगारांची निर्मिती अपेक्षित आहे. दोन वर्षांत ही गुंतवणूक २० हजार कोटींपर्यंत वाढेल आणि २० हजार रोजगार निर्माण होतील, असे कंपनीचे व्यवस्थापकीय संचालक बालकृष्णन प्रभाकरन यांनी सांगितले. कंपनीने कामगारांना तब्बल एक हजार कोटी रुपयांचे शेअर दिले आहेत. विशेष म्हणजे, या कामगारांमध्ये ४७ आत्मसमर्पित नक्षल्यांचाही समावेश आहे. जेएसडब्ल्यू समूहानेही नुकतेच दाओस येथे गडचिरोलीतील तीन लाख कोटींच्या गुंतवणुकीचे करार केले. समूहाचे अध्यक्ष सज्जन जिंदाल यांनी नागपुरात बोलताना, ‘भविष्यात गडचिरोली पोलादाचे भाव ठरवेल,’ असे सांगितले. तिथे उभारण्यात येणाऱ्या वार्षिक २५ दशलक्ष टन उत्पादन क्षमतेच्या स्टील प्लँटमुळे स्थानिकांना रोजगार मिळण्यासोबत या भागाचा चेहरामोहराही बदलेल, असे ते म्हणाले. त्याशिवाय, कल्याणी समूहही जिल्ह्यात पोलाद आणि संरक्षण क्षेत्रामध्ये कोट्यवधींची गुंतवणूक करत आहे. या उद्योगामुळे ४ हजार रोजगार निर्माण होतील. गडचिरोलीसह नागपूर, वर्धा, चंद्रपूर येथे बॅटरी निर्माण, सौरऊर्जा प्रकल्प उभे राहणार आहेत. ‘गडचिरोली’ हे नाव घेताच एकेकाळी सरकारी अधिकारी-कर्मचाऱ्यांच्याच नव्हे, तर सामान्य माणसाच्याही अंगावर काटा यायचा. कारणही तसेच होते. राज्याच्या अगदी शेवटच्या टोकाला असलेला, जंगलांनी वेढलेला अत्यंत दुर्गम भाग.. सामान्य सोयी-सुविधांचीही वानवा आणि नक्षलवाद्यांकडून सतत होणारे हल्ले.. पण, आता हे भयाण, भयग्रस्ततेचं चित्र बदलतंय. इथल्या नक्षलवादाचा पाया पुरता खचला आहे. नक्षल्यांबद्दल तिरस्कार आणि सरकारी यंत्रणांविषयी विश्वास वाढल्याने स्थानिक तरुणांना उज्ज्वल भविष्याची आस लागली आहे. लोहखनिजाने समृद्ध असलेल्या या जिल्ह्यात पोलाद निर्मितीचे प्रकल्प उभे राहात आहेत. वर्षानुवर्षांचा अन्याय, अत्याचार, अज्ञान अन् अविकसिततेचा अंधार दूर सारत महाराष्ट्राच्या पूर्वेला नवा सूर्य उगवतोय! नक्षली दहशत संपवणारी ‘टीम गडचिरोली’ गडचिरोलीतील नक्षली दहशतीचा बीमोड करुन वातावरण बदलवण्यात पोलिस दलाचे योगदान उल्लेखनीय आहे. पोलिसांच्या सातत्यपूर्ण सांघिक प्रयत्नांमुळे हे शक्य झाले. नक्षलवादविरोधी अभियानाचे महानिरीक्षक संदीप पाटील पोलिस दलाच्या या टीमचे कॅप्टन आहेत. गडचिरोली परिक्षेत्राचे उपमहानिरीक्षक अंकित गोयल, पोलिस अधीक्षक नीलोत्पल, अतिरिक्त पोलिस अधीक्षक यतीश देशमुख यांचा समावेश असलेल्या या तगड्या टीमने एकीकडे नक्षल्यांच्या उरात धडकी भरवत त्यांचा खातमा करतानाच, दुसरीकडे स्थानिक आदिवासींमध्ये विश्वास आणि आपुलकीची भावना निर्माण करण्यात यश मिळवले. (संपर्कः atul.pethkar@dbcorp.in)

देश - परदेश:जगावेगळा शिक्षक

जो. म. साळुंखे सरांचे महत्त्वाचे योगदान म्हणजे आम्हा विद्यार्थ्यांच्या कोवळ्या मनात स्वप्नांची पेरणी करणे, त्यांच्यात ध्येयवाद चेतवणे. त्यासाठी आमच्या व्यक्तिमत्वाला पैलू पाडण्याचे काम त्यांनी हाती घेतले. सरांची ही पुण्याई म्हणून ग्रामीण भागातून आलेल्या अशा सुविद्य विद्यार्थ्यांचे मळे आज महाराष्ट्राला संपन्न करताहेत. गेल्या महिन्यातील घटना. १९ जानेवारीला आमच्या शाळेतील माजी विद्यार्थ्यांच्या वार्षिक मेळाव्यात सरांनी हजेरी लावली. गेल्या वीस-पंचवीस वर्षांत त्यांनी कधीही हा मेळावा चुकवला नाही. आता त्यांचे वय ९२ वर्षे झाले. दोनेक महिन्यांपूर्वी त्यांना पक्षाघाताचा झटकाही आला होता. पण, विद्यार्थ्यांचा मेळावा आणि सर येणार नाहीत, हे शक्य आहे का? आम्हालाच शंका होती, पण सरांना अजिबात नव्हती. त्या दिवशी सर नेहमीपेक्षा खूप लवकर उठून, आंघोळ वगैरे आटोपून तयार झाले आणि ठरलेल्या वेळेपेक्षा दोन तास आधीच दरवाजाजवळ बसून न्यायला येणाऱ्या विद्यार्थ्यांची वाट बघत राहिले. इतकेच काय, सभागृहात आल्यावरही ते बोलतील की नाही, असा प्रश्न आम्हा विद्यार्थ्यांच्या मनात होता. खरं तर या आजारानंतर त्यांना थकवा आला होता. त्यामुळे त्यांनी भाषण करू नये, असंही अनेकांना वाटत होतं. पण, कार्यक्रमाला येऊन विद्यार्थ्यांशी संवाद साधणार नाहीत, तर ते साळुंखे सर कसले? तशाही अवस्थेत ते १० मिनिटे बोलले. तोच स्पष्ट आणि खणखणीत आवाज, तीच अधिकारवाणी, तीच विद्यार्थ्यांविषयीची आपुलकी आणि तेच प्रेम. त्यांनी शाळेच्या आजवरच्या प्रगतीचा आलेख घेतला. अडचणींविषयी मार्गदर्शन केले. ‘तुम्ही सर्व शेतकऱ्यांची शिकली-सवरलेली मुलं आहात. पण, पूर्वार्जित शेतजमिनी विकू नका,’ असा आगळावेगळा सल्ला दिला. आणि शेवटी ‘तुमच्याबरोबरचा अशा प्रकारचा हा माझा अखेरचा संवाद आहे..’ असेही सांगायला विसरले नाहीत. आमच्यापैकी कुणालाच त्यांचे हे विधान आवडले नाही. मनात उगाचच शंकेची पाल चुकचुकली. आणि तो संशय खरा ठरला. केवळ चार दिवसांनंतर, म्हणजे २२ जानेवारीला सरांची प्राणज्योत मालवली. जो. म. साळुंखे सर हे कोल्हापुरातील आमच्या जि. प. च्या विद्यानिकेतन शाळेचे प्राचार्य. शालेय जीवनातील ६-७ वर्षे त्यांच्या अद्वितीय छत्राखाली घालवली. पण, त्यानंतरही गेली ५० वर्षे ते शिक्षकाच्या त्याच भूमिकेत होते आणि आम्हीही विद्यार्थ्याच्याच भूमिकेत त्यांच्या कृपाछत्राखाली राहिलो. आमचा संपर्क तुटला नाही, त्यांनीही तो तुटू दिला नाही. किंबहुना त्यांच्याबरोबरच शाळेतील आजी-माजी शिक्षकांचा आणि विद्यार्थ्यांचा संवाद कायमचा घट्ट राहावा, हाच त्यांचा सतत प्रयत्न राहिला. विद्यार्थ्यांनीही त्यांना प्रचंड सन्मान आणि प्रेम दिले. आमची शाळा एका आदर्शवादापोटी तत्कालीन राजकीय नेत्याने सुरू केली होती. त्यात बाळासाहेब देसाई, मधुकरराव चौधरी यांच्यासारखे मोठे नेते आणि जिल्हा पातळीवरचे जि. प. चे अध्यक्ष दिनकरराव यादव, उपाध्यक्ष बाळासाहेब माने यांचा समावेश होता. ग्रामीण भागातील गुणी मुलं संधीअभावी मागे राहू नयेत आणि पुढे भविष्यात या मुलांनी राष्ट्रबांधणीत प्रशासक म्हणून भूमिका करावी, अशा दुहेरी उद्देशाने ही शाळा सुरू करण्यात आली होती. पाचवी ते अकरावीपर्यंतचे (तत्कालीन मॅट्रिक) विद्यार्थी या निवासी शाळेत राहात होते. या शाळेची आमची पहिली बॅच आणि ‘जो. म.’ सर प्राचार्य. एका उत्तम शिक्षकाच्या सगळ्या गुणांचा संगम सरांमध्ये झाला होता. बघता बघता त्यांनी एकापेक्षा एक नवे उपक्रम सुरू केले. प्रत्येक मुलाच्या गुणावगुणांची त्यांना अचूक ओळख होती. ते प्रत्येकाला नावाने ओळखत होतेच; पण सभागृहातील कोणत्याही विद्यार्थ्याला त्याच्याकडे न पाहता ते केवळ आवाजावरुन ओळखत. पहाटेची पी. टी. कोण चुकवतो? कुणाची नखे वाढलेली आहेत? कुणाच्या केसांची लांबी तीन इंचांपेक्षा जास्त आहे? कोण प्रार्थनेला उशिराने येतो? आणि कुणाला फ्रुट सॅलड, मटण आवडते? अशा अनेक बारीकसारीक गोष्टीही त्यांना माहीत असत. या झाल्या लहानसहान गोष्टी. ‘जो. म.’ सरांचे महत्त्वाचे योगदान म्हणजे आम्हा विद्यार्थ्यांच्या कोवळ्या मनात स्वप्नांची पेरणी करणे, त्यांच्यात ध्येयवाद चेतवणे. त्यासाठी आमच्या व्यक्तिमत्वाला पैलू पाडण्याचे काम त्यांनी हाती घेतले. वृत्तपत्रांच्या वाचनाची सवय लावली. सायंप्रार्थनेच्या वेळी आम्ही सारे जमलेलो असताना ते कुणालाही ‘आजची बातमी सांग,’ असा आदेश द्यायचे. त्यात अनेकांचे अवसान गळायचे. काही विद्यार्थी मनातल्या मनात तत्काळ तयार केलेल्या ‘रस्ता अपघातात दोन ठार’ वगैरे बातम्या सांगायचे. पण, ते सहज पकडले जायचे. सरांचा त्यानंतरचा आवडता उपक्रम म्हणजे ‘आक्स एनी क्वेश्चन.’ त्यातून विद्यार्थ्यांच्या ज्ञानाबरोबरच त्यांच्या चिकित्सक वृत्तीला प्रोत्साहन देण्याचा त्यांचा प्रयत्न असे. शाळेत दररोज ज्ञानेश्वरीचे वाचन व्हायचे आणि गीता पठणामध्ये शाळा सातत्याने बक्षिसे मिळवायची. वक्तृत्व, वादविवाद यांमध्ये प्रवीण असे शाळेचे विद्यार्थी सगळीकडे चमकत राहिले. मुलांमधील संगीत, कला-क्रीडा गुण वाढवतानाच सरांनी सर्वांना नदीत पोहायलाही शिकवले. ‘जो. म.’ सर हे खऱ्या अर्थाने ‘जोम’ आणि उत्साहाचे प्रतीक होते. मी घडलो ते या शिक्षकांमुळेच. मी आठवीत असतानाच, ‘अकरावीच्या परीक्षेत संस्कृतला पहिला येऊन ‘जगन्नाथ शंकरशेट शिष्यवृत्ती’ तुझ्या माध्यमातून शाळेला मिळाली पाहिजे,’ असे लक्ष्य ठेऊन सरांनी ते साध्य करवूनही घेतले. आपल्या शाळेतील विद्यार्थी ‘आयएएस’ झाला पाहिजे, अशी आदेशवजा कार्यसूची त्यांनी दिल्यामुळेच मी भारतीय परराष्ट्र सेवेत आलो. आज शाळेच्या विद्यार्थ्यांमध्ये डॉक्टर, इंजिनिअर तर आहेतच; पण अनेक जण जिल्हाधिकारी झाले आहेत, बरेच विदेशातही गेले आहेत आणि अधिकारीपदावर काम करत आहेत. सरांची पुण्याई म्हणून ग्रामीण भागातून आलेल्या अशा सुविद्य विद्यार्थ्यांचे मळे महाराष्ट्राला संपन्न करताहेत. आणि हीच त्यांना सर्वोत्तम श्रद्धांजली! (संपर्कः dmulay58@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:रिकाम्या खिशाने फाइव्ह स्टार हॉटेलात गेलो

आज मी अशा व्यक्तीबद्दल लिहिणार आहे, जो माझ्यासाठी मित्राच्या रूपातील भाऊ आणि भावाच्या जागी असलेला मित्र आहे. १८ तारखेला त्याचा वाढदिवस आहे. होय, हा मित्र आहे साजिद नाडियादवाला. ज्या दिवशी साजिदने आपल्या काकांकडील काम सोडून सिनेनिर्माता व्हायचे ठरवले, त्या दिवसापासून तो माझा मित्र आहे. त्याला भाऊ संबोधणे अधिक उचित होईल, कारण साजिदच्या आईनेही मला आपला मुलगा मानले, आईचे प्रेम दिले. त्याची बहीण ही माझी बहीण, त्याचे मामा, आजी-आजोबा हे माझेही मामा आणि आजी-आजोबा. मुंबईत आल्यावर मी कुटुंबापासून दुरावलो होतो. पण, एका अर्थाने साजिदसोबत मला एक संपूर्ण कुटुंबच मिळाले. जवळपास ६ - ७ वर्षे आम्ही दोघे २४ तास एकमेकांबरोबरच राहिलो. सिनेमे, कथानके, भूमिका, शायरी अशा गोष्टींवर खूप गप्पा मारायचो. किती तरी वेळा आम्ही दोन-तीन दिवस घराच्या बाहेरही पडायचो नाही, पण एकमेकांच्या सोबतीत कधीही आम्हाला बोअर व्हायचे नाही. इंडस्ट्रीत साजिदला त्याच्या आजोबांमुळे, वडिलांमुळे आणि नाडियादवाला या आडनावामुळे खूप मान होता. पण, इंडस्ट्रीत स्वत:च्या ताकदीवर आपले स्थान, आपले ध्येय प्राप्त करायचा निर्धार त्याने केला होता. कुणा नातेवाईकाच्या मदतीशिवाय इंडस्ट्रीत आपली ओळख निर्माण करायची, हे त्याने मनाशी ठरवले होते. सुरुवातीपासून तो भव्य-दिव्य विचार करायचा. २१-२२ व्या वर्षी त्याने त्या काळातील सर्वांत मोठी स्टार कास्ट उभी केली होती. धरमजी खूप मोठे आणि तितकेच व्यग्र अभिनेते होते. त्यांना त्याने साइन केले. गोविंदा तर शूटिंगलाही काही तासांसाठी यायचा, त्यादरम्यान कारमध्येच झोप घ्यायचा. त्या काळी त्याला साइन करणे तर दूरच, त्याची भेट होणेही कठीण होते. पण, साजिदने गोविंदालाही साइन केले. त्याशिवाय किमी काटकर, मौसमी चटर्जी, परेश रावल, अर्चना पूरणसिंग, रजा मुराद, शक्ती कपूर, नीना गुप्ता असे त्यावेळचे जवळपास २५ मोठे कलाकार यामध्ये घेतले होते. या सिनेमाचे नाव होते- ‘जुल्म की हुकूमत’. सिनेमासाठी व्हाइस ओव्हरही अमिताभ बच्चन यांच्या आवाजात रेकॉर्ड केला. आम्ही दोघांनी मिळून एवढी प्रदीर्घ वाटचाल केली आहे की, सदराच्या एका भागात ती सामावणे कठीण आहे. आमचे खूप किस्से आहेत. त्यातील एक इथे सांगतो. त्याकाळी आम्ही हलाखीतून मार्ग काढत होतो. खूप भूक लागली म्हणून आम्ही हॉटेल हॉलिडे इनमध्ये जेवायला गेलो. जेवणाची ऑर्डर दिल्यावर साजिद म्हणाला, ‘बिल तुला द्यावे लागेल, माझ्याकडे पैसे नाहीत.’ मी म्हणालो, ‘तुलाच द्यावे लागेल, माझ्याकडेही पैसे नाहीत.’ साजिदला वाटले, मी खोटे बोलतोय आणि मला वाटले की तो खोटे बोलतोय. जेवण आले, आम्ही ते संपवले. बिल आले तेव्हा लक्षात आले की आम्ही दोघेही खरे बोलत होतो. दोघांचेही खिसे रिकामे होते, कुणाकडेच पैसे नव्हते. आता काय करायचं, अशा विचारात बसून राहिलो. वेटर समोर येऊन उभा राहिला. मग त्याला आम्ही ‘गोड काय आहे?’ विचारले. त्याने सांगितल्यावर आम्ही गोड पदार्थाचीही ऑर्डर दिली. टाइमपास करण्याच्या नादात बिल आणखी वाढले. त्यावेळी मोबाइल तर नव्हतेच. साजिदने काउंटरवरच्या फोनवरुन आपल्या एका मित्राला कॉल केला. नशिबाने तो फोनवर भेटला आणि त्याच्याकडे पैसेही होते. तो पैसे घेऊन हॉटेलवर येईपर्यंत त्याची वाट बघण्यात आम्ही कॉफीचीही ऑर्डर दिली. त्याने येऊन बिल चुकते केले तेव्हा कुठे आम्ही तिथून बाहेर पडून घरी गेलो. आणि आज त्याच साजिदमुळे कितीतरी लोकांना काम मिळालेय, त्यांचा उदरनिर्वाह होतोय, त्यांचे घर चालतेय. आपल्या हिमतीवर, क्षमतेवर साजिदने हे नाव कमावले आहे. फिल्म इंडस्ट्रीतील सर्वांत आघाडीच्या निर्मात्यांमध्ये आज त्याची गणती होते. यावरुन मला मजरूह सुलतानपुरींचा एक शेर आठवतोय... मैं अकेला ही चला था जानिब-ए-मंज़िल मगर लोग साथ आते गए और कारवाँ बनता गया। एकदा साजिदने नवी कार घेतली. ही गाडी घेऊन दूरवर फिरून यायचे आम्ही ठरवले. आम्ही दोघे त्या कारने नाडियादला, साजिदच्या आजोळघरी गेलो. तेथून मग उदयपूर, जयपूर, अजमेर आणि दिल्लीला गेलो. दिल्लीपर्यंतच्या प्रवासात कुठेही थ्री स्टार वा फाइव्ह स्टार हॉटेलमध्ये थांबायचे नाही, रस्त्यालगतच्या ढाब्यांवर खायचे, तिथल्याच बाजांवर झोपायचे, हे आम्ही निघतानाच ठरवले होते. जयपूरला पोहोचल्यावर एका हॉटेलात आंघोळी करुन आम्ही अजमेरला गेलो. अजमेरहून दिल्लीला जाताना पुन्हा ढाब्यांवरच थांबलो. आम्ही दिल्लीत हॉटेल हॉलिडे इनमध्ये पोहोचल्यावर गाडी पार्किंगकडे पाठवून आत गेलो, तेव्हा आम्हाला पाहून लोकांच्या नजरेतले भाव बदलले. एवढ्या लांबच्या प्रवासामुळे आमचे चेहरे, कपडे धुळीने माखले होते. केसांची तर अवस्था अशी झाली होती की आपण फाइव्ह स्टार हॉटेलात येण्याच्या योग्यतेचे नाही, असेच आम्हाला वाटू लागले. रिसेप्शनजवळ लोक उभे होते म्हणून आम्ही लॉबीतच थांबलो. आम्ही तिथे बसलो, तेव्हा लॉबीतील कर्मचारी ‘हे इथे कसे काय बसले?’ अशा नजरेने आमच्याकडे बघत होता. मला चांगले आठवतेय, आम्ही तिथून उठून रूम बुक करण्यासाठी रिसेप्शनवर गेलो, तेव्हा तो कापडाने सोफा स्वच्छ करू लागला. असो. साजिद आणि माझे असे अनेक आंबटगोड किस्से आहेत. कधीतरी ते मी या सदरातून किंवा माझ्या आत्मचरित्रात लिहीन. आज साजिदला वाढदिवसाच्या शुभेच्छा देताना त्याच्यासाठी ईश्वराकडे प्रार्थना करतो की, येणाऱ्या काळात त्याने खूप चांगल्या सिनेमांची निर्मिती करुन साऱ्या जगाचे मनोरंजन करावे. साजिदच्या ‘टू स्टेट्स’ या सिनेमाचे हे गाणे ऐका... मन मस्त-मगन मन मस्त-मगन बस तेरा नाम दोहराये... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

गोष्ट सांगतो ऐका...:ते डोळे!

वंदना पुन्हा एकदा सासूकडं खूप वेळ एकटक पाहू लागली. सासूला आता तिची भीती वाटू लागली. अचानक वंदना सासूच्या दिशेने चालू लागली... वंदना ओट्यावर बसून ऐकतेय. सकाळपासून अतिशय करुण आवाज ऐकू येतोय. मांजर आपल्या पिलासाठी कधी कधी रात्री-बेरात्री रडत असते तसा. पण, तेवढा जोरात नाही. आवाजात अजिबात त्राण नाही. जीव नाही. वंदना अस्वस्थ आहे. सारखी इकडंतिकडं बघतेय. कुठल्याच कामात तिचं मन लागत नाही. खरं तर दुपार होत आलीय. आतापर्यंत तिचा स्वयंपाक झालेला असायचा. समोरच्या विहिरीपाशी नळ आहे. तिथून पाच- सहा हंडे आणून माठ भरून ठेवायचा. दिवसभर पुरेल एवढं पाणी साठवून ठेवायचं. सासूला पुजेसाठी सगळी तयारी करून द्यायची. अशा दहा-बारा गोष्टी तरी या वेळेपर्यंत उरकलेल्या असायच्या. पण, आज ती झोपेतून जागी झाली. कसाबसा चहा घेतला आणि जी ओट्यावर येऊन बसली, ती अजून तिथंच आहे. रात्रीपासून तो आवाज तिला अस्वस्थ करतोय. तिला काहीच सुचत नाहीय. सारखा तो केविलवाणा सूर तिच्या कानात घुमतोय. हळूहळू क्षीण होत जाणारा.. आधी जरब असलेला, धाक असलेला तो आवाज नंतर नंतर खूप क्षीण होऊ लागला. आधी वंदना दुर्लक्ष करत होती. पण, जसजसा तो आवाज घशाला कोरड पडल्यासारखा होऊ लागला, तसतशी ती बेचैन होऊ लागली. रात्री पुसट शब्द ऐकू येत होते.. पाणी.. पण, नंतर ते शब्द बंद झाले. फक्त घरघर ऐकू येऊ लागली. नवरा घरी असता तर परिस्थिती वेगळी होती. पण, तो व्यापारानिमित्ताने बाहेरगावी होता. वंदना आणि सासू दोघीच घरी होत्या. आणि तो आवाज तिच्या सासूचा होता. सासूला रात्रीपासून अचानक बरं वाटेना झालं. तिची तब्येत एकदम ढासळली. आधी खोकल्याची उबळ आली. मग छातीत काही तरी अडकल्यासारख वाटू लागलं. दिवसभर अगदी ठणठणीत असलेली सासू अचानक सिरियस झाली. श्वास घ्यायला त्रास होऊ लागला. लोखंडी पलंगच्या दांड्याला पकडून कशीबशी खोकू लागली. पण, छातीत काहीतरी अडकल्यासारखं होत होतं. जीव घाबराघुबरा झाला होता. वंदना समोरच उभी होती. एकटक बघत होती. निर्विकार. खरं तर सासूचा आणि तिचा अशात काही वादही झाला नव्हता. नवरा घरात नसला की ती सासूशी गप्पा मारत असायची दिवसभर. सासू तिला आपल्या बालपणीच्या आठवणी सांगायची. वंदना तिला आपल्या माहेरच्या गावातल्या गोष्टी सांगायची. दोघी एकमेकींना आवडणारी भाजी आणि खीर करायच्या. नवरा असताना कायम त्याच्या आवडीचा स्वयंपाक असायचा. त्यामुळं तो नसला की, सासू-सून एकमेकींच्या आवडी पूर्ण करायच्या. पण, ते सगळं दिखाव्यासाठी होतं. आज सासू अशी अचानक श्वास घ्यायला धडपड करतेय आणि वंदना शांत उभी आहे. जिवाच्या आकांताने सासू बोलण्याचा प्रयत्न करतेय. अधूनमधून वंदनाकडं बघतेय. वंदना एकटक सासूच्या डोळ्यात बघतेय. सासू पाणी मागतेय, पण ती नुसतीच बघत बसलीय. सासूचा चेहरा केविलवाणा झाला; पण वंदना जागची हलत नव्हती. कसाबसा खोकायचा प्रयत्न करणारी सासू. कुणाला तरी बाहेर आवाज जावा म्हणून मोठ्याने ओरडण्याचा प्रयत्न करणारी सासू. आणि या सगळ्याचा जिच्यावर काहीही परिणाम होत नाही अशी वंदना. तिथं तिसरं माणूस नव्हतं. होती ती एक मांजर. जी सारखी आवाजाने घाबरून जात होती. सासूच्या पलंगापाशी फिरत होती. पण, तिचीही वंदनाजवळ जायची हिंमत नव्हती. मांजर डोळ्यात केविलवाणा भाव आणून सासूचे हाल बघत होती. वंदना सासूच्या आवाजाने त्रस्त झाली होती. एरवी नवरा घरी नसताना घर शांत असायचं. टीव्हीवर रात्री एखादी मालिका बघून सासू - सून झोपायच्या. कधी तरी बाहेरून कुत्र्याच्या भुंकण्याचे आवाज यायचे. ते सासूची झोप मोडायचे. सासू पडल्यापडल्या रागात काहीतरी बोलायची. वंदनाच्या लग्नाला तीसेक वर्षे झाली असतील. आता घराचे सगळे व्यवहार तिच्या हाती आले होते. सासू आता पूजा आणि टीव्ही बघणे एवढंच काम करायची. घर शांत असायचं. पण, रात्रीपासून त्या घराची शांती भंगली होती. सासू खोकत होती. पाणी मागत होती. रात्री उशिरा वंदना माठापाशी गेली. ग्लासभर पाणी प्यायली. सासूला ते सगळे आवाज ठळक ऐकू येत होते. माठावरचं झाकण उघडलंय. नेहमीप्रमाणं सुनेने तांब्यात पाणी घेतलंय. ते ग्लासात ओतलंय. आता तिच्या घशाचा आवाज येतोय. तिने पाच- सहा घोट पाणी पिलंय. एरवी या आवाजाकडं सासूने कधी लक्षही दिलं नाही. पुढेही दिलं नसतं. पण, आज सासूला एवढी तहान लागलीय, तरी सून पाणी आणून देत नव्हती. स्वतः दोनदा पाणी प्यायली, पण तिनं सासूला पाणी दिलं नाही. सासू संतापली काही क्षण. पण, तोंडातून शब्द निघत नव्हता बिचारीच्या. डोळ्यातून पाणी वाहू लागलं होतं. वंदना पुन्हा एकदा सासूकडं खूप वेळ एकटक पाहू लागली. सासूला आता तिची भीती वाटू लागली. अचानक वंदनाला काय वाटलं, कुणास ठाऊक? ती सासूच्या दिशेने चालू लागली. आधीच सासूची छाती भरून आली होती. आता तर सुनेला आपल्या दिशेनं अगदी निर्विकार चेहऱ्यानं येताना बघून तिच्या छातीत कळ येऊ लागली. वंदना सासूच्या पलंगाजवळ येऊन थांबली. थंड चेहऱ्यानं आणि तेवढ्याच थंड नजरेनं सासूकडं बघत राहिली. सासूला घाम येऊ लागला. वंदना तशीच उलट्या पावलांनी मागे फिरली, तेव्हा कुठं सासूच्या जीवात जीव आला. वंदना रात्रभर भिंतीला टेकून उभी राहिली. सासू पाणी, पाणी ओरडत होती. मग घशातून आवाज निघेनासा झाला. फक्त घरघर. आताही वंदना ओट्यावर बसलीय. भर उन्हात. आतून येणारा आवाज बंद झालाय कधीचा. पण, ती काही उठली नाही. घरातून एकदम ओरडण्याचा आवाज आला मोठ्यानं.. ‘वंदनाss’ वंदना धावत आत गेली. सासू दचकून जागी झाली होती. ती वंदनाकडं बघत होती. शेजारी पाण्याचा तांब्या होता. त्यावर फुलपात्र होतं. मग आपण ‘पाणी, पाणी..’ असं का ओरडत होतो? सासूच्या लक्षात आलं, आपण स्वप्न बघत होतो. तब्येत बरी नसली की, आजकाल सासूला असं स्वप्न पडतं, ज्यात सून तिला पाणी देत नाही. फक्त बघत राहते. याला कारणही तसंच आहे. तीस वर्षापूर्वी वंदना घरात नवीन नवरी होती. सासूनं पाणी मागितलं. वंदनाने ग्लास भरून दिला. सासूला कळलं की वंदनाला शिवायचं नाही. तिनं रागात ग्लास फेकून मारला. जखम झाली तरी वंदना काहीच बोलली नाही. एकटक बघत राहिली. पण, ती थंड नजर सासूच्या कायम डोक्यात राहिली. वंदना ते विसरूनही गेली. जखम लगेच बरी झाली. पण, आजही स्वप्नात सासूला वंदना तशीच बघत असल्याचं दिसतं.. थंडपणे.. एकटक.. निर्विकार... (संपर्कः jarvindas30@gmail.com)

राज्य आहे लोकांचे...:मागासांचे सामाजिक स्थान आणि उत्थान

स्वातंत्र्यानंतर समानतेचे तत्त्व अंगिकारण्यामागे समाजातील मागास घटकांना मुख्य प्रवाहात येण्याची संधी मिळावी, त्यांना सर्वार्थाने सामाजिक न्याय मिळावा, हा उद्देश होता. आज जमिनीवरील वास्तव डोळसपणे पाहिले, तर हा उद्देश पूर्णपणे साध्य झाला आहे का, असा प्रश्न पडल्याशिवाय राहात नाही. याचे पहिले कारण म्हणजे, स्वातंत्र्यापासून समाजकारण आणि राजकारणातील मागास समाजाच्या सहभागाचे एक प्रारूप निर्माण झाले होते. मागास घटकांचे नेते त्यांच्या मतांची जबबदारी घेतील आणि सत्तेची काही पदे या नेत्यांना देऊन त्यांना ताब्यात ठेवता येते, हे राजकीय पक्षांच्या लक्षात आले. यातून मागास, वंचित, पीडित समाजाचे कल्याण न होता त्यांच्या काही मोजक्या नेत्यांचेच भले झाले. पुढे हे प्रारूप इतक्या टोकाला गेले की, कुठलाही पक्ष सत्तेत असला, तरी त्याच्या बाजूने जाऊन आपले स्थान टिकवून ठेवणे, एवढेच काय ते मागासांच्या नेतृत्वाचे एकमेव ध्येय उरले. मागास समाजाच्या व्यक्तीला मोठ्या पदावर बसवून सगळ्या समाजाचे कल्याण होईल, हे कोठे ठरले आहे? आणि तसे सांगून आम्हाला मते मागू नयेत, हे या बांधवांनी सर्व प्रमुख पक्षांना ठणकावून सांगायला हवे. द्रौपदी मुर्मू या आपल्या राष्ट्रपती बनल्या, याचा साऱ्या देशाला आनंद आणि अभिमानही आहे. पण, राष्ट्रपतिपदी विराजमान झाल्यावरही, त्या आदिवासी असल्याचा उल्लेख सतत का केला जातो? आदिवासी समाजातील व्यक्ती राष्ट्रपती झाली, याचे कौतुक पुन्हा पुन्हा करणे, हाही त्या पदाचा एका अर्थाने अवमान नव्हे का? खरे तर आदिवासी, मागास बांधवांना उच्चपदाची संधी मिळण्यात गैर काय आहे? या गोष्टी तर स्वाभाविकपणे व्हायलाच हव्यात ना! संविधान आणि सामाजिक न्यायाचे तत्त्व स्वीकारुन पंचाहत्तर वर्षे उलटल्यावरही हे होणार नसेल आणि त्याचे कौतुकच साजरे करण्यात आम्ही धन्यता मानत असू, तर आपली लोकशाही प्रगल्भ झाली, असे म्हणता येईल का? मुळातच आदिवासी किंवा इतर कुठल्याही मागास व्यक्ती देशाच्या सर्वोच्चपदी विराजमान झाली म्हणून त्या समाजाचे सगळे प्रश्न चुटकीसरशी सुटत नाहीत, हे समजून घ्यायला हवे. लोकशाहीतील न्यायाचा हक्क शाबूत ठेवण्यासाठी मागास समाजांनी सर्वप्रथम आपल्या मतांची एकगठ्ठा मालकी मागास नेतृत्वाला देणे पूर्णपणे बंद करावे, म्हणजे तिचा राजकीय सौदेबाजीसाठी उपयोग होणार नाही. सामाजिक न्यायासोबत इतर सर्व धोरणे तपासूनच आदिवासी, मागास, वंचित समाजाने मतदान करावे. सर्वाधिक भ्रष्टाचार मागास समाजासाठीच्या योजना आणि संबंधित विभागांमध्ये होतो. उदाहरणच द्यायचे तर अण्णाभाऊ साठे आर्थिक विकास महामंडळातील भ्रष्टाचाराचे देता येईल. या मोठ्या प्रकरणाचा निकाल अजूनही लागलेला नाही. मागास समाजासाठी असलेल्या योजनांचे नेमके काय होते? हजारो कोटींचा निधी जाहीर आणि मंजूर होतो, तरीही मागास समाजातील असंख्य लोकांचे उत्थान का होत नाही? या योजनांतील भ्रष्टाचार रोखून त्या खऱ्या लाभार्थ्यांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी कार्य करणारी एक तटस्थ संस्था आवश्यक आहे. एक काळ होता जेव्हा साहित्य, गाणी, स्फूर्तिगीते, जलसे यांनी मागास समाजाला जागृत करण्याचे काम केले. पण, आता तेवढ्यात अडकून चालणार नाही. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी दिलेल्या संदेशातील ‘शिका आणि संघटित व्हा’ हे दोन टप्पे साध्य झाले आहेत. एका वर्गातील मागास बांधवांचा संघर्षही संपला आहे. पण, संघर्ष न संपलेला एक मोठा वर्ग आहे. त्यामुळे त्यांच्यासाठी ‘संघर्ष करा’ या संदेशाच्या बरोबरीने प्रत्यक्षात जमिनीवर काम करण्याचे ध्येयही ठेवावे लागेल. आदिवासी, मागास घटकांसाठी याच वर्गातील नेतृत्वाने काम करावे, हा संकेतही मोडीत निघायला हवा. या समाजांच्या भल्याचा विचार करणे ही आपल्या प्रत्येकाची जबाबदारी आहे. अन्य जाती-समुदायातील एखादी व्यक्ती मागास समाजाच्या कल्याणाच्या विचाराने झपाटलेली असेल, तर प्रसंगी तिचे नेतृत्वही मागास बांधवांनी स्वीकारायला हवे. किंबहुना स्त्रीवादी संघटनांनाही जशी समतेचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरुषांची साथ मिळते, त्याप्रमाणे सर्व समाजांच्या सहभागाशिवाय मागास समाजाचा विकास होणे शक्य नाही. ज्यांना आपली वैचारिक भूमिका पटते त्यांच्यापेक्षा ज्यांना ती पटत नाही, अशांना आपल्या बाजूने वळवणे, हे कोणत्याही चळवळीचे मुख्य ध्येय असते. मागास बांधवांसाठीच्या चळवळींना वर्षानुवर्षे डॉ. बाबासाहेबांविषयीच्या अस्मितेभोवती खेळी करून गुंतवून ठेवले गेले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे इतके थोर होते की, त्यांचा अभिमान भारतात जन्म घेणाऱ्या प्रत्येकाला असायलाच हवा. त्यामुळे अन्य समाजही खांद्याला खांदा लावून सोबत यावेत, या दृष्टीने मागासांच्या चळवळींची पुनर्रचना करावी लागेल. संविधानाच्या प्रती छापण्यासाठी सरकार दरवर्षी कोट्यवधींचा खर्च करते. पण, त्यातील काही भाग सामाजिक न्याय, समता आणि मागास समाजांना मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी प्रामाणिकपणे वापरला, तर वेगळ्या चळवळींची कदाचित गरजही पडणार नाही. (संपर्कः dramolaannadate@gmail.com)

कबीररंग:प्रेम - प्रेम सब कोई कहे, प्रेम न जाने कोय...

आपलं ज्याच्यावर अतिशय प्रेम असतं, त्याच्या भेटीसाठी आपण सदासर्वकाळ आतुर असतो. तीच आतुरता परमेश्वराच्या भेटीसाठीही आपल्या हृदयात असावी म्हणून आपल्या तरल नि संवेदनशील मनाचा अट्टाहास असतो. प्रेमातली ती उत्कंठा, ती जिज्ञासा, ती आतुरता आपल्याला आदर्शभूत वाटत असते. आपल्या प्रेमाच्या माणसाच्या विरहामुळं मनाची झालेली तगमग, विरहानं भावकातर करणारी ती वेदनादायक स्थिती, या मानसिक अवस्थेचं यथार्थ दर्शन आपल्याला प्रेमाच्या या उत्कट नि शुद्ध अनुभवाशिवाय इतरत्र कुठं दिसून येणार? म्हणूनच परमेश्वर आणि भक्त यांच्यातील नात्याचं वर्णन करताना प्रेममार्गावरून चालणारे कबीर अनेक वेळा प्रेमी जीवांच्या प्रेमाचा दाखला देतात. सत्ता, संपत्ती आणि गुणवंत यांवर कुणीही प्रेम करतं. आपल्याला प्रिय असलेला मार्ग निवडण्याची आपली स्वतंत्र रीत असते. पण, आपलं प्रेम जिथं जडतं, तिथं काही वेगळं घडतं. ते वेगळेपण जाणून घेतलं, तर प्रेमामागच्या आत्मीयतेचा साधा - सरळ अर्थ आपल्या ध्यानात येऊ शकतो. कबीर म्हणतात, प्रेम जेव्हा हृदयातून जन्माला येतं तेव्हाच ते प्रेम खरं समजावं. असं प्रेम कसं करावं, त्याचं दर्शन ते खूप कलात्मकतेनं घडवतात. देहाची, मनाची संवेदना शुद्ध करणारी तसंच जाणीव व्यापक करणारी प्रेमासाठीची प्राणसूत्रं सार्थ दृष्टांतातून आपल्यापर्यंत पोहोचवतात... प्रेम तो ऐसा किजिये, जेसे चंद चकोर। चींच टूटि भुईं मांगिरे, चितवे वाही ओर।। चंद्र आणि चकोर यांच्या नशिबी मीलन कुठलं! तरीही चंद्राकडं चोच फिरवून चकोर बघत राहते. वाट पाहून भोवळ येऊन पडली, तरी तिची चोच चंद्राकडं असते. कबीर म्हणतात, भोगप्राप्तीची आस रुखरुख निर्माण करणारी असली, तरी मन विचलित होत नाही, कारण खऱ्या प्रेमाचं केंद्र फक्त सुख-दुःख देणाऱ्या भोगाशी जोडलेलं नसतं, तर ते त्या पलीकडच्या आनंदमयी ध्यासमग्नतेलाही सामावून घेणारं असतं. दुसऱ्या दृष्टांतातून कबीर सांगतात... कबीर सीप समुद्र की, रटै पियास पियास। और बूँद को ना गहै, स्वाति बूँद की आस।। खऱ्या प्रेमातला ध्यास कसा असतो, ते उमजून घेणं आपल्या हिताचं असतं, आपल्यासाठी श्रेयस्कर असतं, असं कबीर म्हणतात. हा ध्यास, हे प्रेमस्वरूप होऊन जाणं स्वाती नक्षत्रातल्या पावसाच्या थेंबाला प्राशून घेणाऱ्या शिंपलीसारखं असतं. ती शिंपली समुद्राच्या तळाशी तहानेली होऊन पाण्यासाठी निःशब्द आकांत करत असते. एका थेंबासाठी व्याकुळ होऊन वाट बघत असते. कधीतरी वर्षातून एकदा भेटीस येणाऱ्या स्वाती नक्षत्राच्या पावसाची आस धरून राहते. पावसाच्या अन्य थेंबांना ती शिंपली स्पर्शही करत नाही. कबीरांच्या दृष्टीनं प्रेम करणाऱ्या मनाची ही अनन्यता भक्तीच्या जाणिवेची असते. प्रेम हृदयातून जन्माला आलं आणि ते अनन्य असलं की भक्तीत रूपांतरित होतं. बसता-उठता प्रेमाचा नुसता उच्चार करणाऱ्यांना कबीर ‘प्रेमळ’ समजत नाहीत. प्रेमळाचं आचरण प्रेमाचं असतं, असं सूचकपणे ते सांगतात. विशिष्ट वस्तूच्या, व्यक्तीच्या नात्यावरचं प्रेम संपूर्ण चेतनेएवढं होतं, तेव्हा आपण उन्नत होतो. पण, या उन्नत स्थितीत आपल्या प्रेम करणाऱ्या मनाला ईश्वराच्या भेटीची अखंड ओढ असावी लागते. कबीर म्हणतात, हीच भक्ताची अभंग भावस्थिती असते. प्रेम - प्रेम सब कोई कहे, प्रेम न जाने कोय। जा मारग साहिब मिले, प्रेम कहावे सोय।। प्रेमभाव जेव्हा सतत आंदोलित होणाऱ्या मनाचा असतो, तेव्हा तो परम प्रेमाचा नसतो. प्रेमभाव परम स्थितीला पोहोचला की, मनाला ईश्वरप्राप्तीचं ध्येय आढळतं आणि त्या मनाचा शोध - बोध केवळ ईश्वर असतो. भक्ताचा परम प्रेमभाव हा त्याच्या ‘मी’पणरहित उत्कट प्रेमात, कधीच कोमेजून न जाणाऱ्या जिव्हाळ्यात दिसून येतो. त्याचंच दर्शन कबीरांनी या भावपूर्ण दोह्यांतून केलं आहे. (संपर्कः hemkiranpatki@gmail.com)

वेब वॉच:'पाताल लोक - 2' व्यवस्थेशी  नव्या लढाईचा नवा थरार

हाथीराम चौधरी हा दिल्लीतील अतिशय हुशार पोलिस अधिकारी आहे. पण, त्याने केलेल्या चांगल्या कामाचे श्रेय त्याचे उच्चपदस्थ घेतात. त्याच्या चुका काढण्यात पुढे असलेल्या अधिकारी वर्गाने त्याच्यातील धाडसी वृत्तीचे कधी कौतुक केलेच नाही. कर्तव्यनिष्ठ पोलिस अधिकारी असलेला हाथीराम सहृदयी आहे. मितभाषी असल्याने आपण केलेल्या कामाचा ढोल बडवणे त्याला जमत नाही. पण, त्याची खंत आहे की, इतके चांगले काम करूनही त्याच्या कामाची कुठेच कदर झाली नाही. घरी कमी वेळ दिल्यामुळे पत्नी नाराज आहे, मुलगाही त्याचे ऐकत नाही. एक दिवस एका गुन्ह्याचा तपास करताना, एका अनाथ झालेल्या बालकाला तो घरी घेऊन येतो. या मुलाच्या वडिलांच्या गायब होण्याचा तपास करताना त्याला वेगळेच धागेदोरे सापडतात. त्याची पाळेमुळे नागालँडमध्ये पोहोचलेली असतात. तिकडे दुसराच गुन्हा घडलेला असतो... अलीकडेच प्राइमवर रिलीज झालेल्या ‘पाताल लोक -२’मधील पहिल्या भागाचे कथानक असे सुरू होते. ‘पाताल लोक’ या गाजलेल्या वेब सिरीजचा पाच वर्षांच्या खंडानंतर आलेला हा दुसरा सीझन. यातील आठही एपिसोड प्रेक्षकांना खिळवून ठेवतात आणि त्याचे मुख्य कारण आहे जयदीप अहलावतचा संयत अभिनय. हाथीराम चौधरी ही एका मितभाषी पोलिस अधिकाऱ्याची व्यक्तिरेखा आहे. कमीत कमी बोलणाऱ्या या व्यक्तीच्या मनात काय चालले असावे, हे जयदीपच्या चेहऱ्यावरून समजते. त्या अनाथ मुलाकडे बघणाऱ्या हाथीरामकडे बघितल्यावर प्रेक्षकांच्या लक्षात येते की, आता तो त्या बालकाला घरी घेऊन जाणार. पोलिस अधिकाऱ्याची कष्टप्रद नोकरी सोडून दरमहा दोन लाखाच्या नोकरीची ऑफर मिळताच जयदीपचा चेहरा बघून लक्षात येते की, पगारासाठी हा चौकीदारी करणार नाही. आणि घडतेही तसेच. अत्यंत चतुराईने, जीवाची बाजी लावून मोठी टोळी पकडल्यावर त्याचे श्रेय वरिष्ठ अधिकारी घेतात. ते प्रसिद्धीसाठी फोटो काढत असतता, तेव्हा हाथीराम बाजूला एका पायरीवर बसलेला असतो. त्याच्या शेजारी पोलिसांचा श्वान दिसतो. असे अनेक सूचक प्रसंग यामध्ये समोर येतात. हाथीराम अगदी मोजकेच बोलतो. जेव्हा एक अधिकारी म्हणतो, “प्रोटोकॉल की वजह से विर्क सर को इन्फॉर्म करना पडा।” त्यावेळी हाथीराम म्हणतो, “जरुरी हैं सर, प्रोटोकॉल फॉलो करना बहोत जरुरी है। वैसे भी रेस के घोडे को पता होता है की जितने के बाद मेडल उसको नही मिलनेवाला..” अशा संवादावेळी जयदीपने केलेला अभिनय ही एखाद्या इमानदार पोलिस अधिकाऱ्याची खंत वाटते. ‘थ्री ऑफ अस’ या उत्कृष्ट चित्रपटाचे दिग्दर्शक अविनाश अरुण धावरे यांचे उत्तम दिग्दर्शन आणि सिनेमॅटोग्राफी ही या सिरीजची जमेची बाजू, तर एका मागोमाग एक एपिसोड बघण्यास भाग पाडणारी राहुल कनोजिया यांची बांधीव पटकथा, हे तिचे आणखी एक वैशिष्ट्य. ही गुन्ह्याचा तपास असलेली थ्रिलर वेब सिरीज असली, तरी त्यातून अनेकांचे स्वभाव विशेष समोर येतात. पोलिस यंत्रणा कसे काम करते? त्यात इमानेइतबारे काम करणाऱ्या आणि संख्येने कमी असलेल्या पोलिसांची कशी फरपट होते? राजकीय व्यवस्था पोलिसांना कसे वापरून घेते? मोठ्या व्यवहारांमध्ये छोटे मासे जाळ्यात कसे अडकतात? अशा वास्तवावर हा सिरीज संयतपणे भाष्य करते. पहिल्या दोन भागांत घडणाऱ्या दोन वेगवेगळ्या घटना एकमेकांशी कशा संबंधित आहेत, याचे धागेदोरे प्रेक्षकांना पुढे उलगडत जातात. याचे श्रेय पटकथेप्रमाणेच संयुक्ता कझा यांच्या संकलनालाही आहे. कोणती घटना अंधारात घडते? लख्ख प्रकाशात काय घडते? प्रत्येक घटना वेगवेगळ्या रंगामध्ये कशाप्रकारे दाखवावी, हे सुद्धा तितकेच महत्त्वाचे असते आणि त्यावर दिग्दर्शकाने विचार केला आहे. या सर्वाचा प्रेक्षकाच्या मानसिकतेवर अप्रत्यक्षरीत्या परिणाम होतो आणि त्यामुळेच ती कलाकृती मनाला भिडते. जयदीप अहलावतच्या अभिनयाप्रमाणेच ईश्वक सिंग, गुल पनाग, अनुराग अरोरा, तिलोत्तमा शोम यांचा अभिनय दाद देण्यासारखा आहे. यातील बरेच प्रसंग नागालँडमध्ये घडतात. त्यामुळे त्या राज्याचे सौंदर्य आणि तिथली संस्कृती यांचे दर्शनही घडते. जहनु बरुआ, प्रशांत तमंग अशा तिथल्या अनेक स्थानिक कलाकारांना या सिरीजमुळे आपले कलागुण दाखवण्यासाठी मोठे व्यासपीठ मिळाले, हे महत्त्वाचे. अर्थात, त्यांनी या संधीचे सोने केले आहे. ‘सेव्हन सिस्टर्स’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ईशान्येकडील निसर्गसंपन्न राज्यांचा या निमित्ताने परिचय होत आहे, ही बाब तितकीच सकारात्मक आहे. (संपर्कः suhass.kirloskar@gmail.com)

रसिक स्पेशल:अशा ‘दंगली’ने कसा निर्माण होणार ‘दबदबा’?

‘महाराष्ट्र केसरी’ची गदा उंचावणे हा प्रत्येक पैलवानासाठी गौरवाचा क्षण असतो आणि त्यासाठी त्यांचा प्रवास निर्विवाद, पारदर्शक आणि न्याय्य असला पाहिजे. प्रशासनाने, संघटनांनी आणि राजकीय नेत्यांनी यामध्ये अनावश्यक हस्तक्षेप न करता फक्त खेळाडूंच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी कार्य केले पाहिजे. तसे झाले तरच कुस्तीमध्ये राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय पातळीवर महाराष्ट्राचा दबदबा निर्माण होईल. ‘महाराष्ट्र केसरी’ कुस्ती स्पर्धा गेल्या आठवडाभरापासून वादामुळे पुन्हा चर्चेत आली आहे. १९६१ मध्ये सुरूवात झालेल्या या स्पर्धेला महाराष्ट्रातील सर्वांत प्रतिष्ठेचे कुस्तीचे मैदान मानले जाते. या स्पर्धेत यशस्वी झालेल्या पैलवानांचे राष्ट्रीय स्तरावरील स्थान अधिक भक्कम होते. आजवर यातून अनेक कुस्तीपटूंनी राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मोठी झेपही घेतली आहे. त्यामुळे ‘हिंदकेसरी’पासून ते जागतिक स्पर्धांतील सहभागासाठी ‘महाराष्ट्र केसरी’ हा महत्त्वाचा किताब मानला जातो. या स्पर्धेने आजवर असे अनेक दिग्गज पैलवान घडवले आहेत, ज्यांनी पुढे राज्यासाठी, देशासाठी पदके मिळवली. अहिल्यानगरमध्ये नुकत्याच झालेल्या यंदाच्या स्पर्धेत पराकोटीचा वाद झाला. दोन संघटनांतील चढाओढीमुळे या स्पर्धेला, त्यातून उद्भवलेल्या वादाला वेगळे वळण देण्याचाही प्रयत्न होत आहे. त्यातच दुर्दैवाने काही राजकीय नेतेमंडळीही आपली पोळी भाजून घेण्याचा प्रयत्न करत आहेत. खरे तर खाशबा जाधव यांच्या रुपाने देशाला पहिले ऑलिम्पिक पदक मिळवून देणाऱ्या महाराष्ट्राच्या कुस्ती क्षेत्राची परंपरा आणि लौकिक वेगळा आहे. त्याला असे प्रकार कदापि शोभणारे नाहीत. या खेळाच्या व्यापक हितासाठी ते तत्काळ थांबले पाहिजेत. परवाच्या स्पर्धेतील उपांत्य आणि अंतिम सामन्यांमध्ये रेफ्रीची चूक झाली असेल, तर त्याबाबत एक समिती नेमून चौकशी व्हायला हवी. खेळाडूंना निर्णय वा निकाल चुकल्याचे वाटत असेल, तर त्यांनी कुस्तीगीर संघाकडे अर्ज देऊन संबंधित रेफ्रीवर बंदीची मागणी केली पाहिजे. मात्र, त्यासाठी हीन भाषेचा वापर वा लाथा मारण्यासारखे प्रकार होणे पूर्णत: चुकीचे आहे. अशा गोष्टींमुळे कुस्ती आणि कुस्तीगीर या दोहोंची प्रतिष्ठा खालावते. म्हणून घडल्या प्रकाराचे समर्थन होऊच शकत नाही. तथापि, त्यानंतर संबंधित पैलवानांवर तब्बल तीन वर्षे बंदी घालण्याचा निर्णयही तितकाच अवास्तव आणि अनाठायी आहे, हे लक्षात घ्यावे लागेल. या स्पर्धेपर्यंत येण्यासाठी पैलवानांना अनेक वर्षे कसून मेहनत करावी लागते. त्यामुळे एकदम एवढी मोठी शिक्षा देणे त्यांच्या आणि एकूणच राज्याच्या कुस्ती क्षेत्राच्या भवितव्यासाठी हानिकारक ठरू शकते. बंदी घातलेल्या शिवराज राक्षे आणि महेंद्र गायकवाड यांच्याकडून महाराष्ट्राला देश पातळीवर खूप मोठ्या अपेक्षा आहेत, याकडे दुर्लक्ष करुन चालणार नाही. खेळाडूंनीही कुस्तीगीर संघाच्या पदाधिकाऱ्यांना भेटून आपल्यावरील बंदी उठवण्यासाठी दाद मागायला हवी. आणि संघानेही कुस्ती क्षेत्राच्या तसेच खेळाडूंच्या हिताचा विचार करुन बंदी उठवण्यासाठी पुढाकार घेतला पाहिजे. या वादाच्या पार्श्वभूमीवर राज्याच्या कुस्ती क्षेत्राची संघटनात्मक स्थितीही समजून घेतली पाहिजे. राज्याच्या कुस्ती क्षेत्रात महाराष्ट्र राज्य कुस्तीगीर परिषद आणि महाराष्ट्र राज्य कुस्तीगीर संघ हे दोन प्रमुख गट आहेत. भारतीय कुस्ती महासंघाने दोन वर्षांपूर्वी राज्य कुस्तीगीर परिषदेची मान्यता रद्द केली. त्यामुळे मान्यता असलेल्या राज्य कुस्तीगीर संघाच्या नेतृत्वाखाली राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांसाठी खेळाडू पाठवले जातात. कुस्तीपटूंना अधिकृत स्पर्धांमध्ये सहभागी व्हायचे असेल, तर त्यांना या संघाच्या माध्यमातून पुढे जावे लागते. उत्तराखंडमध्ये होत असलेल्या राष्ट्रीय स्पर्धेसाठीही महाराष्ट्राचा संघ या संघटनेने पाठवला आहे. अर्थात, या दोन्ही संघटनांतील पदाधिकाऱ्यांनी ‘मान्यता’ किंवा ‘श्रेष्ठत्वा’पेक्षाही या क्षेत्रातील आपल्या ज्ञान आणि अनुभवाचा कुस्तीगीरांना कसा लाभ होईल, याकडे लक्ष देण्याची गरज आहे. या वर्षीच्या ‘महाराष्ट्र केसरी’ स्पर्धेमध्ये शिवराज राक्षे, महेंद्र गायकवाड आणि पृथ्वीराज मोहोळ यांच्याकडून मोठ्या अपेक्षा होत्याच. मात्र, या स्पर्धेतील निकालांपेक्षा ज्यांना कुस्तीतले काही कळत नाही अशांनीही या वादातून आपली प्रसिद्धी करून घेतली. राजकीय पक्षांनीही या वादावर आपले भांडवल केले. त्यामुळे खरी कुस्ती आणि पैलवानांच्या मेहनतीकडे दुर्लक्ष झाले. शिवाय, या सगळ्या वादामुळे राज्यातील कुस्तीपटूंना मोठा फटका बसला आहे. त्यामुळे खेळाडूंनी कोणत्याही संघटनांच्या संघर्षात न अडकता स्पर्धेवर लक्ष केंद्रित करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. त्यांच्यासाठी ‘महाराष्ट्र केसरी’ स्पर्धा ही राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर जाण्याची पायरी असते. त्यामुळे राजकारण आणि माध्यमांतील चर्चा, आरोप-प्रत्यारोपांच्या गदारोळात खेळाडू अडकले, तर त्यांच्या सरावावर, एकाग्रतेवर आणि एकूणच कारकिर्दीवर विपरित परिणाम होण्याची शक्यता आहे. एक तर कुस्ती क्षेत्रातील उत्तर भारतीय पदाधिकारी आणि पैलवान महाराष्ट्रातील पैलवानांवर कुरघोडी करण्याची एकही संधी सोडत नाहीत. त्यातच आपल्या पैलवानांच्या मनोबलाचे अशाप्रकारे खच्चीकरण झाले, तर महाराष्ट्राच्या कुस्तीवर संकटाचे सावट येईल. त्यामुळे इथल्या संघटनांबरोबरच सर्व खेळाडू, वस्ताद, प्रशिक्षक, संघटकांनी परस्परांमध्ये एकी ठेवणे अत्यंत आवश्यक आहे. राज्याच्या कुस्ती क्षेत्राच्या व्यापक हितासाठी ‘महाराष्ट्र केसरी’चे ऐतिहासिक महत्त्व अबाधित राहिले पाहिजे. संघटनांतील वाद, राजकीय हस्तक्षेप आणि मीडिया ट्रायलमुळे कुस्तीपटूंना अडथळे निर्माण होणार नाहीत, याची खबरदारी सर्वांनीच घ्यायला हवी. ‘महाराष्ट्र केसरी’ची गदा उंचावणे हा प्रत्येक पैलवानासाठी गौरवाचा क्षण असतो आणि त्यासाठी त्यांचा प्रवास निर्विवाद, पारदर्शक आणि न्याय्य असला पाहिजे. प्रशासनाने, संघटनांनी आणि राजकीय नेत्यांनी यामध्ये अनावश्यक हस्तक्षेप न करता फक्त खेळाडूंच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी कार्य केले पाहिजे. तसे झाले तर कुस्तीपटूंच्या परिश्रमांमुळे ‘महाराष्ट्र केसरी’चा लौकिक तर उंचावेलच; शिवाय त्यातूनच गुणवत्ता असलेले पैलवान राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय पातळीवर राज्याचा दबदबा निर्माण करतील. (लेखक ज्येष्ठ कुस्ती संघटक आहेत.) (संपर्कः datjadhav1@gmail.com)

वेध मुत्सद्देगिरीचा...:'सय्यद अकबरुद्दीन' पाकिस्तानचे मनसुबे उधळणारा करारी अधिकारी

भारताने जम्मू - काश्मीरमधील कलम ३७० हटवल्याबाबत १६ ऑगस्ट २०१९ या दिवशी संयुक्त राष्ट्रांमध्ये चर्चा सुरू होती. पाकिस्तानने भारताच्या या निर्णयाला विरोध करत हा विषय संयुक्त राष्ट्रांकडे नेला होता. या मुद्द्याचे भांडवल करून, काश्मीरप्रश्नी आम्ही किती संवेदनशील आहोत आणि भारत कसा काश्मिरी जनतेच्या विरोधात आहे, हे दाखवण्यासाठी पाकिस्तानची सर्व यंत्रणा कामाला लागली होती. या विषयावरील बैठक संपल्यावर भारताकडून पत्रकार परिषद आयोजित करण्यात आली होती. तिच्या आडून भारताला काश्मीर मुद्द्यावर घेरण्याचे प्रयत्न सुरू होते. त्याचाच एक भाग म्हणून पाकिस्तानच्या तीन पत्रकारांकडून प्रश्नांची सरबत्ती केली जात होती. परंतु, पाकिस्तानचे हे मनसुबे लीलया उधळून लावले, ते भारताचे संयुक्त राष्ट्रांतील तत्कालीन राजदूत सय्यद अकबरुद्दीन यांनी. या परिषदेत पाकिस्तानच्या एका पत्रकाराने अकबरुद्दीन यांना, ‘तुम्ही पाकिस्तानसोबत संवाद कधी सुरू करणार?’ असा थेट प्रश्न विचारला. वरकरणी हा प्रश्न सहज आलेला आणि तसा सोपा वाटत असला, तरी मुत्सद्देगिरीच्या दृष्टीने तो फसवा होता. ‘तुम्ही पाकिस्तानसोबत संवाद कधी सुरू करणार?’ या प्रश्नाचा गर्भित अर्थ असा होता की, तुम्ही पाकिस्तानसोबतचा संवाद बंद केला आहे, पाकिस्तान संवादासाठी आसुसलेला आहे, त्याची इच्छा आहे की तो पुन्हा सुरू व्हावा आणि भारत त्यात अडथळा आणत आहे. अशा वेळी एक मुत्सद्दी म्हणून किती दक्ष असले पाहिजे, याचे उदाहरण म्हणजे ही घटना. अकबरुद्दीन आपल्या स्थानावरून उठून त्या पत्रकाराकडे गेले आणि त्याच्याशी हस्तांदोलन करत ठामपणे म्हणाले, ‘भारत सिमला कराराला बांधील आहे आणि पाकिस्तानकडूनही तीच अपेक्षा आहे.’ त्यांच्या या वागणुकीने उपस्थितांची मने तर जिंकलीच; पण पाकिस्तानने केलेल्या कुरघोडीच्या प्रयत्नांमधली हवाच निघून गेली! पाकिस्तानच्या त्या पत्रकाराला उत्तर देताना त्यांनी समयसूचकता आणि सभ्यतेसोबतच करारीपणाचेही दर्शन घडवले. सय्यद अकबरुद्दीन यांनी भारतीय परराष्ट्र सेवेत १९८५ मध्ये प्रवेश केला. १९९५ - ९८ या काळात त्यांनी संयुक्त राष्ट्रांतील भारताच्या कायमस्वरूपी मिशनमध्ये प्रथम सचिव म्हणून कार्य केले. याच दरम्यान १९९७ - ९८ मध्ये ते संयुक्त राष्ट्रांच्या सर्वोच्च संस्थेपैकी एक असलेल्या प्रशासन आणि अंदाजपत्रकीय प्रश्नांवरील सल्लागार समितीचे सदस्य म्हणून कार्यरत होते. १९९८ - २००० या कालावधीत त्यांनी इस्लामाबादमधील भारतीय उच्चायुक्तालयात कौन्सिलर म्हणून जबादारी पार पाडली. या काळात भारत - पाकिस्तान संबंधांविषयी त्यांचा सखोल अभ्यास झालाच; शिवाय पाकिस्तानच्या अंतर्गत स्थितीचाही अनुभव त्यांना मिळाला. २००६ - ११ दरम्यान व्हिएन्नातील आंतरराष्ट्रीय अणुऊर्जा संस्थेमध्ये (IAEA) बाह्यसंबंध आणि धोरण समन्वय विभागाचे प्रमुख म्हणून त्यांनी काम पाहिले. आंतरराष्ट्रीय अणुऊर्जा संस्थेच्या महासंचालकांचे विशेष सहायक म्हणूनही त्यांनी कार्य केले. २०१२ - १५ या काळात देशातील आणि जगातील राजकारण संक्रमणावस्थेत असताना भारतीय परराष्ट्र व्यवहार मंत्रालयाचे अधिकृत प्रवक्ते म्हणून त्यांनी अतिशय उत्कृष्ट कामगिरी बजावली. एप्रिल २०२० मध्ये संयुक्त राष्ट्रांतील भारताचा कायमस्वरूपी प्रतिनिधी म्हणून कार्यकाळ पूर्ण केल्यानंतर ते निवृत्त झाले. संयुक्त राष्ट्रांमध्ये ‘आंतरराष्ट्रीय नागरी सेवक’ म्हणून काम करण्याचा मान मिळालेल्या मोजक्या भारतीय मुत्सद्द्यांमध्ये अकबरुद्दीन यांचा समावेश होतो. आपल्या अनुभवाचा नेमका उपयोग आणि परिस्थितीचे गांभीर्य ओळखून कृती करण्याची तत्परता या गुणवैशिष्ट्यांमुळे त्यांची कारकीर्द अनन्यसाधारण राहिली. देशाच्या परराष्ट्र धोरणाचा वेध घेण्याचा ध्यास निवृत्तीनंतरही त्यांनी निरंतर सुरू ठेवला. ‘इंडिया व्हर्सेस यूके : द स्टोरी ऑफ अॅन अनप्रीसिडेंटेड डिप्लोमॅटिक विन’ या आपल्या पुस्तकात अकबरुद्दीन यांनी २०१७ मध्ये झालेल्या आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाच्या (ICJ) निवडणुकीतील भारताच्या राजनैतिक संघर्षाचा सखोल आढावा घेतला आहे. स्वत: संयुक्त राष्ट्रांत कर्तव्य बजावत असल्यामुळे त्यांना त्या घटनेची इत्यंभूत माहिती होती. त्यामुळे त्यांचे हे पुस्तक अधिक विश्वसनीय आहे. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात आपल्या देशाचे प्रतिनिधी असले पाहिजेत, याची जाणीव भारताला कुलभूषण जाधव प्रकरणानंतर झाली. संयुक्त राष्ट्रांच्या स्थायी समितीचा सदस्य असलेल्या ब्रिटनला मात देऊन भारताने ही ऐतिहासिक निवडणूक जिंकली. या निवडणुकीची यशोगाथा कथन करतानाच, आंतरराष्ट्रीय राजनयिक व्यवहारांचे बारकावे, अशा प्रकारच्या निवडणुकांतील जागतिक आव्हाने, अडचणी आणि रणनीती यांचे विस्तृत वर्णन या पुस्तकात वाचायला मिळते. जागतिक स्तरावरच्या एरवी छोट्या वाटणाऱ्या घटनाही परराष्ट्र धोरणाच्या दृष्टीने खूप महत्त्वाच्या असतात. त्यांची नोंद घेत, योग्य ती पावले उचलत आपल्या देशाचे हित साधण्यासाठी अशा मुत्सद्द्यांना अक्षरश: तारेवरची कसरत करावी लागते. अशा प्रयत्नांच्या पराकाष्ठांविषयी जाणून घ्यायचे असेल, तर अकबरुद्दीन यांचे हे पुस्तक वाचायला हवे. (संपर्कः rohanvyankatesh@gmail.com)

डायरीची पाने:खळे

माणूस माणसाला अडवण्याच्या संधीची वाट बघत असतो. पण, या अडवाअडवीत आपण आनंदाऐवजी दुःखाची रास निर्माण केली आहे, हे त्याच्या लक्षातच येत नाही. आता हळूहळू रानावनात खळी सुरू होतील. ज्वाऱ्या बेहाड्या पडू लागल्या आहेत. काही अजून हुरड्यात आहेत. तसे तर हे हुरड्याचे आणि खळ्याचेही दिवस आहेत. जिथं लवकर ज्वाऱ्या पेरल्या होत्या, तिथली खळी आता सुरू झाली आहेत. काही ठिकाणी कमी पाऊस पडला होता. त्यामुळं तिथली ज्वारीही लवकर बेहाड्या पडली. खळे म्हणजे कणसांनी भरलेली बखळ अन् कडब्याची परसड. खळे म्हणजे शेतकऱ्याच्या घामाचे फळ नि त्याच्या कष्टाची रास. खळे संपले की रानात काहीच शिल्लक राहत नाही. तिथं जायची गरजच उरत नाही. सुगीत सगळीकडं पीक उभं असतं. शेतकऱ्याचं कुटुंब आनंदानं उधाणलेलं असतं. थंडीचे दिवस असतात, ऊनही कोवळं लागू लागतं. धुऱ्यावर हिरवंगार गवत वाढलेलं असतं. ही सगळी हिरवाई दवावर पोसलेली असते. पावसाळा संपून बरेच दिवस झालेले असतात, पण तरीही या दवावर रान हिरवं असतं आणि हिवावर माणूस गार असतो. त्यामुळं सगळ्या सृष्टीलाच पोषक असा हा ऋतू. या ऋतूचा समारोप म्हणजे खळे. खळे झाले की रान उनगते. हिवाळा संपून उन्हाळा सुरू होऊ लागतो. चुकार आणि मोकार गुरं रानावनात पालापाचोळा खात फिरत असतात. रान उदास-भकास वाटू लागतं. कुठं तरी जीव रमवावा म्हणून नंतर जत्रा-यात्रा सुरू होतात. त्याची मजा शेतकरी घेतच असतो; पण रानातली निसर्गाने प्रसन्न होऊन दिलेला आनंद संपलेला असतो. खळ्यातील कणसांची रास पाहून शेतकऱ्याचे काळीज भरून येते. टच्च दाण्याने भरलेली कणसं खळ्यात पसरलेली असतात, तेव्हा शेतकऱ्याच्या मनालाही मोती लगडतात. दाणे भरपूर होतील आणि वर्षभराची बेगमी होईल, याची त्याला खात्री वाटत असते. आजकाल रानात ज्वारीचे खळे करायला मजूर मिळणे अवघड झाले आहे. पण, एकेकाळी ज्वारीच्या खळ्यावर मजुरी मिळावी म्हणून गावातल्या बायाबापड्यांची धडपड असायची. त्यांच्या वाट्याला ओटी भरून कणसं यायची. शेतातली कसदार ज्वारी आपल्या वाट्याला यावी म्हणून या बायकांची कामावर घेण्यासाठी धडपड असायची. हे चित्र आता उलटे झाले आहे. कामाला माणूस मिळत नाही. जमाना बदलणारच, तो बदलतच असतो, त्याला इलाज नाही. त्यावर यंत्रयुगाने पर्याय दिले आहेत. आता हल्लर काम भागवत आहेत. माणसं पुढे जात आहेत. माणसं माणसांची नेहमीच अडवाअडवी करतात. मजुराला गरज होती, तेव्हा मालक अडवून पाहायचे. आता मालकाला गरज आहे, तर मजूर अडवून पाहताहेत. माणूस माणसाला अडवतो, हेच खरं. अडवण्याच्या संधीची तो वाट बघत असतो. या अडवाअडवीत आपण दुःखाची रास निर्माण केली आहे, हे माणसाच्या लक्षातच येत नाही. माणसाने माणसासाठी आनंदाची रास निर्माण करावी, हे अपेक्षित असताना असे काहीतरी भलतेच होत असते. त्यालाही नाईलाज आहे. कदाचित यालाच मानवी जीवन म्हणत असावेत. कुणीतरी कुणाची तरी मजा घेतो आणि कुणीतरी कुणाची तरी मजा पाहतो. एकेकाळी ज्वारीचे खळे हा एक उत्सवच असायचा. सगळे गावकरी खळ्याची वाट पाहायचे. आई या खळ्यावर खास जेवणाचा बेत करायची. दूरच्या रानात झोपडी किंवा मांडव नसल्यामुळं कडब्याच्या पेंढ्यांचेच तात्पुरते खोपे केले जायचे. त्यात दोन-तीन माणसं बसू शकायची. पण त्याखाली स्वयंपाक करायला गेलं, तर ठिणगीनं पेंढ्या पेटायची भीती वाटायची. त्यामुळं बैलगाडीच्या साट्याखाली तीन दगडाची चूल करून आई स्वयंपाक करायची. स्वयंपाक काय? तर घरून दह्याचं लोटकं भरून आणलेलं असायचं. भरपूर लसूण घातलेली शेंगदाण्याची चटणी कुटून आणलेली असायची. आई धपाटे करायची. खमंग, चवदार धपाटे. एका छिद्राचं, दोन छिद्राचं, पाच छिद्राचं, बारा छिद्राचं अशी ती भेंडुळं असायची. धपाट्याला आमच्याकडं भेंडुळं म्हणायचे. ‘बारा मिसळ्याचं भेंडुळं’ असंच त्याचं नाव होतं. गहू, ज्वारी, हरभरा, मूग, उडीद अशा अनेक धान्याचे मिश्रण दळून बारा मिसळीची भेंडुळं केलेली असायची. त्यात लसूण, कांदा, मेथी, चटणी, मीठ, सुंठ, कोथिंबीर असे पदार्थ टाकलेले असायचे. पाच धान्ये आणि सात मसाल्याचे पदार्थ असे मिळून ते बारा मिसळ्याचं भेंडुळं असायचं. त्यामुळं ते अतिशय खमंग लागायचं. आई भेंडुळे करायची. आम्ही त्याची वाटच पाहायचो. त्यातही खळ्यावरच अशी भेंडुळी खायला मिळायची. कारण तो खळ्याचाच मान असायचा. संध्याकाळी खळ्यावर निवद असायचा. त्यासाठी गावातले निवडक लोक बोलावलेले असायचे. चांदण्याच्या उजेडात खळ्याभोवती पंगत बसायची. खळ्याच्या मधोमध रास असायची. त्यावर दिवा लावलेला असायचा. आधी खळ्याला निवद दाखवला जायचा आणि मग माणसं जेवायला सुरुवात करायची. जेवण झाल्यावर कुणीतरी कथा सांगायचा. जमलेल्यांपैकी पंधरा-वीस माणसं रात्रभर कथा ऐकत तिथंच बसायची. त्या निमित्तानं राशीचं संरक्षण व्हायचं. चोराचिलटाची भीती नसायची. दुसऱ्या दिवशी रास उधळायला सुरूवात व्हायची. वाऱ्याची वाट पाहावी लागायची. बहिणाबाईंनी या वाऱ्याला ‘मारुतीचा बाप’ असं म्हटलेलं आहे. मरूत म्हणजे वारा. मारुती म्हणजे वाऱ्याचा पुत्र. हनुमानाला आपण वायुपुत्र म्हणतच असतो. बहिणाबाई म्हणतात.. ‘येरे येरे वाऱ्या, येरे मारुतीच्या बापा.. हात जोडीते मी तुला, बापा नको मारू थापा..” या वाऱ्याची वाट बघत शेतकरी रास उधळायचा. कधी कधी वारा थंड पडायचा आणि शेतकरी मेटाकुटीला यायचा. तिव्ह्यावर अण्णा उभे असायचे. मोठ्या वहिनी राशीतून टोपली भरून द्यायच्या. लहानग्या वहिनी तिव्ह्याखाली हातणी घेऊन बसलेल्या असायच्या. वाऱ्याने ज्वारीमधलं भुसकट निघून जायचं. निखळ दाणे खाली पडायचे. त्यात काही गोंडर असायचे. वहिनी हातणीने गोंडर बाजूला करायच्या. ताव्ह्याखाली निखळ शुभ्र पांढऱ्या दाण्याची रास दिसायची. ती जसजशी वाढंल तसतसा शेतकऱ्याचा ऊर आनंदानं भरून यायचा. संध्याकाळच्या वेळी वडील यायचे. राशीची पूजा होऊन रास मोजायला सुरूवात व्हायची. पोती भरली जायची. मग पोत्यांनी गाड्या भरल्या जायच्या. भरलेली एक एक गाडी घराकडं जायची. घरी आई ताट सजवून तयारच असायची. या गाडीच्या बैलांच्या पायाची पूजा करून रास घरात घेतली जायची. सगळीकडंच श्रद्धाभाव होता. रानाविषयी श्रद्धा, बैलाविषयी श्रद्धा, कामावरच्या मजुराविषयी श्रद्धा, कामावर श्रद्धा.. या श्रद्धाभावांनी अवघं आयुष्य उजळून निघालेलं असायचं. आता हा भाव राहिलेला नाही. काळ बदलला तसा भावही बदलला. त्यामुळं श्रद्धेच्या ठिकाणी व्यवहार आला. व्यवहार आला की रुक्षता येते. कामातला आनंद संपतो. (संपर्कः inbhalerao@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:नेहमी एकत्र जेवण करायचे तिन्ही कपूर बंधू

राज कपूर यांची जन्मशताब्दी सुरू झाल्यापासून मीडियात, सोशल मीडियात किंवा मित्रांशी बोलताना त्यांचा उल्लेख झाला नाही, असा एकही दिवस जात नाही. १४ डिसेंबर २०२४ ला राज कपूर यांची शंभरावी जयंती होती आणि १८ डिसेंबरला ‘सिंटा’ने त्यांच्या स्मरणार्थ एक खूप चांगला कार्यक्रम आयोजित केला होता. त्यामुळे माझ्या लेखणीला त्यांच्याविषयी आणखी लिहायला प्रेरणा मिळाली. राज कपूर यांच्या सिनेमांचे आणि त्यांच्या आयुष्यातील अनेक किस्से तुम्हाला माहीत असतीलच. पण, त्यांना खाण्याची आणि इतरांनी खाऊ घालण्याची किती आवड होती, हे खूप कमी लोकांना माहीत असेल. ‘आर. के.’चे सिनेमे जगभरात खूप प्रसिद्ध आहेत, पण ‘आर. के.’च्या जेवणाचीही फिल्म इंडस्ट्रीत तितकीच ख्याती आहे. आर. के. स्टुडिओ होता तोवर तिन्ही भाऊ (रणधीर कपूर, ऋषी कपूर, राजीव कपूर) नियमितपणे दुपारी दोन वाजता ऑफिसला जायचे. डब्बूजी (रणधीर कपूर) आपल्यासोबत गाडीत टिफिन घेऊन यायचे. मग तिन्ही भाऊ जेवणाच्या टेबलावर बसायचे आणि शिपाई टिफिन काढून ठेवायचा. मग डब्बूजींचा एक नेहमीचा डायलॉग.. ‘यात काय असेल? काढायची का लॉटरी..?’ विश्वास ठेवा, कृष्णी आंटी ऑफिसच्या या टिफिनमध्ये जे पदार्थ पाठवायच्या, तेवढे तर कदाचित कुणाकडच्या स्नेहभोजनातही नसतील. त्यात मटन, चिकन, सी फूड असेल, भाज्याही असतील, दाळही असेल, पुलाव, रोट्या, पराठे असे किमान दहा पदार्थ तरी असायचेच. ज्यांना या तिघांपैकी कुणाला भेटायचे असेल आणि कृष्णा आंटी बंगल्यावरुन जेवण पाठवतात हे माहीत असेल, तर असे जवळचे लोक मीटिंगसाठी मुद्दाम दुपारी दोनची वेळ घ्यायचे, जेणेकरुन त्यांच्यासोबत या जेवणाचा आस्वाद घेता यावा. मीसुद्धा अनेकदा तिथे जेवलो आहे. टिफिन यायचा तिघांसाठी, पण त्यात एवढे पदार्थ असायचे की १०-१२ लोकांचे जेवण आरामात व्हायचे. एकवेळ या जेवणाचे राहू द्या. आम्ही न्यूयॉर्कमध्ये ‘आ अब लौट चले’चे शूटिंग करत होतो. या सिनेमाची कथा मी लिहिली होती. रणधीर आणि राजीव कपूर निर्माते, तर ऋषी कपूर दिग्दर्शक होते. त्यामध्ये अक्षय खन्ना, ऐश्वर्या रॉय, कादर खान, जसपाल भट्टी असे चांगले अभिनेते होते. साधारणपणे दिवसभराचे शूटिंग झाके की, उद्या कुठे कुठे शूटिंग होणार आहे, कशाकशाची गरज लागेल, याविषयी प्रॉडक्शन मॅनेजर आणि दिग्दर्शकासोबत निर्माता चर्चा करतो. पण, डब्बूजी यावर चर्चा करायचे की आज डिनरला कुठे जायचे? आणि उद्या लंच कुठून मागवायचे? शूटिंगच्या महिनाभरात हाच शिरस्ता असायचा. ही अशी एवढ्या मोठ्या मनाची माणसे आहेत. सामान्यत: अशा शूटिंगच्या वेळी युनिटमधील हीरो, हीरोइन, दिग्दर्शक, कॅमेरामन असे प्रमुख टेक्निशियन फाइव्ह स्टार हॉटेलमध्ये राहतात आणि असिस्टंट, स्पॉटबॉय असे इतर सगळे टेक्निशियन लहान हॉटेलमध्ये थांबतात. पण, यांनी अगदी ऐश्वर्या रॉयपासून स्पॉट बॉयपर्यंत सगळ्यांच्या राहण्याची व्यवस्था न्यूयॉर्कमधील लेक्सिंटन या फाइव्ह स्टार हॉटेलमध्ये केली होती. तिथून जवळच असलेल्या दीवान हॉटेलला जेवणाचा ठेका दिला होता. तिथे रोज संध्याकाळी बुफेचे स्टॉल लागायचे आणि साऱ्या युनिटला भारतीय जेवण दिले जायचे. पण, प्रत्येकाने तिथेच जेवले पाहिजे असा आग्रह नव्हता. कुणाला न्यूयॉर्कच्या कुठल्याही अन्य रेस्टॉरंटमध्ये जेवायचे असेल आणि त्याने तिथे जाऊन जेवण केले, तर त्याचे जितके बिल असेल, तेवढे पैसे प्रॉडक्शन मॅनेजर त्याला द्यायचा. मी डब्बूजींना एकदा म्हणालो, माझे काही निर्माते मित्र म्हणताहेत की, डब्बूजी युनिटला वाईट सवय लावताहेत. त्यावर त्यांनी उत्तर दिले - माझा विचार वेगळा आहे. स्पॉट बॉय, लाइटमन हे आपल्या आधी झोपतात, आपल्यानंतर उठतात. ते पण घरदार सोडून कामासाठी अमेरिकेत आले आहेत. कंपनीचे मालक स्वत: जिथे राहतात तिथेच आपलीही व्यवस्था करतात, स्वत: जे खातात तेच आपल्याला खाऊ घालतात, हे पाहून ते मनोमन दुवा देत असतील, जास्त उत्साहाने काम करत असतील. मी देशभरात, जगभरात अनेक ठिकाणी शूटिंग केले, पण अशी प्रॉडक्शन कंपनी आजवर कुठेही पाहिली नाही. मला चांगले आठवतेय.. ही ४ डिसेंबर २०१७ ची गोष्ट आहे. मी आणि पत्नी घरात बोलत बसलो होतो. मला अमितजींचा मेसेज आला.. रूमी, शशी कपूरजी आता आपल्यात नाहीत.. ते वाचून मला अतीव दु:ख झाले. उत्तरादाखल मी त्यांना क़ैसर -उल - जाफ़री यांचा शेर लिहून पाठवला... हम ज़िन्दगी को अपनी कहाँ तक संभालते, इस कीमती किताब का कागज़ ख़राब था। रात्री मी पृथ्वी थिएटरसमोर शशीजींच्या घरी गेलो. तिथे सारा आर. के. परिवार जमला होता. मी नीतूजी आणि रणबीरशी बोलत असताना अमितजी उठून आमच्याकडे आले. नीतूजींना हा शेर ऐकवून ते म्हणाले की, मी रूमीला ही बातमी सांगितल्यावर त्याने मला हा शेर पाठवला. तो त्यांच्या लक्षात राहिला होता आणि त्याच रात्री आपल्या ब्लॉगमध्येही त्यांनी तो लिहिला. सगळ्यांना भेटल्यावर मी ऐश्वर्या रॉय आणि राणी मुखर्जी यांच्याशी बोलत होतो. तेवढ्यात कृष्णा आंटी आमच्याकडे आल्या आणि म्हणाल्या, तुम्ही सगळे लगेच निघू नका, चेंबूरवरून जेवण मागवलेय.. आम्ही बसून राहिलो. थोड्या वेळात डबे आले. कृष्णा आंटी म्हणाल्या, जेवण तयार आहे, सगळे खाऊन घ्या.. मी उभा राहिलो आणि नजरेनेच पदार्थ मोजले. तब्बल १८ पदार्थ होते. तेवढे जेवण त्यांच्या घरून आले होते. तिथे उभे असलेल्या बोनी कपूरना मी म्हणालो, कपूर घराण्याचा पाहुणचार आणि आदरातिथ्याची ही पद्धत बघा.. त्यांनी सांगितले की, तुम्ही आज पाहताय, मी हे लहानपणापासून अनुभवत आलोय. आज राज कपूर यांच्या आठवणीत त्यांच्या ‘धरम करम’ सिनेमातील हे गाणे ऐका... एक दिन बिक जायेगा माटी के मोल, जग में रह जायेंगे प्यारे तेरे बोल... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:इंदीवर : हिंदी शिकवताना बनले मोठे गीतकार

गीतकारांविषयीच्या या मालिकेत प्रसिद्ध गीतकार इंदीवरजी यांच्याबद्दल लिहिल्याशिवाय ही शृंखला पूर्ण होणार नाही. त्यामुळे माझ्या हिश्श्याच्या किश्श्यांमध्ये आज इंदीवरजी यांच्याविषयी... इंदीवरजींसोबत माझे घनिष्ट संबंध होते. त्यांच्या सहवासात मी बराच काळ घालवला. त्यांनी स्वत:बद्दलच्या अनेक गोष्टी मला सांगितल्या होत्या. ते म्हणाले होते की, फिल्म इंडस्ट्रीत आलो तेव्हा मला काम मिळत नव्हते. कारण मी हिंदीचा कवी आणि लेखक होतो. तेव्हा इंडस्ट्रीत उर्दूचा बोलबाला होता. मी उर्दू शिकण्यासाठी मेहनत घेऊ लागलो. काही सिनेमे मिळाले; पण यश लाभले नाही. १९४६ मध्ये ‘नमक’, १९४७ मध्ये ‘काला बाजार’, ‘इम्तिहान’, ‘आहुती’ असे सिनेमे आले, मात्र काही लाभ झाला नाही. नंतर १९५१ मध्ये आलेल्या ‘मल्हार’मधील “बड़े अरमान से रखा है बलम तेरी कसम..’ हे माझे गाणे सुपरहिट झाले. तथापि, हे गाणे हिट होऊनही मला यश मिळाले नाही. पुढे नवे काम मिळाले नाही. ‘शीशम”, ‘दाना पानी’, ‘डाकू की लडकी’ असे थोडेफार छोटे-मोठे सिनेमे मिळाले, पण स्ट्रगल सुरूच राहिला. खर्च भागवणे अवघड होऊ लागले होते. त्यावेळी मुंबईमध्ये मराठी, गुजराथी, इंग्रजी, उर्दू आणि अगदी फारशीचेही शिक्षक मिळायचे, पण हिंदी शिकवणारे फारसे मिळत नसत. अशातच व्ही. शांताराम हे एका नव्या नायकाला लॉँच करण्याच्या तयारीत होते. त्याचे संवाद हिंदीत असल्याने त्याला ही भाषा शिकवायची होती. त्यामुळे ते हिंदी शिकवणाऱ्याचा शोध घेत असताना कुणीतरी माझे नाव त्यांना सुचवले. मी भेटायला गेल्यावर त्यांनी त्या अभिनेत्याची ओळख करुन दिली आणि आपण यांना लॉँच करत आहोत, तुम्ही त्यांना हिंदी शिकवा, असे सांगितले. मी त्या अभिनेत्याला हिंदी शिकवू लागलो, त्यामुळे मला थोडेफार पैसे मिळू लागले. पण, सिनेमांसाठी गाणी लिहिणे हीच माझी आवड आणि ध्येयही होते. त्यामुळे माझे त्यासाठी प्रयत्न सुरूच होते. ज्या अभिनेत्याला मी हिंदी शिकवत होतो, त्याचे नाव होते जितेंद्र आणि तो सिनेमा होता ‘गीत गाया पत्थरों ने’. ही गोष्ट जितेंद्र कधीही विसरले नाहीत, त्यांनी मला सदैव साथ दिली. सुपरस्टार झाल्यावरही त्यांचा हाच प्रयत्न असायचा की त्यांच्यासाठी मीच गाणी लिहावीत.असो. हिंदी सिनेमांसाठी गाणी लिहिण्याची माझी धडपड सुरूच होती. १९६३ मध्ये बाबूभाई मिस्त्रींनी लक्ष्मीकांत प्यारेलाल या नव्या संगीत दिग्दर्शकांना ब्रेक दिला. त्या सिनेमातील बहुतांश गाणी असद भोपाली साहेब आणि फारुख कैसर यांची होती. पण, मलाही एक गाणे मिळाले. मी विचार केला, उर्दूतील शब्द वापरुन असे मस्त, रोमँटिक गाणे लिहायचे की आपण इतर शायरांच्या बरोबरीचे आहोत, असे सर्वांना वाटले पाहिजे. मी लिहिलेले गाणे हिट झाले. त्याचे बोल होते.. ‘रोशन तुम्हीं से दुनिया, रोशन तुम्हीं जहां की, फूलों में पलने वाली रानी हो गुलिस्तां की..’ हे गाणे खूप गाजले. पण, त्यावेळी इंडस्ट्रीत साहिर लुधियानवी, शकील बदायूनी, राजा मेहंदी अली खां, मजरूह सुलतानपुरी, कैफी आझमी असे अनेक दिग्गज शायर होते. त्यामुळे माझ्याकडे कुणाचे फारसे लक्ष जात नव्हते. पुढे १९६५ मध्ये मला ‘हिमालय की गोद में’साठी एक गाणे मिळाले. त्याचे बोल होते.. ‘एक तू न मिला, सारी दुनिया मिले भी तो क्या है..’ या गाण्यासाठी फिल्मफेअरचे नॉमिनेशन मिळाले, पण करिअरमध्ये फार काही घडले नाही. नंतर १९६८ मध्ये ‘सरस्वतीचंद्र’ प्रदर्शित झाला. त्यातील सगळी गाणी सुपर-डुपर हिट झाली.. “चंदन सा बदन चंचल चितवन’, ‘फूल तुम्हे भेजा है खत में’, “मैं तो भूल चली बाबुल का देस..’ या गाण्यांना देशभरातील लोकांनी डोक्यावर घेतले. तेव्हा कुठे माझा स्ट्रगल संपला. एव्हाना आनंद बक्षींचीही एन्ट्री झाली होती. आता काम मिळवण्यापेक्षाही अशा मोठ्या गीतकारांहून चांगली गाणी लिहिण्याची माझी धडपड सुरू होती. ‘सरस्वतीचंद्र’नंतर ‘सुहागरात’ आणि पाठोपाठ ‘अनोखी रात’ हे सिनेमे आले. या दोन्हींतील गाणी सुपरहिट झाली. ‘अनोखी रात’मधील ‘ओह रे ताल मिले नदी के जल में, नदी मिले सागर में..’ ऐकून साहिर आणि मजरूह साहेब मला म्हणाले, तुम्ही आता शायरीसोबत फिलॉसॉफीही लिहिताय. यापेक्षा आणखी मोठी शाबासकी काय असू शकते? इंदीवरजींना १९७६ मध्ये ‘अमानुष’ सिनेमासाठी फिल्मफेअर पुरस्कारही मिळाला होता. यावरुन मला नीरजजींचा एक शेर आठवतोय... समय ने जब भी अंधेरों से दोस्ती की है,जला के अपना ही घर, हमने रोशनी की है… इंदीवरजींची अनेक गाणी मलाही आवडायची. त्यामुळे मी एकदा त्यांना विचारले की, “चंदा चले, चले रे तारा’, “जब कोई बात बिगड़ जाए..’ अशी इतकी चांगली गाणी लिहिल्यावरही तुम्हाला.. ‘एक आंख मारु तो रास्ता रुक जाए..’, ‘ओ ताकि ओ ताकि..’ अशी गाणी लिहिण्याची काय गरज होती? त्यावर ते म्हणाले की, बेटा, तू कार्टर रोडवरच्या माझ्या या फ्लॅटमध्ये येतोस, खिडकीच्या बाहेरचा समुद्र पाहतोस. म्हणतोस, वा! इंदीवरजी तुम्ही स्टार आहात. तुमचे घर किती चांगले आहे, गाडी काय भारी आहे. पण, या सगळ्या गोष्टी अशाप्रकारच्या गाण्यांमुळेच होऊ शकल्या. माझे काम आहे, निर्मात्याला हवे तसे लिहून देणे. इंदीवरजींनी फिरोज खान यांच्यासाठी गाणे लिहिले होते.. “आप जैसा कोई मेरी जिंदगी में आए..’ या गाण्याने त्यावेळी साऱ्या देशभरात धुमाकूळ घातला होता. त्यानंतर मनोजकुमार यांनी इंदीवरजींची साथ सोडली नाही. त्यांनी ‘उपकार’ आणि ‘पूरब और पश्चिम’ची गाणी त्यांच्याकडून लिहून घेतली. आज इंदीवरजींच्या आठवणीत ‘पूरब और पश्चिम’मधील हे गाणे ऐका... है प्रीत जहां की रीत सदा, मैं गीत वहां के गाता हूं...स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

रसिक स्पेशल:महाराष्ट्राचा विकास : नीती, नियत आणि तफावत

अन्य राज्यांच्या तुलनेत पुरोगामी आणि उद्योगप्रधान असलेला महाराष्ट्र चौथ्या स्थानावरुन पहिल्या स्थानाकडे न जाता दोन पायऱ्या खाली गेला असेल, तर राज्याच्या नेतृत्वाला आर्थिक धोरणाचे पुनर्मूल्यांकन आणि त्याच्या अंमलबजावणीचे फेरनियोजन करावे लागेल. अन्यथा, वित्तीय ‘नीती’ आणि विकासाची ‘नियत’ यातील ही तफावत राज्यासाठी घातक ठरेल. देशाच्या नीती आयोगाचा वित्तीय स्वास्थ्य निर्देशांक - २०२३ (Fiscal Health Index) हा अहवाल नुकताच प्रकाशित झाला आहे. त्यामध्ये देशातील सर्व राज्यांच्या आर्थिक स्थितीचा अभ्यास केला गेला आहे. राज्य सरकारांच्या खर्चाची गुणवत्ता, त्यांच्या उत्पन्नाच्या स्रोतांची महसूल देण्याची क्षमता, त्यांनी कोविडच्या काळात काढलेली अधिकची सार्वजनिक कर्जे, त्या कर्जांचे संबंधित राज्यांच्या सकल उत्पन्नाशी असलेले प्रमाण, कर्जांची दीर्घकालीन सक्षमता, या आणि अशा अन्य निकषांवर राज्यांचे क्रमांक ठरवण्यात आले आहेत. ही क्रमवारी निश्चित करताना, २०१४-१५ ते २०१८-१९, २०१४-१५ ते २०२१-२२ आणि २०२२-२३ असे तीन भाग पाडण्यात आले आहेत. या मापनानुसार जे गुण पडतात आणि त्यावर आधारित राज्यांचे जे क्रमांक ठरतात, त्यावरून त्या त्या राज्याच्या आर्थिक आघाडीवर काय घडत असेल, याची आपण कल्पना करू शकतो. इथे प्रामुख्याने महाराष्ट्राला समोर ठेऊन त्या संदर्भातील काही मोजके आयाम आपण विचारात घेऊ. कोणत्याही देशाच्या वा राज्याच्या आर्थिक विकास प्रक्रियेत, कायदे आणि धोरणे ठरवणारे राजकीय नेतृत्व आणि त्यांची अंमलबजावणी करणारी प्रशासन यंत्रणा असे दोन खांब असतात. त्यातही राजकीय नेतृत्व सगळ्यात महत्त्वाचे असते. त्यामुळे विकासाच्या बाबतीत चांगले घडल्याचे श्रेय जसे या नेतृत्वाला मिळते, तसे काही चूक घडल्याचा दोषही त्यावरच येतो. वारसा, विशेषणे आणि वस्तुस्थितीवित्तीय स्वास्थ्य निर्देशांकातून दिसणाऱ्या स्थितीत २०२२ - २३ मध्ये ५०.३ गुण घेऊन १८ राज्यांमध्ये महाराष्ट्र सहाव्या क्रमांकावर होता. ओडिशा, छत्तीसगड, गोवा, झारखंड आणि गुजरात ही राज्ये आपल्यापुढे होती, तर उत्तर प्रदेश सातव्या क्रमांकावर होता. २०१४- २२ या पूर्ण काळातही ओडिशा पहिल्या क्रमांकावरच होता. तेव्हा महाराष्ट्र चौथ्या स्थानावर होता, २०२२-२३ मध्ये तो घसरून सहाव्या स्थानावर आला. छत्तीसगड पाचव्या स्थानावरून पुढे सरकत दुसऱ्या स्थानी पोहचला. झारखंडने मोठी झेप घेत दहाव्या स्थानावरून चौथे स्थान प्राप्त केले. तेलंगण आणि गुजरातने एक अंक पुढे जात अनुक्रमे नवव्यावरुन आठवे आणि सहाव्यावरून पाचवे स्थान मिळवले. अशा स्थितीत आपला महाराष्ट्र कसा खाली घसरला, याचे दु:ख मराठी माणसांना वाटणे स्वाभाविक आहे. कारण तो देशातील भौगोलिकदृष्ट्या तिसऱ्या आणि लोकसंख्येच्या दृष्टीने दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. जाज्वल्य इतिहासाचा, पुरोगामी विचारांचा आणि सर्व क्षेत्रांतील प्रागतिकतेचा वारसा आपल्या या राज्याला लाभला आहे. प्रत्यक्षात आपण ही विशेषणे केवळ आपलाच उत्साह वाढावा म्हणून वापरतो, कारण राज्याचे आर्थिक वास्तव काही वेगळेच आहे. २०१४-१५ पासून २०२२-२३ पर्यंतच्या या संपूर्ण काळात ओडिशाने दरवर्षी आपला पहिला क्रमांक टिकवून ठेवला. छत्तीसगड, तेलंगण, झारखंड या नवनिर्मित छोट्या राज्यांनी आपले स्थान उंचावले. पण, या बहुतांश काळात महाराष्ट्रामागे ‘डबल इंजिन’ची शक्ती असतानाही असे का घडले? वित्तीय विवेकाची वानवाआपण या अहवालातून (पृ. १९) २०२२-२३ साठीची आकडेवारी घेतल्यास असे दिसते की, खर्चाच्या गुणवत्तेत १८ पैकी ९ राज्ये महाराष्ट्राच्या पुढे आहेत. तर, महसूल संकलनामध्ये मुंबई-पुण्याच्या औद्योगिकरणामुळे तीनच राज्ये आपल्यापुढे आहेत आणि १४ राज्ये मागे आहेत. वित्तीय विवेकाच्या बाबतीत ८ राज्ये महाराष्ट्राच्या तुलनेत पुढे आणि ९ राज्ये आपल्या मागे होती. कर्ज निर्देशांकात (व्याजाचे महसुली उत्पन्नाशी प्रमाण) फक्त दोनच राज्यांचा व्याजाचा भार महाराष्ट्रापेक्षा जास्त आणि बाकी पंधरा राज्यांचा व्याजभार कमी होता. कर्जांच्या निरंतर सक्षमतेत (Sustainability) तीन राज्ये महाराष्ट्राच्या पुढे आणि १४ राज्ये मागे आहेत. बाकीच्या घटकांच्या तुलनेत, खर्चाच्या गुणवत्तेत ९ राज्ये आणि वित्तीय विवेकाच्या बाबतीत ८ राज्ये महाराष्ट्राच्या पुढे असणे मराठी मनाला पटणारे नाही. आणि हे मराठी मन शिकायला तयार नसते, म्हणून असे घडते! सतत सगळ्या निकषांवर ओडिशाला प्रथम क्रमांकावर ठेवणाऱ्या तिथल्या राजकीय नेतृत्वाची प्रशंसा आपण करणार की नाही? वित्त व्यवस्थापनाचे अनुकरण हवेराज्यवार विश्लेषणात महाराष्ट्राविषयी असे म्हटले आहे की, (१) राज्याच्या सकल उत्पन्नाचा अंश म्हणून एकूण खर्च इतर प्रमुख राज्यांपेक्षा कमी आहे, (२) राज्याच्या एकूण खर्चांपैकी सामाजिक आणि आर्थिक क्षेत्रावरील खर्चाचे प्रमाण इतर प्रमुख राज्यांच्या तुलनेत कमी आहे, (३) राज्याच्या आरोग्य क्षेत्रातील खर्चाची किंचितशी वाढ विचारात घेऊनही महाराष्ट्राचा खर्च इतर प्रमुख राज्यांपेक्षा कमी होता, (४) राज्य वस्तू आणि सेवाकरामुळे कर महसूल वाढला, पण करेतर महसूल कमी झाला आहे, (५) महसुली शिलकीऐवजी महसुली तूटच निर्माण झाली, (६) बांधील (Committed) खर्च वाढल्यामुळे इतर आवश्यक खर्चांनाही निधी मिळाला नाही. सार्वजनिक कर्ज वाढण्यामागचे एक कारण असे देण्यात आले आहे की, जुनी कर्जे फेडण्यासाठी (शिल्लक उत्पन्न नसल्यामुळे) सरकारला नवीन कर्जे काढावी लागली.सारांश, महाराष्ट्राच्या राज्यकर्त्यांना आणि जनतेने कार्यक्षम वित्तीय व्यवस्थापनासाठी इतर राज्यांकडूनही बरेच काही शिकण्यासारखे आहे. २०२३ ते २५ या दोन वर्षांत निवडणुकीच्या निमित्ताने लाडकी बहीण, कर्जमाफी, व्याजमाफी, वीज बिलमाफी, मोफत प्रवास अशा अर्थव्यवस्थेच्या दृष्टीने अव्यवहार्य आणि अविवेकी योजना लागू करण्यात आल्या. निवडणुकीनंतर सत्तेवर आलेल्या पक्षांचा विवेक अचानक जागा झाल्याने आता या योजनांची छाटणी सुरू झाली आहे. त्याचा लेखाजोखा अर्थातच नीती आयोगाच्या पुढच्या अहवालात येईल. विकासाचे अतिकेंद्रीकरण घातककेवळ काही मोठ्या शहरांमध्येच उद्योगांचे केंद्रीकरण करणे अविवेकी आहे. आता मुंबईतच तिसरी मुंबई विकसित होत आहे! पुण्यात सायकल आणि वाहने चालवणेच काय, पायी चालणेही अशक्य झाले आहे. या शहरांवरचे अतिविस्ताराचे ताण वाढत आहेत, तर दुसरीकडे अन्य शहरांचा, मागास प्रदेशांचा विकास अडला आहे. आधी तंत्रज्ञानशिक्षित मुलामुलींचे नोकरीसाठी आणि नंतर पालकांचे स्थलांतर होवून विदर्भ - मराठवाड्यात सामाजिक - मानसिक तणाव वाढत आहेत. ही प्रक्रिया दीर्घकाळापासून सुरू आहे. त्याकडे सरकारचे आणि राजकीय नेत्यांचे लक्ष आहे का? दावोसमध्ये जाहीर झालेले लाखो कोटी रुपयांच्या गुंतवणुकीचे आणि लाखो रोजगारांच्या निर्मितीचे दावे भविष्यात प्रत्यक्षात आलेच, तर तोपर्यंत राज्याच्या ढासळत्या आर्थिक स्थितीचे आणि वाढत्या बेरोजगारीचे आकडे आणखी पुढे गेलेले असतील. नीती आयोगाच्या पुढच्या अहवालात त्याचाही हिशेब मांडला जाईल. पण, ‘प्रागतिक’ मानल्या जाणाऱ्या महाराष्ट्राला एरवी ‘मागास’ म्हटल्या जाणाऱ्या राज्यांच्या मागे नेणारी ही आपली कोणती आर्थिक नीती आहे? समन्यायी, समतोल प्रगती साध्य करण्याचे हे असे कोणते मॉडेल आहे? आणि एकूणच त्यातून कोणता विकसित महाराष्ट्र उभा राहणार आहे? अन्य राज्यांच्या तुलनेत सर्वांत पुरोगामी आणि उद्योगप्रधान असलेला महाराष्ट्र चौथ्या स्थानावरुन पहिल्या स्थानाकडे न जाता दोन पायऱ्या खाली गेला असेल, तर राज्याच्या नेतृत्वाला आर्थिक धोरणाचे पुनर्मूल्यांकन आणि त्याच्या अंमलबजावणीचे फेरनियोजन करावे लागेल. अन्यथा, वित्तीय ‘नीती’ आणि विकासाची ‘नियत’ यातील ही तफावत राज्यासाठी घातक ठरेल. (संपर्क - shreenivaskhandewale12@gmail.com )

रसिक स्पेशल:‘विकसित’ होण्याच्या वाटेवरची आव्हाने...

केवळ भौतिक प्रगती साधून ‘विकसित भारता’चे स्वप्न साकार होणार नाही. त्यासाठी सामाजिक न्याय, आर्थिक समानता आणि राजकीय विचारसरणीतील अंतर दूर केले पाहिजे. अन्यथा, विकसित राष्ट्र होण्यासाठी निश्चित केलेले २०४७ हे वर्ष केवळ आणखी एका संख्यात्मक ध्येयाचे प्रतीक ठरेल. आपण भारतीय लोक आता भौतिक विकासाला अग्रक्रम देत आहोत. परंतु, या विकासाच्या प्रक्रियेत प्रजासत्ताकीय संस्कृतीचा मात्र अभाव दिसत आहे. लोकांच्या इच्छा-आकांक्षांचे प्रतिनिधित्व करणारे शासनकर्ते नव्वदच्या दशकात मजबुरी म्हणून आर्थिक विकासाच्या अमेरिकन प्रारूपामध्ये उतरले. वर्तमानात देशाची तीन ट्रिलियन डॉलर अर्थव्यवस्था पाच ट्रिलियन डॉलर करण्यावर लक्ष केंद्रित केले जात आहे. पण, आपल्या लोकशाही प्रजासत्ताकाचे हे एकमेव ध्येय असले पाहिजे का, हा प्रश्न पडतो. देशाच्या संविधानाला पंचाहत्तर वर्षे पूर्ण होत असताना, केवळ लोकशाही मूल्यांचा उत्सव साजरा करुन काही साध्य होणार नाही. तर, संविधानाची मूलतत्त्वे साकार करताना येणारे यशापयश आणि आव्हाने यांबद्दल चिंतन करणे आवश्यक आहे. भौतिक प्रगती आणि आर्थिक विकास उल्लेखनीय असला, तरी समावेशक, न्याय्य आणि समृद्ध समाजाचे स्वप्न अजूनही अनेक अडथळ्यांना तोंड देत आहे. ही अडथळ्यांची शर्यत निदान “विकसित भारत @ २०४७’ म्हणजे स्वातंत्र्याच्या शंभरीपर्यंत तरी संपवता येईल का, हा खरा प्रश्न आहे. भारताचे संविधान हे न्याय, स्वातंत्र्य, समानता आणि बंधुत्वाच्या तत्त्वांवर आधारित आहे. ते अशा राष्ट्राची कल्पना करते, जिथे प्रत्येक नागरिकाला आत्मसन्मानाने आणि प्रतिष्ठेने जगण्याचा अधिकार असेल, जिथे प्रत्येकाला आपल्या यशापर्यंत पोहोचण्यासाठी सक्षम केले जाईल. भेदभाव आणि शोषणमुक्त समाज निर्माण करण्यासाठी ही तत्त्वे निश्चित करण्यात आली होती. या संविधानाच्या आधारे आपले लोकशाही प्रजासत्ताक राष्ट्र अपेक्षित ध्येय साकार करण्याच्या प्रवासात किती पुढे आले आहे, हे समजून घेण्यासाठी जगातील इतर यशस्वी प्रजासत्ताक देशांकडे पाहणे आवश्यक आहे. लोकशाहीची तत्त्वे, प्रजासत्ताकाची मूल्ये आणि त्यांच्या सांस्कृतिक अभिव्यक्तीसाठी अनुकरणीय असलेल्या पाच देशांचा त्या दृष्टीने विचार करू. अमेरिका : अमेरिकेने आपल्या संविधानाच्या आधारे स्वातंत्र्य, वैयक्तिक हक्क, नियंत्रण आणि संतुलनाची मजबूत व्यवस्था यशस्वी केली आहे. लोकांसाठी, लोकांचे सरकार, मतदानाचा अधिकार, मुक्त - पारदर्शक निवडणुका आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या बाबतीत मोठी प्रगती केली आहे. नवनियुक्त राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांना त्यांच्या पहिल्याच प्रार्थना सभेत बिशप मारियन बड्डे यांनी स्थलांतरितांविषयीच्या आणि लिंगभावाबद्दलच्या धोरणावर त्यांना खडे बोल सुनावले. हे अमेरिकेच्या परिपक्व गणतंत्राचे द्योतक म्हणावे लागेल. फ्रान्स : १७८९ मधील फ्रेंच राज्यक्रांतीने स्वातंत्र्य, समानता आणि बंधुत्व या लोकशाही मूल्यांना जन्म दिला. धर्मनिरपेक्षता आणि वैयक्तिक स्वातंत्र्यांवर दिलेला भर फ्रान्सच्या प्रजासत्ताकाचे मोठे यश मानले जाते.जर्मनी : कायद्याचे राज्य, वैयक्तिक हक्क आणि व्यक्तीची प्रतिष्ठा ही जर्मन प्रजासत्ताकाची मुख्य तत्त्वे आहेत. दुसऱ्या महायुद्धानंतर या देशाने लोकशाही तत्त्वे स्वीकारली आणि त्याद्वारे सर्व नागरिकांना समान संधी आणि अधिकार मिळतील, अशी व्यवस्था सुनिश्चित केली. गेल्या आठ दशकांच्या प्रवासात जर्मनीने या सर्वच क्षेत्रात लक्षणीय प्रगती केली आहे. दक्षिण आफ्रिका : १९९४ मध्ये वर्णभेदाच्या समाप्तीनंतर दक्षिण आफ्रिकेचे गणराज्यामध्ये रूपांतर झाले. तिथे मानवी हक्क, सामाजिक न्याय आणि समानतेवर भर देणारी, लोकशाहीच्या माध्यमातून परिवर्तन साधणारी राज्यव्यवस्था अस्तित्वात आली. वांशिक भेदभाव समूळ नष्ट करण्याच्या दिशेने या देशाने आजपर्यंत यशस्वी वाटचाल केली आहे. ब्राझील : भारताप्रमाणेच ब्राझील हा संघराज्य प्रणाली असलेला एक मोठा, वैविध्यपूर्ण देश आहे. या देशाचे संविधान मानवी हक्कांचे समर्थन करते आणि लोकशाही, सामाजिक न्याय आणि निष्पक्ष न्यायाच्या अधिकारांची हमी देते. सामाजिक न्याय आणि मूलभूत सेवांच्या तरतुदींवर या गणराज्य व्यवस्थेचा भार असल्यामुळे गरीब लोकसंख्येसाठी प्रगतीशील धोरणे आखून ती यशस्वी करण्यात हा देश अग्रेसर बनला आहे. या पार्श्वभूमीवर आपण कुठे आहोत? आपल्यासमोरची आव्हाने काय आहेत? आणि त्यांचे व्यवस्थापन कसे केले पाहिजे, याबाबतचे चिंतन आवश्यक ठरते. भारताची संसदीय व्यवस्था अमेरिकेच्या अध्यक्षीय प्रणालीपेक्षा वेगळी आहे. दोन्ही राष्ट्रे लोकशाही आदर्श मानतात. पण, भारताची विविधता आणि प्रादेशिक बारकाव्यांमुळे अधिक विकेंद्रित शासन व्यवस्था ही आपली गरज बनली आहे. संघराज्य व्यवस्था मजबूत करणे आणि उपेक्षित घटकांचे आवाज ऐकण्याला प्राधान्य देणे, ही या बाबतीतली भारतासमोरची मोठी आव्हाने आहेत. आपला देश बहुविधतेला प्राधान्य देतो. त्यामुळे इथे धार्मिक प्रथा आणि सांस्कृतिक ओळखी परस्परांशी जोडल्या गेल्या आहेत. धार्मिक विविधतेसह धर्मनिरपेक्षता अबाधित राखणे हे आपल्यासमोरचे खडतर आव्हान आहे. आर्थिक स्थिरता, शिक्षण आणि सामाजिक कल्याणकारी व्यवस्थांवर लक्ष केंद्रित करणेही आवश्यक आहे. जातिभेद, गरिबी आणि असमानता या गोष्टीही आपल्यापुढचे एक मोठे आव्हान आहे. आपली समाजव्यवस्था आजही जातीआधारित भेदभाव आणि त्यातून निर्माण होणाऱ्या समस्यांना तोंड देते. अशा स्थितीत वर्णभेद नष्ट करण्यात दक्षिण आफ्रिकेने मिळवलेले यश राष्ट्रनिर्माण आणि सलोख्याच्या दृष्टीने आपल्यासाठी एक धडा आहे. दुसरीकडे, भौतिक प्रगती होत असूनही दर्जेदार शिक्षण, सुलभ आरोग्यसेवा, व्यापक स्वच्छता आणि रोजगाराच्या संधी यांसारख्या मूलभूत समस्यांना आजही आपल्या देशाला तोंड द्यावे लागते. विशेषतः ग्रामीण भागातील मूलभूत सुविधांचा अभाव दूर होणे आवश्यक आहे. देशात श्रीमंत आणि गरीब यांच्यातील दरीही रुंदावत आहे. आर्थिक असमानता सामाजिक स्थिरतेला धोका निर्माण करते. समतायुक्त विकास घडवून आणण्यात अपयश आल्याने सर्व नागरिकांना समानता आणि न्यायाचे आश्वासन देणारी संविधानाची उद्दिष्टे कमकुवत होत असल्याचे दिसते. आपल्या लोकशाही प्रजासत्ताकासमोरची ही आव्हाने लक्षात घेता, परिपूर्ण विकासासाठी भविष्यात समावेशकतेवर केंद्रित धोरणे आखली पाहिजेत, जेणेकरून सर्वांत दुर्लक्षित, उपेक्षित, वंचित आणि पीडित घटकांपर्यंत विकास पोहोचेल. त्याचवेळी पर्यावरणीय शाश्वतता, सामाजिक समता आणि हवामान बदल यांसारखे विषय अजेंड्यावर घेऊन आर्थिक विकासाचा संतुलित दृष्टिकोन साधणे आवश्यक आहे. केवळ भौतिक प्रगती साधून ‘विकसित भारता’चे स्वप्न साकार होणार नाही. त्यासाठी सामाजिक न्याय, आर्थिक समानता आणि राजकीय विचारसरणी यातील अंतर दूर केले पाहिजे. संविधान आणि प्रजासत्ताक पंचाहत्तरी पार करत असताना देशाने सर्वंकष मानवी विकासाच्या दिशेने किती पावले टाकली, हे महत्त्वाचे आहे. अन्यथा, विकसित राष्ट्र होण्यासाठी निश्चित केलेले २०४७ हे वर्ष केवळ आणखी एका संख्यात्मक ध्येयाचे प्रतीक ठरेल. (संपर्क : sukhadevsundare@gmail.com)

राज्य आहे लोकांचे...:राजकीय गुन्हेगारीकरणाचे प्रजासत्ताकापुढे आव्हान

नुकतेच आमच्या वर्गमित्र-मैत्रिणींच्या गेट-टुगेदरच्या वेळी जगाच्या विविध भागांमध्ये स्थायिक झालेले जुने सवंगडी जमले होते. यापैकी काही जण परदेशात उच्चपदस्थ होते. त्यापैकी सिंगापूर आणि आइसलँड इथून आलेले मित्र तिथल्या कायदा - सुव्यवस्थेबद्दल सांगत होते. तिथे आपला ८ वर्षांचा मुलगा किती निर्भयपणे एकटा टॅक्सीने फिरू शकतो, एखादी महागडी वस्तू रस्त्याच्या कडेला सोडून गेलात, तरी दोन दिवसांनी ती तशीच तिथे कशी परत सापडते, याचे कौतुक ऐकवत होते. भारतातील वातावरण आणि रोज येणाऱ्या गुन्ह्यांच्या बातम्या पाहता, इथे पाऊल ठेवल्यापासून आम्ही प्रत्येक गोष्टीची काळजी घेत आहोत, प्रवासही दिवसाच करत आहोत, असे त्यांनी सांगितल्यावर मात्र भारतीय म्हणून मला त्याचे शल्य वाटले. आइसलँड आणि सिंगापूर हे गुन्हेगारीचे प्रमाण सर्वात कमी असलेले देश आहेत. भारत गुन्हेगारीच्या बाबतीत जगात ७७ व्या क्रमांकावर आहे आणि हे नक्कीच भूषणावह नाही. ही क्रमवारी ठरवताना केवळ नोंदवलेले गुन्हे गृहीत धरण्यात येतात. घडणारा प्रत्येक गुन्हा नोंदवला गेला, तर आपण कोणत्या क्रमांकावर असू, याची कल्पना न केलेली बरी. भारतातील गुन्हेगारीचे वाढते प्रमाण आणि लोकांच्या मनात सतत दाटलेली भीती हे भारतीय लोकशाहीसमोरचे सर्वात मोठे आव्हान आहे. वाढत्या गुन्हेगारीचा पहिला संदर्भ राजकारण आणि लोकप्रतिनिधींशी जोडला जाणे क्रमप्राप्त आहे. देशात गेल्या काही वर्षांत झालेल्या निवडणुकांचे निकाल बघितले आणि त्यांची सरासरी काढली तर ३४ टक्के खासदारांवर गुन्हे दाखल आहेत आणि त्यापैकी २४ टक्के म्हणजे ५ पैकी एका खासदारावर गंभीर स्वरूपाचे व मोठी शिक्षा होऊ शकतील, असे गुन्हे दाखल आहेत. तीनपैकी एका आमदारावर गुन्हे दाखल आहेत. राजकीय आंदोलने , जमावबंदी असे छोटे गुन्हे वगळले तरी खून, अपहरण असे अत्यंत गंभीर गुन्हे असलेले कितीतरी लोक कायदेमंडळाचे सदस्य म्हणून निवडून जात आहेत, हा लोकशाहीतील केवढा मोठा विरोधाभास आहे! लोकप्रतिनिधींवरील आरोपाच्या प्रकरणांतील एक टक्क्यांहून कमी प्रकरणे निकालांपर्यंत पोहोचू शकतात. भारतीय न्यायव्यवस्थेच्या गती आणि शक्तीमध्ये प्रजासत्ताकाच्या ७५ वर्षांतही मोठी सुधारणा का होऊ शकली नाही, या सर्वसामान्यांना पडणाऱ्या प्रश्नाचे उत्तर राजकारणाच्या गुन्हेगारीकरणात दडले आहे. न्यायव्यवस्था संथ, कमकुवत राहणे ही सत्ताधारी, विरोधक अशा सर्वांसाठी सोयीचे बनले आहे. निवडणुकांचे बहुतांश अर्थकारण काळ्या पैशावर चालते आणि गुन्हेगारी हा काळ्या पैशाचा मोठा स्त्रोत आहे. त्यामुळे गुन्हेगारांना पदरी बाळगणे ही राजकारणाची रीत झाली आहे. आता हे संबंध इतक्या हीन पातळीवर गेले आहेत की, राजकीय पक्ष थेट गुन्हेगारांनाच तिकीट देऊ लागले आहेत. मोठ्या गुन्ह्यामध्ये तुरुंगात असूनही प्रचार न करता निवडून आल्याची कितीतरी उदाहरणे आपण पाहतो. राजकारणाच्या गुन्हेगारीकरणाला अशी लोकमान्यता मिळाल्यामुळे खून, दरोडे, खंडणी असे छोटेमोठे गुन्हे दाखल असणे आणि गुंड, दबंग अशी प्रतिमा बनणे ही राजकीय पक्षांना हवीशी वाटणारी ‘पात्रता’ होऊन बसली आहे. लोकांनाही आपला लोकप्रतिनिधी गुन्हेगार का हवा आहे, हा एक सामाजिक संशोधनाचा विषय आहे. निवडणूक अर्ज भरताना स्वतःची संपत्ती आणि दाखल असलेले गुन्हे जाहीर करणे बंधनकारक करण्यात आले आहे. मग मतदान करताना आपण उमेदवारांचे शपथपत्र उघडून वाचतो का? स्वतःशी संबंधित एखादे प्रकरण पोलिस ठाण्यात गेले की आपण आधी लोकप्रतिनिधींकडे धाव घेतो. त्यांनी मदत करावी, अशी आपली अपेक्षा असते. थोडक्यात, आम्ही काही बेकायदेशीर केले तर आम्हाला वाचवा, तुम्ही केले तरी काही हरकत नाही, असा एक अलिखित करार मतदार - लोकप्रतिनिधींमध्ये दिसतो. सामान्य भारतीय माणूस हा अत्यंत पापभीरू , नियमांना घाबरणारा आहे. न्याय देणारी व्यवस्था कमकुवत आणि सोयी-सुविधा देणारे सरकार असमर्थ असल्याची त्याला जणू खात्रीच पटली आहे. त्यातच जात - धर्म, भाषिक आणि प्रादेशिक अस्मिता दिवसेंदिवस अधिकच टोकदार होऊ लागल्याने तो धास्तावला आहे. त्यामुळे गुन्हेगारी पार्श्वभूमी असलेला एखादा बाहुबली आपल्याला सुरक्षा देऊ शकेल, अशी अपेक्षा कदाचित तो ठेवत असावा. एखादा साधा-सच्चा माणूस निवडून येईल आणि लोकप्रतिनिधी बनून आपले हक्क मिळवून देईल, यावरून सर्वसामन्य मतदाराचा विश्वास उडाला आहे. एकूणच अशा गोष्टींमुळे लोकशाहीचा आधार असलेल्या संस्था कमकुवत होत आहेत. सार्वभौम लोकशाही प्रजासत्ताकाचा केंद्रबिंदू असलेल्या सामान्य जनतेचे या संस्थांवरील नियंत्रण सुटत चालले आहे. ते कायम राहावे आणि आणखी मजबूत व्हावे, म्हणून आपल्या सामाजिक, राजकीय धारणा बदलल्या पाहिजेत. आमिषे, खोटी आश्वासने, फुकटच्या खैराती नाकारत गुन्हेगारीमुक्त प्रजासत्ताकासाठी ठाम आग्रह धरला पाहिजे. हे करू शकणारे नागरिकच लोकशाही वाचवू शकतील. (संपर्कः dramolaannadate@gmail.com)

गोष्ट सांगतो ऐका...:डबा

पवनने ऐकलं नाही म्हणून वीरेंद्र अस्वस्थ झाला. लग्नाची गोष्ट पण पवनने ऐकली नाही. आपण उपयोगाच्या गोष्टी सांगतो; पण लोक ऐकत नाहीत, याचा वीरेंद्रला त्रास व्हायचा. वीरेंद्र आणि पवन एकाच ऑफिसमध्ये कामाला. पाच - सहा वर्षे झाली. दोघंही अकाऊंटमध्ये आहेत. पगार ठीकठाक. मैत्रीही फार नाही. म्हणजे कामच एवढं असतं की, बोलायलाही वेळ मिळत नाही. मग घरी जायची घाई. घर एक - दीड तास लांब. दोघे दोन दिशेला राहतात. वीरेंद्र तसा जन्मल्यापासून पुण्यातच राहतो. पवन बाहेरून आलाय. वीरेंद्र आईवडिलांसोबत राहतो. पवन एकटाच. हे लक्षात आलं कारण ऑफिससमोर एक राजस्थानी माणूस पोळीभाजीची गाडी लावतो. स्वस्त जेवण. पवन तिथेच जेवतो. एक दिवस वीरेंद्रने पाहिलं. त्याने मोठं भाषण दिलं पवनला. गाडीवर किती वाईट जेवण असतं, बाहेर जेवण केल्याने कसा पित्ताचा त्रास होतो, ते तेल कुठलं वापरतात, सोडा खूप घालतात.. अशा अनेक गोष्टी वीरेंद्र बोलत राहिला. मी कसा रोज घरून डबा आणतो, बाहेर काही खात नाही, हे कौतुक सांगत होता. पवन खूप वेळ ऐकत होता. मग बोलला, ‘मी एकटाच असतो रूमवर. आईवडील गावी असतात. त्यांना पैसे पाठवावे लागतात, म्हणून जेवतो इथे. स्वस्त आहे. दुसरा पर्याय नाही.’ वीरेंद्रला ती गोष्ट फार पटली नाही. पण, त्याच्याकडं दुसरा पर्याय नव्हता. अर्थात, रोज घरचा डबा खाताना त्याला पवनची आठवण यायची. तो गाड्यावर ते तेलकट जेवण खात असेल, हे डोळ्यासमोर दिसायचं. पण, त्याच्या हातात विचार करण्याशिवाय काही नव्हतं. दोघांचा पगार सारखाच होता. बाकी पुन्हा एकदा हा विषय निघाला होता, तेव्हा वीरेंद्र पवनला म्हणाला, ‘तू लग्न का करत नाहीस?’ पवन हसला. मग काही वेळाने त्याने वीरेंद्रला विचारलं, ‘माझं जाऊ दे. तू का लग्न करत नाहीस?’ मग वीरेंद्रही तसंच हसला. दोघांनाही कारण माहीत होतं. लग्न जमणं काही सोपी गोष्ट नव्हती. पगार कमी, मुलींच्या अपेक्षा जास्त. प्रयत्न तर दोघेही करत होते; पण यश येत नव्हतं. आणि लग्न जमत नाही, हे दुःख एकमेकांना शेअर करण्याएवढा त्यांचा दोस्तांना नव्हता. तरीही वीरेंद्र पवनबद्दल विचार करत राहायचा. तसा त्याचा स्वभावच होता. समोरच्या माणसाला काहीतरी सल्ला देत राहणे. ऑफिसमधले शिपाई दिसले की, त्यांना बचतीविषयी सांगत राहणे. अगदी ऑफिसातल्या मुलींना सेफ्टीसाठी चाकू असलेले नेलकटर वापरायचं सांगायलाही तो कमी करत नसे. एकदा तो फरशी पुसणाऱ्या मावशीला त्यांची पद्धत कशी चुकीची आहे, फरशी पुसताना पहिल्या केबिनपासून सुरूवात केली तर अंदाजे दहा मिनिटं वाचतील वगैरे सांगत होता. मावशी फक्त ‘मला कुठं घाई असते?’ एवढंच म्हणाल्या. पण, अशा उत्तराने वीरेंद्र कधी खचला नाही. तो सल्ले देतच राहायचा. पवनने वधू-वर सूचक मंडळात नोंदणी करावी, असा सल्ला त्याने चार-पाचदा दिला. पवन एवढे पैसे खर्चायला तयार नव्हता. जमवतील घरचे कधीतरी या विश्वासावर तो दिवस ढकलत होता. पण, पुन्हा वीरेंद्र त्याला गणित करून दाखवायचा. बायको आली, तिने स्वयंपाक करायला सुरूवात केली की किती पैसे वाचतील वगैरे.. ‘पण, बायको काय डबा बनवायला करायची का?’ पवन एवढंच म्हणाला. वीरेंद्र म्हणाला, ‘अर्थात..’ वीरेंद्रच आयुष्य अकाऊंट म्हणजे अकाऊंट. हिशेब. पुढचा विचार. पुढे हळूहळू ऑफिसात खूप गोष्टी घडू लागल्या. हा विषय वीरेंद्र विसरून गेला. पवन महिनाभर गावी गेला होता सुटी टाकून. ऑफिसमध्ये सगळ्यांना वाटत होतं की त्याने नोकरी सोडली. कारण आधी दोन दिवसांत येतो म्हणून गावी गेलेला पवन महिना झाला तरी ‘आज येतो, उद्या येतो’ म्हणत होता. आधी वीरेंद्रने फार मनावर घेतलं नाही. पण, नंतर तो अस्वस्थ होऊ लागला. पवन आजारी तर पडला नसेल? एवढे दिवस बाहेर खायचा, नक्कीच पित्त वाढलं असेल. त्याने आपलं ऐकायला पाहिजे होतं. पवनने ऐकलं नाही म्हणून वीरेंद्र खूप अस्वस्थ झाला. लग्नाची गोष्ट पण पवनने ऐकली नाही. आपण एवढ्या उपयोगाच्या गोष्टी सांगतो; पण लोक ऐकत नाहीत, याचा वीरेंद्रला कायम त्रास व्हायचा. अर्थात एक - दोन दिवस. नंतर तो विसरून जायचा. पवनबद्दल विचार करणं सुटलं. त्याला कारणही तसंच झालं. वधू-वर सूचक मंडळातून त्याला एक स्थळ आलं. मुलगी अकाऊंटवालीच होती. दोघे भेटले. भारी गोष्ट म्हणजे, दोघांचा स्वभाव चांगलाच जुळला. तिलाही प्रत्येकीची चौकशी करायची सवय. कुणी काय केलं पाहिजे, हे आवर्जून सांगणे ही दोघांमधली कॉमन गोष्ट. म्हणजे दोघं केअरिंग आहेत, हे दोघांच्या घरच्यांना छान वाटलं. लग्न झालं. संसारात रमून गेला वीरेंद्र. पण, पुन्हा पवन आठवू लागला. कुठं असेल? तब्येत कशी असेल? त्याच्या पित्ताबद्दल चौकशी केली पाहिजे, असं मनात येऊन गेलं. खूप वेळा. पण, संसार आणि ऑफिस या भानगडीत वेळ मिळाला नाही. खूप गोष्टी राहून जातात. वेळ हे कारण. महिना झाला आणि पवन उगवला. एका महिन्यात भलताच बदलून गेला होता. गावी राहून जरा तेज आलं होतं चेहऱ्यावर. मूठभर मांस चढल्यासारखा दिसत होता. हे सगळं अर्थात वीरेंद्रच्या डोक्यात चालू होतं. आपण उगीच त्याच्या आजारपणाबद्दल विचार करून चिंतेत होतो, हा तर आणखी फिट होऊन आलाय. वीरेंद्र लंच ब्रेकपर्यंत काम कमी आणि हाच विचार जास्त करत होता. पण, ऑफिसमध्ये बोलायची सोय नव्हती. शेवटी लंच ब्रेक झाला. आता कधी एकदा पवनला गाठतो आणि प्रश्नांचा भडिमार करतो, असं झालं त्याला. पाच मिनिट, दहा मिनिट.. वीरेंद्र वाट बघत होता, पण पवन काही आला नाही. वीरेंद्र पोळीभाजीच्या गाडीपाशी उभा होता. त्याला लक्षात आलं की, आपल्या म्हणण्याप्रमाणे पवनने बाहेर गाडीवर जेवण बंद केलेलं दिसतंय. हे भारी आहे. वीरेंद्रला बरं वाटलं. मनोमन सुखावला तो. आणि पहिला घास घेतला. तेवढ्यात खांद्यावर हात ठेवला कुणी तरी. वीरेंद्रने दचकून मागं पाहिलं. पवन उभा होता. दोघांना आश्चर्याचा धक्का बसला होता. वीरेंद्र चक्क गाडीवर जेवत होता. तो हिरमुसला. शेवटी खरं बोलला.. ‘लग्न झालं, बायकोसोबत ऑफिसजवळच राहतो. आता आईवडील नसतात सोबत. आणि बायको सकाळी सकाळी उठून डबा करत नाही. तिला त्रास नको म्हणून गाडीवर जेवतो आजकाल..’ पवन त्याला ऑफिसमध्ये जाऊ म्हणाला. त्याने डबा आणला होता. पवनही लग्न करून आला होता. त्याच्या बायकोने डबा दिला होता. पवन आता रोज डबा घेऊन येणार होता. तो वीरेंद्रला म्हणाला, ‘आपण माझा डबा खात जाऊ.’ वीरेंद्र ‘नाही’ म्हणाला. त्याच्या लक्षात आलं, आपण फक्त सल्ले - सजेशन देतो, पवन सोल्युशन देणारा माणूस आहे. ‘माझा डबा खाऊ,’ असं आपण एकदा तरी म्हणायला हवं होतं. आपण उगीच स्वतःला फार केअरिंग समजत होतो. (संपर्कः jarvindas30@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:राहत इंदोरींनी सिनेमासाठी दिला होता नकार, सिनेगीतांच्या मोबदल्यापेक्षा मुशायऱ्यांमधून करायचे जास्त कमाई

माझ्या हिश्श्याच्या किश्श्यांमधील गीतकार आणि शायरांच्या या मालिकेत आज एका अशा गीतकाराविषयी बोलू ज्यांच्या शायरीने देश-विदेशातील मुशायरे तर गाजवलेच; पण हिंदी सिनेमातील त्यांच्या गाण्यांमध्येही कसदार शायरी ऐकायला मिळायची. हे शायर - गीतकार म्हणजे राहत इंदोरी. मला अजूनही आठवतेय. ही साधारण १९७० च्या दशकाअखेरची गोष्ट असेल. भोपाळच्या रवींद्र भवनमध्ये ऑल इंडिया रेडिओने एक मुशायरा आयोजित केला होता. मी त्याला उपस्थित होतो. मुशायऱ्यात उद्घोषणा झाली.. ‘अब आपके सामने तशरीफ़ ला रहे हैं इंदौर से आये एक नौजवान शायर जनाब राहत इंदोरी..’ राहत भाई माइकसमोर आले आणि त्यांना पाहून सभागृहातले काही लोक हसले. राहत भाई म्हणाले, ‘लोकहो, माझ्याकडे नको, माझ्या शायरीकडे पाहा. आणि माझा दावा आहे की, माझ्या रचना ऐकल्यावर तुमच्यासमोर उभ्या असलेल्या या राहत इंदोरीबद्दल तुम्हाला प्रेम वाटले नाही, तर मी शायरी सोडून देईन. मी त्या सायंकाळच्या मैफिलीचा साक्षीदार आहे, त्यांनी आपल्या रचना सादर करायला सुरूवात केली आणि अक्षरश: मुशायरा गाजवला. सगळे ‘वाह, वाह’ करत होते. जे त्यांच्यावर हसले होते, ते खजील झाले. या गोष्टीवरुन मला राहत इंदोरी यांचाच एक शेर आठवतोय... अभी गनीमत है सब्र मेरा, अभी लबालब भरा नहीं हूँ, वो मुझको मुर्दा समझ रहा है, उससे कहो मैं मरा नहीं हूँ। ही गोष्ट २००२ किंवा २००३ ची असावी. माझ्या एका सिनेमाचे काम सुरू होणार होते. त्याची कहाणी लिहितानाच आम्ही ठरवले होते की अानंद बक्षीजींकडून गाणी लिहून घ्यायची. पण, हे नियोजन सुरू असतानाच त्यांचे निधन झाले. त्यामुळे कुणाकडून गाणी लिहून घ्यायची, असा विचार सुरू असताना, राहत इंदोरी साहेबांना घ्यावे, असे सर्वांनी ठरवले. त्यामुळे मी राहत भाईंशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्न करत होतो, पण ते हाती लागत नव्हते. बाहेर आहेत, मुशायऱ्याला गेले आहेत, हेच प्रत्येक वेळी सांगितले जायचे. महिनाभरानंतर माझे राहत भाईंशी बोलणे होऊ शकले. तुम्हाला प्रत्यक्ष भेटूनच बोलेन, असे मी त्यांना म्हणालो. ते माझ्याकडे आले. मी विचार केला की, तुमच्याकडून गाणी हवी आहेत, असे सांगितल्यावर ते खूप खुश होतील. मी त्यांना तसे सांगितले. ते म्हणाले, ‘रूमी भाई, तुम्हाला माझ्याविषयी माहीत नसावं. मी सिनेमाची गाणी लिहिणं बंद केलं आहे. आता मी गाणी लिहीत नाही.’ मला आश्चर्य वाटले. मी म्हणालो, ‘काय सांगता?’ त्यावर राहत भाईंनी सांगितले की, मी ‘मुन्नाभाई एमबीबीएस’साठी शेवटचे लिहिले, त्यानंतर आता लिहीत नाही. मी विस्मयाने पुन्हा विचारलं की, तुम्ही सिनेमांसाठी गाणी लिहिणार नाही तर मग पैसाअडका - खर्चपाण्याचं काय..? हे एेकून ते खूप हसले. म्हणाले, ‘रूमी मियां, तुम्ही सिनेमावाले मला काय पैसे देणार? इथल्यापेक्षा मी खूप जास्त कमावतो.’ आता पूर्वीसारखे फारसे मुशायरेही होत नसावेत, असं मला वाटलं. म्हणून मी ‘कसं काय?’ असं विचारलं. ते म्हणाले, मी मुशायऱ्यांतून किती कमावतो, हे तुम्हाला माहीत आहे का? मी ‘नाही’ म्हणालो. त्यांनी सांगितलं की, मी अमेरिकेची एक टूर करतो. तिथे माझे मानधन ठरलेले असते. मी शनिवार-रविवारी मुशायरे करतो आणि आठवड्यांतील इतर दिवशी तिथले लोक मला स्नेहभोजनासाठी बोलावतात, भेटवस्तू देतात, कधी कधी लिफाफेही देतात. मी एकदम खुश आहे, सन्मानाने जगभरात फिरतो आहे. मी विचारलं, पण गाणी न लिहिण्याचा निर्णय तुम्ही अचानक कसा घेतला? मुशायऱ्यांसोबत गाणीही लिहित राहिला असतात.. त्यावर राहत भाई म्हणाले की, एका खूप मोठ्या निर्माता-दिग्दर्शकाने माझ्या गाण्याचा तिसरा मुखडा रिजेक्ट केला, तेव्हा त्यांच्या घरातून बाहेर पडताना मी एक शेर ऐकवला होता.. बहुत मुश्किल है ग़ज़लों की रोटियाँ खाना, बेहरे को भी शेर सुनाना पड़ता है.. त्या दिवसापासून सिनेमासाठी गाणी लिहायची नाहीत, असे मी ठरवले. एवढं सांगून राहत भाई परत गेले. दरम्यान असेच काही दिवस निघून गेले. २०११ मध्ये मी पुन्हा त्यांना फोन केला आणि मला काही बोलायचंय, कृपया माझ्या घरी या, असे सांगितले. राहत भाई माझ्याकडे आले. त्यांना म्हणालो की, मी ‘गली गली चोर है’ नावाचा एक सिनेमा सुरू करतोय. त्याचे लेखन आणि दिग्दर्शनही मीच करणार आहे. हा सिनेमा भ्रष्टाचारावर आहे. तुम्ही नेहमी व्यवस्थेच्या, सरकारच्या विरोधात लिहून लोकांमध्ये जागरुकता निर्माण करता, त्यामुळे या कथेसाठी गाणेही तुम्हालाच लिहावे लागेल. हे एेकून माझ्या प्रेमाखातर त्यांनी होकार दिला.वास्तविक हे खरे आहे की, सरकार कोणत्याही पक्षाचे असो; ते व्यवस्था आणि सरकारच्या विरोधात लिहीत राहायचे, त्यामुळे त्यांना देशाचा कोणताही नागरी सन्मान किंवा पद्म पुरस्कार मिळाला नाही. पण, त्यांना या गोष्टीचा खेद वा खंत नव्हती. त्यांनी खरा पुरस्कार देशातील जनतेची मने जिंकून मिळवला होता. त्यामुळे लोक आजही त्यांचा आणि त्यांच्या लेखनाचा सन्मान करतात. आज राहत इंदोरी साहेब आपल्यात नाहीत. त्यांचे पुत्र सतलज राहत इंदोरी हेही उत्तम युवा शायर आहेत आणि तेही वडिलांप्रमाणे मैफिली गाजवत आहेत. आज राहत इंदोरीजींच्या आठवणीत ‘मुन्नाभाई एमबीबीएस’मधील त्यांनी लिहिलेले हे गाणे ऐका, पाहा आणि चांगला, मोठा शायर एखादे आयटम साँग लिहितो, तेव्हा त्यातही किती खोल अर्थ दडलेला असतो, याचा अनुभव घ्या. देख लें, आँखों में आँखें डाल सीख लें, हर पल में जीना यार... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

देश - परदेश:अमृतकाळातील ‘आदर्श’ गाव!

एकीकडे आपल्या गावात आर्थिक प्रगती आणि वाढते बकालपण असे विरोधाभासी चित्र दिसते, तर दुसरीकडे नागालँडमधील खोनोमा तसेच ओडिशातील कालराबंक अशा गावांत कमालीच्या स्वच्छता - सुविधांचे दर्शन घडते. तिथे श्रीमंतीचा झगमगाट नाही, पण गरिबीचे दर्शनही नाही. दृष्ट लागावी अशी ही गावे आहेत! दिल्लीत असलो तरी मी अगदी नियमितपणे माझ्या गावाची वारी करतो. अगदी एखादा महिना चुकला तरी पुढच्या महिन्यात जातो. वर्षातून सात – आठ तरी भेटी निश्चितच होतात. माझी ऊर्जा अक्षय ठेवण्यात गावाच्या या भेटी फार मोठी भूमिका निभावतात. मी उल्हसित होऊन दिल्लीच्या प्रदूषित वातावरणाचा सामना करायला परत येतो. या नियमित भेटींमुळे गावात होणारे सूक्ष्म आणि स्थूल असे दोन्ही बदल माझ्या नजरेतून सुटत नाहीत. गांधीजींनी ‘गावाकडे चला’ अशी घोषणा दिली, मात्र गेल्या पंचाहत्तर वर्षांत शहरांकडे जाणारे लोंढे थांबले नाहीत. कोल्हापूर जिल्ह्याच्या शिरोळ तालुक्यातील माझ्या गावाबद्दल बोलायचे तर विदर्भ, मराठवाड्याच्या तुलनेत आमच्या भागातील गावे संपन्न आहेत. माझ्या गावाची आर्थिक प्रगती वाखाणण्यासारखी आहे. सहकारी (आणि आता खासगी) साखर कारखाने, मुबलक पाणी यांच्या बळावर शेतकऱ्यांच्या खिशात बऱ्यापैकी पैसा आहे. गावात शाळा - कॉलेज आहेतच; पण अनेक मुलं - मुली शेजारच्या इचलकरंजी, कोल्हापूर, सांगली शहरातही शिकायला जातात. गावातील पन्नासच्या वर युवक सैन्यात आहेत आणि ७०० ते ८०० युवक – युवती देशात व देशाबाहेर अधिकारपदावर आहेत. प्रत्येक घरापुढे चारचाकी नसेल, पण दुचाकी नक्की दिसेल. चारचाकी वाहनांप्रमाणेच ट्रक - ट्रॅक्टर, रिक्षा, स्कूल बस यांचीही रेलचेल आहे. गावाच्या प्रवेशद्वारावर अनेकदा छोटी - मोठी वाहतूक कोंडीही होते. कॉम्प्युटर आणि स्मार्टफोनही घरोघरी पोहोचले आहेत. उत्तम प्रकारे सहकारी संस्था चालवल्या जात आहेत. साक्षरतेचे प्रमाणही ९५ ते ९७ टक्के असावे. या सगळ्या जमेच्या बाजू आहेत. सर्वांनाच अभिमान वाटावा अशी ही प्रगती आहे. पण, याचा अर्थ सगळे आलबेल आणि अभिमानास्पद आहे, अशातला भाग नाही. गावात प्रवेश करण्याच्या थोडे आधी एक छोटा ओढा आहे. तिथे पूर्वी पाणी प्रवाहित असायचं आणि पावसाळ्यात वरच्या बाजूला छोटे मासेही दिसायचे. आता तिथे प्लॅस्टिकच्या बाटल्या, कोकचे कॅन, टाकाऊ वस्तू, जुन्या गाद्या अशा गोष्टींनी हा भाग व्यापलेला दिसतो. गेल्या दोन वर्षांत त्यामध्ये भरच पडली आहे. जातपात पूर्वीही होती, आता शिक्षण घेऊनही गावातल्या संस्था जातवार विभागताना दिसतात. प्रत्येक निवडणुकीत जात आणि पैसा याच कसोट्या जुने आणि नवे, युवा नेते वापरतात. ग्रामपंचायतीतही भ्रष्टाचार घुसल्याची चर्चा असून, राजकारणातील स्पर्धात्मकता टोकाला पोहोचली आहे. नदीच्या प्रदूषणाचे रडगाणे गेली दोन – तीन दशके तसेच आहे. आणि नदीकडे जाणाऱ्या रस्त्यावरून आताही नाक धरुनच जावे लागते. ‘हागणदारीमुक्त’ अशा गावात संडासमध्ये पाणी नसणे आणि सुरक्षित दरवाजे नसणे ही समस्या आहे. अधूनमधून स्वच्छ करण्याचे प्रयत्न करुनही गावतलावातील जलपर्णी वाढतेच आहे आणि ते पाणी पिण्याोग्यही नाही. प्रत्येक घरात नळाचे पाणी आहे, तरी जमिनीतील पाणी दूषित झाले आहे. त्यामुळे पोटाचे विकार बळावले आहेतच; शिवाय आमचा सगळा तालुकाच कॅन्सरच्या रुग्णसंख्येत अग्रस्थानी पोहोचला आहे. आमच्या युवकांना आजूबाजूच्या भागात लग्नासाठी जोडीदार मिळत नाही, पण पैसे देऊन सुदूर प्रांतांतून मुली आणल्या जातात. एरवी कट्टर जातिवाद पाळणारे गावकरी अशावेळी मात्र जातपात बघत नाहीत. गावाच्या बाहेर असलेल्या कचरा डेपोतील अस्ताव्यस्त पसरलेला कचरा जणू गााच्या भविष्याविषयी सावधानीचा इशारा देतो आहे. या पार्श्वभूमीवर २०२४ मध्ये मी दोन आदर्श गावे पाहिली. त्यांच्याविषयी लिहिणे आवश्यक आहे. नागालँडची राजधानी कोहिमा या शहरापासून केवळ काही अंतरावर असलेल्या खोनोमा नावाच्या गावाला आशियातील सर्वांत स्वच्छ गाव मानले जाते. डोंगराच्या कुशीतील हे गाव स्वच्छ तर आहेच; पण प्रत्येक घरासमोर सुंदर हिरवळ, बाग, फुलझाडे बहरलेली दिसतात. पारंपरिक घरे, शेती, शाळा, वन संरक्षण अशा सर्वच बाबतीत मन मोहवून टाकणारे हे गाव आहे. मी पाहिलेले दुसरे गाव ओडिशाच्या राजधानीपासून सव्वा तासाच्या अंतरावरचे कालराबंक. या गावाला अनेक जण आदर्श गाव तर मानतातच, पण हे देशातील पहिले ‘स्मार्ट गाव’ मानले जाते. निसर्गरम्य परिसरातील या गावात १०० टक्के साक्षरता आहेच; शिवाय गावात उत्तम प्राथमिक आरोग्य केंद्रही आहे. सर्व ग्रामस्थांकडे आरोग्य विमा आहे. ओडिया आणि इंग्रजी माध्यमातील उत्तम शाळा, पोलिस चौकी, पोस्ट ऑफिस, मोफत वाय फाय, पथदिवे, हागणदारीमुक्त परिसर, पाण्यासाठीचा कृत्रिम तलाव आणि युवकांना नोकरीची उपलब्धता ही या गावाची काही वैशिष्ट्ये. मी भेट दिली तेव्हा तिथला शंभर खाटांचा दवाखाना तयार होत आलेला दिसला. विशेष म्हणजे, हे स्वप्न अच्युत सामंत आणि त्यांची बहीण इतिराणी सामंत या भावंडाच्या प्रयत्नाने साकार झाले आहे. या गावात श्रीमंतीचा झगमगाट नाही, पण गरिबीचे दर्शनही नाही. खोनोमा असो की कालराबंक; दृष्ट लागावी अशी ही गावे आहेत! (संपर्कः dmulay58@gmail.com)

रसिक स्पेशल:प्रजासत्ताकाचा आत्मशोध...

आता धनिक, नोकरशहा आणि राजकीय पक्ष विचार करतात. लोकांना विचार करण्याची सवय उरली नाही. परिणामी माणूस व्यक्ती म्हणून विस्कटलेला आहे. समाज एक गर्दी बनला आहे, एक ढीग झाला आहे. ढीग कोणीही कसाही हाताळावा. सत्ता ढिगातून हवं ते वेचते, बाकीचा ढीग... ढीगच राहतो. पंचाहत्तरीतील प्रजासत्ताक असं सैरभैर झालं आहे. यातून सावरत त्याला आत्मशोध घ्यावा लागेल... पंचाहत्तर वर्षांपूर्वी... भारतात १९५० मध्ये प्रथमच सिंहासनावर कोणीच बसणार नव्हतं. राजा - राणी इतिहासजमा झाले, सिंहासन संग्रहालयात गेलं होतं. सिंहासनासारखीच एक खुर्ची लोकसभेत बसवण्यात आली. त्या खुर्चीवर सभापती बसले. लोकांनी निवडून दिलेल्या लोकांचं सभागृह ते चालवू लागले. देशाचं सरकार चालवणारी माणसं या सभापतींसमोर उभं राहून, आपण काय काय करणार आहोत, ते सांगू लागली. सभागृहातले लोक नागरिकांच्या वतीनं गाऱ्हाणी आणि मागण्या मांडू लागले. कोट्यवधी लोकांच्या वतीनं त्यांचे हे प्रतिनिधी देशाचा कारभार हाकू लागले. राज्यघटनेनं लोकांना कारभार करण्याचा अधिकार दिला, त्यांच्या वतीनं प्रतिनिधी संसद, विधिमंडळे चालवू लागले. एका अर्थाने हे प्रजेची सत्ता आल्याचं द्योतक होतं. *आज प्रजा आणि सत्ता यात नातं उरलेलं नाही. प्रजेची इच्छा सत्तेला कळत नाही. प्रजा आणि सत्ता यांच्यात थेट दुतर्फा संबंध राहिलेला नाही. सत्ता स्वतःच्या वळणानं चालत राहते. त्यातून प्रजेचं जे काही व्हायचं ते होत राहतं. भारतात आणि जगातही. सत्ता म्हणजे सरकार. सरकार म्हणजे निवडणुकीत बहुमत मिळालेल्या पक्षानं चालवलेलं सरकार. लोकशाही अगदी बाल्यावस्थेत होती, तेव्हा रोम - ग्रीसमध्ये नगरजन चौकात गोळा होत, चर्चा करत, निर्णय घेत. नगरं मोठी झाली. कारभार नगरांपुरता नव्हे, तर अधिक मोठ्या लोकसंख्येसाठी करावा लागला. इतकी माणसं थेट गोळा होणं शक्य नव्हतं. लोकांनी प्रतिनिधी निवडावेत आणि प्रतिनिधींनी राज्य करावं, हे ठरलं. भारतात १९७२ - ७४ च्या सुमाराला असंतोष होता. गुजरात आणि बिहारमध्ये, काही अंशी देशात जनता असंतुष्ट होती, तिच्या मनासारखं होत नव्हतं. त्या राज्यात आणि देशात लोकांनीच निवडून दिलेली सरकारं होती आणि तरीही लोकांना वाटत होतं की, ही सरकारे आपलं मन ओळखू शकत नाहीत. या स्थितीला सत्ताधारी काँग्रेस पक्ष कारणीभूत आहे, त्या पक्षातला भ्रष्टाचार कारणीभूत आहे, असं काही लोकांना वाटलं. ते एकत्र आले. जेपी अर्थात जयप्रकाश नारायण यांनी असंतोषाचं नेतृत्व केलं. आपला प्रतिनिधी नीट काम करत नसेल तर त्याला परत बोलवावं, असा विचार त्यांनी मांडला. काँग्रेसचे समर्थक म्हणाले की, हा सारा विरोधी पक्षांचा डाव आहे. लोकप्रतिनिधींना परत बोलावणं व्यवहार्य नाही. सतत लोकप्रतिनिधींना परत बोलवत राहिलं, तर कारभार होणार कसा? सरकारं चालू द्यावीत, जनता आणि सरकारांमध्ये संवाद घडवून आणावा. जेपींची चळवळ यशस्वी झाली. काँग्रेसची सरकारे पडली. विरोधकांची सरकारे निवडून आली. त्यानंतर आजवर असं दिसतंय की, कोणतंही सरकार आलं तरी बहुतांश जनता असंतुष्ट असते. आज भाजपची सरकारे आहेत. हा पक्ष म्हणतो की, त्यांनी उत्तम कारभार केलाय, जनता अत्यंत सुखात आहे. त्यासाठी तो काही आकडेही देतो. विरोधक अनेक उदाहरणं देऊन जनता दुःखात आहे, असं सांगतात. अर्थशास्त्र जाणणारे शक्यतो तटस्थपणे काही उदाहरणं आणि आकडे देतात. त्यातून जनता म्हणतात तशी सुखात नाही, असं दिसतं. ही १९७५ सारख्या स्थितीची लक्षणे तर नाहीत ना, असं वाटू लागतं. *निवडणुकीचा खर्च फार वाढलाय. प्रचार महाग झालाय. लोकांना पैसा खाऊ घालण्याचा खर्च खूप वाढलाय. सभेसाठी, मिरवणुकीसाठी माणसं गोळा करावी लागतीत, ती पैसे मागतात. पुढारी पैसा कमावत असतील, तर आम्हाला त्यात वाटा का मिळू नये, असं लोक उघडपणे बोलतात. पक्षांना पैसा गोळा करावा लागतो. तो पैसा ६० टक्के लोकसंख्या असलेल्या गरिबांकडून येणं शक्य नाही. लोकसंख्येत ३५ टक्के असलेल्या मध्यम - उच्च मध्यमवर्गीयांकडून थोडासा पैसा येतो. पण, हा वर्ग एक पैसा देतो आणि दहा पैशाचा गवगवा करतो. मग उरतात समाजातले १ ते ५ टक्के श्रीमंत. ते नाना वाटांनी राजकीय पक्षांना पैसे देतात. सत्ताधारी पक्षाला पैसे देणाऱ्यांचा फायदा पाहावाच लागतो. ते तरी दिलेला पैसा परत कसा मिळवणार? सरकारकडं (ते चालवणाऱ्या पक्षांकडं) येणारा बहुतेक पैसा धनिकांकडून येतो. गरीब माणूस कर भरत नाही. आपण वापरतो त्या प्रत्येक बारीकसारीक वस्तूवर कर भरून बहुसंख्य जनता सरकारला पैसे देते.रस्ते खराब. हवा खराब. रोगराई भरपूर. औषधपाणी करता करता खिसा रिकामा होतो. शिक्षण मिळते, पण शिकणाऱ्यांची आकडे साक्षरता, भाषा साक्षरताही जेमतेमच असते, तर्कशक्ती वगैरे सोडूनच द्या. राजकीय पक्ष सरकार आणि माध्यमांच्या आधारे एवढा धुरळा उडवतात की देशातील सामान्य माणूस डोळे चोळत राहतो, त्याला सभोवतालच्या वास्तवाचा अर्थ कळत नाही. निवडणूक येते तेव्हा धुरळा फार वाढतो. हा माणूस आपल्यापुढं काय चाललंय ते पाहू लागतो, तेव्हा पक्षांनी दिलेले पैसे, मांस, मद्य, कपडे, भांडी समोर येतात. त्याचाही अर्थ त्याला कळत नसतो. तो मतदान करून बसतो. कधी कधी आपण मत कोणाला दिलं आणि कोण निवडून आला, याचा पत्ता त्याला लागत नाही. *जाहिरात, माध्यमांतून येणाऱ्या प्रतिमा आणि शब्द, इव्हेंट यांवर या गणराज्यातील प्रजेचं विचार करणं अवलंबून आहे. ती आपल्या बाबतीतले निर्णय स्वतः घेऊ शकत नाही. या लोकांच्या ज्ञानात आणि माहितीत भर पडते, ती सार्वजनिक माध्यमातून. पण, त्यातील बहुतांश आता धनिकांनी ताब्यात घेतली आहेत. लोकांनी काय खावं, कसे कपडे घालावेत, औषधं कोणती घ्यावीत, पोरं कुठल्या शिक्षण संस्थात घालावीत, मतं कोणाला द्यावीत, कोणता राजकीय विचार करावा, हे सारं ते ठरवतात. उंची कपडे, उत्तम प्रकाशयोजना, उत्साहवर्धक संगीत, प्रभावी सूत्रधार आणि परिणामकारक पात्रं यांचा वापर ते करतात. गायक, खेळाडू, शिक्षक, डॉक्टर, कलाकार अशी मंडळी दिखाऊ पद्धतीनं पोकळ आशय लोकांसमोर पोहोचवतात. माणसांची डोकी आणि मन या आशयावर पोसली जातात. धनिक, नोकरशहा आणि राजकीय पक्ष विचार करतात. लोकांना विचार करण्याची सवय उरली नाही. त्यांनी विचार करण्याची आवश्यकता नाही, अशी स्थिती तयार झाली आहे. माणसं जगण्याच्या चक्रात इतकी अडकलीत की त्यांना विचार करायला वेळच मिळत नाही. अशातच त्यामध्ये जात येते, धर्म येतो, पंथ येतो. मग प्रत्येकाची स्वतंत्र आर्थिक स्थिती येते, कौटुंबिक स्थिती येते. हज्जार झेंगटं... परिणामी माणूस व्यक्ती म्हणून विस्कटलेला आहे. कुटुंबं विस्कटलेली आहेत. समाज ही एक गर्दी बनली आहे, एक ढीग झाला आहे. ढीग कोणीही कसाही हाताळावा, ढिगाचं काहीही करावं, ढीग स्वतः काहीही करू शकत नाही. सत्ता ढिगातून हवं ते वेचते, बाकीचा ढीग.. ढीगच राहतो. दुर्दैवाने पंचाहत्तरीतील प्रजासत्ताक असं काहीसं सैरभैर झालं आहे. * मग यावर मार्ग काय? समोरचा माणूस सांगेल - हे वस्त्र वापरा, ही टूथपेस्ट वापरा, हा पदार्थ खा, अमूक शाळेत जा, तमूकला फॉलो करा; त्यामुळं तुम्हाला स्वर्गसुख लाभेल, चिरंजीव आनंद मिळेल.. सांगू दे त्याला. काहीही सांगू देत.आपण आपला विवेक वापरावा. आपल्या कृतीमुळं निसर्गावर काही विपरीत परिणाम होत नाही ना? आपल्या वागण्यानं कोणाला त्रास होत नाही ना? आपल्यामुळं कोणाचं स्वातंत्र्य हिरावून घेतलं जात नाहीय ना? असा विचार करुन नंतरच निर्णय घ्यावा. पटलं नाही तर नम्रपणे नकार द्यावा. आपले हात - पाय, डोकं वापरात राहील, एकूण शरीर आणि बुद्धी सुदृढ राहील, अशा रीतीनं आपण जगावं. हे शक्य असल्याचं गांधीजींनी दाखवून दिलं होतं. व्यापार करता येतो, कारखानदारी करता येते, पैसे कमावता येतात आणि त्याचवेळी समाज सुखी ठेवण्यासाठी संस्थाही उभारता येतात, हे टाटांनी दाखवून दिलं. गांधीजी आपल्यातलेच होते आणि टाटाही आपल्यातलेच होते. एवढं पुरेसं नाही काय? (संपर्कः damlenilkanth@gmail.com)

आदरांजली:महान समाजसाधक

ह. भ. प. किसन महाराज साखरे हे एका अर्थाने ज्ञानविज्ञानस्वरूप वेदब्रह्मऋषीचे मूर्तिमंत स्वरुप होते. वारकरी संप्रदायातील योगदानाप्रमाणेच श्रीक्षेत्र आळंदी-देहू परिसर विकासासाठी त्यांनी केलेले कार्य त्यांच्या द्रष्टेपणाची प्रचिती देणारे आहे. त्यांच्या निर्वाणामुळे, भक्तिसाधनेसोबतच सद्कार्याच्या सिद्धीची दुर्मिळ दृष्टी लाभलेल्या एका महान समाजसाधकाला आपण मुकलो आहोत. माझे परमस्नेही श्रीकृष्ण भिडे हे आमच्या पूना इंजिनिअरिंग कॉलेजच्या वर्कशॉप विभागाचे प्रमुख असताना तिथे एकदा ह. भ. प. श्री. किसन महाराज साखरे यांचे व्याख्यान आयोजित केले होते. त्यावेळी योगायोगाने माझी आणि महाराजांची पहिली भेट झाली. पुढे संपर्क वाढत गेला, स्नेहबंध जुळत गेले. माझ्या पूज्य भगिनी प्रयागअक्कांची साखरे महाराजांवर खूप श्रद्धा होती. त्या अनेक वर्षापासून आळंदी-पंढरपूर या ठिकाणी त्यांची कीर्तने-प्रवचने न चुकता ऐकत. त्यामुळे साखरे घराण्याशी आमचे निकटचे संबंध प्रस्थापित झाले. याच दरम्यान, इंद्रायणीकाठचा परिसर स्वच्छ - सुंदर करण्याची आणि तिथे छोटासा का होईना, एक घाट बांधण्याची माझ्या मनातील संकल्पना साखरे महाराजांना बोलून दाखवली. त्यावर ते म्हणाले, “माझ्याही मनात अनेक वर्षापासून हा विचार घोळतो आहे. मलाही वारकरी भाविकांच्या स्नानासाठी आणि तीर्थ म्हणून स्वच्छ पाणी उपलब्ध करून देण्याची तीव्र इच्छा आहे. आपण सर्वांनी मिळून काहीतरी करुया.” पुढे २८ नोव्हेंबर १९८६ या दिवशी मला आळंदीत महापुजेला जाण्याचा योग आला. महापूजेनंतर सर्व भक्तमंडळी आणि प्रमुख वारकरी चहापानासाठी एकत्र आले. त्या दिवशी राज्याच्या सहकार खात्याचे तत्कालीन आयुक्त श्री. श्रीवास्तव, साखरे महाराज, शंकरबापू आपेगावकर, माझे बंधू तुळशीराम कराड, भगिनी पूज्य प्रयागअक्का, आळंदी संस्थानचे बाळ ज. पंडित, प्रा. नूलकर, प्रा. प्र. ल. गावडे, आळंदीचे तत्कालीन नगराध्यक्ष दत्तोबा कुऱ्हाडे आदी उपस्थित होते. श्री. श्रीवास्तव मला म्हणाले की, तुम्ही नेहमी आळंदी- देहूतील इंद्रायणीच्या परिसर विकासाची आणि घाटबांधणीची संकल्पना बोलून दाखवता. खरोखरच तुम्हाला काही कार्य उभारायचे असेल, तर आळंदी-देहू परिसर विकास कार्यासाठी एखादी समिती वा विश्वस्त मंडळ का स्थापन करीत नाही? असा एखादा ट्रस्ट वा समिती स्थापन केल्याशिवाय या प्रकारचे सामुदायिक कार्य उभे राहू शकणार नाही. आपण पुढाकार घेऊन या समितीच्या अध्यक्षपदाची जबाबदारी स्वीकारावी. ही सूचना ऐकताच मी म्हणालो की, या कार्यासाठी समिती स्थापण्याची संकल्पना मला मान्य आहे. मात्र, तिचे अध्यक्ष ह. भ. प. श्री. किसन महाराज साखरे असतील आणि ह. भ. प. श्री. शंकरबापू आपेगावकर हे प्रमुख विश्वस्त असतील. मी प्रमुख कार्यवाह वा कार्याध्यक्ष म्हणून काम करायला तयार आहे. या प्रस्तावाला सर्वांनी सहमती दर्शवली आणि तिथेच अनेकांनी देणगीही दिली. अवघ्या तासाभरातच सुमारे १ लाख ११ हजार रुपयांचा निधी जमा झाला. श्रीक्षेत्र आळंदी-देहू परिसर विकास समिती गठीत झाली आणि तिच्या कार्याला गती येऊ लागली. २ ऑक्टोबर १९८७ ला विजयादशमीच्या मुहूर्तावर प्रत्यक्ष कामाचा प्रारंभ झाला. पर्यावरण रक्षण आणि प्रदूषण नियंत्रण या गोष्टीचे महत्त्व लक्षात घेऊन ही पवित्र तीर्थस्थाने स्वच्छ, सुंदर, सुशोभित करण्याचे काम सुरू झाले. हे कार्य मोठे असल्याने खर्चाचेही नियोजन करावे लागणार होते. त्यासाठी लोकांकडे जाऊन वर्गणी गोळा करताना साखरे महाराज आमच्यासोबत आवर्जून यायचे. प्रत्यक्ष कामाच्या ठिकाणीही ते पहाटे चार - पाचपासून हजर असायचे. राबणाऱ्या कारागीर, मजुरांना काही अडचण येणार नाही, त्यांच्या खाण्यापिण्याची आबाळ होणार नाही, याकडे स्वत: लक्ष पुरवायचे. काम करणाऱ्यांना सतत प्रोत्साहन द्यायचे. त्यामुळे आळंदी-देहूतील विकासकामांनी गती घेतली. आळंदीतील प्रदक्षिणा मार्ग, पालखी मार्ग, दर्शनबारी मार्ग सुयोग्यपणे बांधण्यात आला. इंद्रायणीत सोडले जाणारे सांडपाणी बाहेरच अडवून शेतीकडे वळवण्यात आले. नदीच्या दोन्ही तीरांवर मजबूत आणि सुंदर घाट बांधण्यात आले. त्यामुळे भाविकांसाठी स्नानाची चांगली व्यवस्था होऊ शकली. देहू येथेही सुंदर प्रवेशद्वार आणि आखीव-रेखीव घाट उभा राहत आहे. ज्ञानविज्ञानाची सांगड घालत या कामांमध्ये मी कल्पकता आणत होतो, पण त्यामागे असलेला साखरे महाराजांचा विश्वास खूप मोलाचा होता. आज या तीर्थस्थानांचा जो चेहरामोहरा बदललेला दिसतो, त्यामागे सदैव त्यांचीच प्रेरणा होती. साखरे महाराज हे एका अर्थाने ज्ञानविज्ञानस्वरूप वेदब्रह्मऋषीचे मूर्तिमंत स्वरुप होते. त्यांची विद्वत्ता, वेदाभ्यास पाहून वाराणशीतील विद्वतसभेनेही त्यांचा सन्मान केला होता. त्यांचे ज्ञानेश्वरीवरील प्रभुत्व, व्रतस्थ जीवन, आषाढी वारीच्या वेळी उपवास करून पायी चालण्याचा प्रघात, कुठलीही पदवी प्राप्त केलेली नसताना सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ आणि राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर विद्यापीठाचे पीएच. डी. चे गाइड असणं अशा अनेक गोष्टींमुळे त्यांच्याविषयी माझ्या मनात नितांत आदर होता. त्यांच्यासारख्या विभूतींना जीवनाचा खरा अर्थ कळलेला असतो. वारकरी संप्रदायातील योगदानाप्रमाणेच श्री क्षेत्र आळंदी-देहू परिसर विकासासाठी साखरे महाराजांनी केलेले कार्य त्यांच्या द्रष्टेपणाची प्रचिती देणारे आहे. त्यांच्या निर्वाणामुळे, भक्तिसाधनेसोबतच सद्कार्याच्या सिद्धीची दुर्मिळ दृष्टी लाभलेल्या महान समाजसाधकाला आपण मुकलो आहोत. त्यांना विनम्र आदरांजली! (संपर्कः vdkarad@mitpune.com)

रान सोबती:बिलगले गवत पायात, निळे अस्मान उन्हाला हसले, क्षितिजाच्या कडा चिंब, झाल्या गुलालात!

मनसोक्त जीवन जगणारा अवलिया. झाडं करपू लागलीय की, ज्यांचं मन ही करपू लागतं, असं निसर्गावर जीवापाड प्रेम करणारा निसर्गप्रेमी. बालकांसोबत रमणारा, कामात तसूभरही चालढकल न करणारा, कोणत्याच बंधनात न अडकणारा मुक्त पत्रकार. स्वत:चं स्वतंत्र पठडीतलं लिखाण, फेसबुकवर त्यांच्या लिखाणाचे अनंत चाहते, शंभरीच्या जवळपास ग्रंथाचे लेखक. तरीही ‘मला साहित्यिक म्हणू नका’, असा आर्जव. एवढ्या रहाटगाड्यात आरोग्याची काळजी घेणारा. समाजभान जपत ‘सेवालया’स तनमनधनाने भरभरून अर्पण करणारा. त्याचा गाजावाजा न करणारा. पत्रकार मित्राच्या मृत्यूने अस्वस्थ होणारा, हळव्या मनाचा ‘बाप’ माणूस. कोविडनं जगाला भयभयीत केलं, अनेकांच्या मनात अनेक विचारांचं काहूर माजवलं, जीवन निरर्थक झाल्यासारखं भासलं, अशा काळात ‘रानसोबती’ ही मात्रा शोधणारा सिद्धहस्त लेखक, ज्येष्ठ पत्रकार महारूद्र मंगनाळे. लॉकडाऊनच्या काळातील शेती, शेतीसमोरील आव्हाने, कष्टकऱ्यांचं तत्त्वज्ञान, वेळेचा सदुपयोग. शारीरिक श्रमाचे मोल, वाचन, ग्रंथांचा प्रेमी ‘रानसोबती’तून कळतो. शेती जगणारा, नवं तंत्रज्ञान आत्मसात करणारा, इतरांचे भले व्हावे, असे चिंतणारा. स्वत:च्या ढंगाने जगणारा, जसं जगत आहे, तो अचूक शब्दात गुंफणारा अविलया ‘रानसोबती’त कळतो. प्राण्यांना जीव लावणारा. या ग्रंथातून प्राण्यांवर न प्रेम करणारेही त्यावर प्रेम करतील, असं लेखन करणारा. तसंच मृत्यूची व मृत्यूनंतरची वास्तविकता अन् नियोजन करणारा व्यक्ती असं कृतीशील जीवन जगणारा व्यक्तीही या ग्रंथातून कळतो. मला रानसोबती या पुस्तकानं तर खरंच भारून टाकलंय. लेखक मंगनाळे यांचं निसर्गासोबतचं रानसोबती होऊन जगणं आपल्यालाही एका वेगळ्या जगात घेऊन जातं. आजच्या काळात निसर्गाशी एकरूप होऊन, असं कोणीतरी जगतयं, याचंच आश्चर्य वाटतं. हेवा वाटतो. कारण हे जगणं सोपं नाही. यासाठी व्यावहारिक जगातून बाहेर पडावं लागतं! खरं तर निसर्ग सगळ्यांनाच आवडतो. निसर्गासोबत जगावं वाटतं. पण ते शक्य नाही. याचं कारण निसर्गाचं जग व व्यावहारिक जग ही दोन वेगळी आहेत. या दोन्ही जगात एकाचवेळी एकरूप होऊन जगणं तसं कठीणच. अपवादात्मक लोक सोडले तर सगळेजण जगण्याच्या संघर्षात अडकून पडलेत. कौटुंबिक आयुष्य जगायचं तर केवळ निसर्गात राहून भागत नाही. व्यावहारिक जगातच ही लढाई लढावी लागते. या जगात ‘निसर्ग’ हा शब्द तोंडी लावण्यापुरताच असतो. भारतीय माणूस घाण्याच्या बैलासारखं एक चाकोरीबद्ध जीवन जगतो. बालपण, शिक्षण, नोकरी वा व्यवसाय, लग्न, लेकरं आणि पुन्हा लेकरांच्या करिअरसाठी कष्ट करणं. यात आयुष्य कधी संपून जाते, ते कळतही नाही. अपवाद सोडले तर बहुतेकजण या चौकटीतच जगतात. कुटुंबव्यवस्था म्हणजे ही चौकट. ती ओलांडण्याचं धाडस अपवादात्मक लोक करतात. साहजिकच मूठभर लोकांच्या वाट्याला असं वेगळं जगणं येतं शाळेची पायरी चढेपर्यंतचं जगणं निरागस, बालपणाचं! तोपर्यंतच ते त्याच्या मनाला वाटेल तसं जगू शकतं. मातीत, चिखलात लोळू शकतं. पाण्यात खेळू शकतं. वस्तुंची फेकाफेक, कागदं फाडणं, वाटेल तसे हातवारे करणं, आरडाओरडा करणं आणि भूक लागली, की जोरात रडणं...असं सर्व काही ते करू शकतं. हे करण्यावर बंधनं घालणं म्हणजे त्याचं बालपण संपलं, हे घोषित करणं. लेकरू खेड्यात, गावात जन्मलं असेल तरच त्याचा शेती, मातीशी, निसर्गाशी थोडातरी संबंध येतो. शेतकऱ्याच्या घरात जन्मलेल्या लेकराचा निसर्गाशी संबंध येतोच. मात्र, मूल फ्लॅट संस्कृतीत जन्मलेलं असेल तर, त्याचा निसर्गाशी संबंध येत नाही. त्याला हळूहळू निसर्ग कळतो, तो शहरातील बागेत, पुस्तकातून नाही तर टीव्हीच्या माध्यमातून. पुढे मोठा झाल्यावर पर्यटनातून. पण एवढ्यातून त्याला निसर्ग किती कळणार ? आणि त्याला निसर्गाबद्दल प्रेम तरी कसं निर्माण होणार ? हे समजून घेण्याची गरज आहे. लेकरू शाळेत चाललं, की त्याच्यावर संस्कार केले जातात. म्हणजे...हे करू नको. ते करू नको..हे चांगलं, ते वाईट... हे खा, ते खाऊ नको..वगैरे...वगैरे! असं बरचं काही मुलांच्या डोक्यात भरलं जातं. यात मुलांना काय हवं, याचा विचारच नसतो. आपल्या शिक्षण व्यवस्थेत लेकरांची इच्छा काय आहे ?, याचा कुठंच विचार व्हायला हवाच. मुलांनी काय शिकावं, हेही मोठी माणसंच ठरवतात. गंमत म्हणजे यात काही चुकीचं आहे, असं कोणाला वाटत नाही. मी मंगनाळे सरांची बरीच पुस्तकं विद्यापीठात शिकत असल्यापासून वाचलीत. अजूनही वाचत आहे. फेसबुकवरचं त्यांचं लिखाण वेळ मिळेल, तसं वाचत असतोच. ‘रानसोबती’ नुकतंच वाचलं. या पुस्तकांमधील हर्ष, गबरू,अन्वी या लेकरांचं निसर्गासोबतचं स्वच्छंदी जगणं बघून माझ्या मनात हे सगळं येऊन गेलं. शाळेबाहेरचं निसर्ग शिक्षण या लेकरांना इथं मिळतयं. हे शिक्षण म्हणजे आयुष्यभराची अमूल्य अशी शिदोरीच. निसर्गात राहणं, फिरणं सगळ्याच लेकरांना आवडतं. पण ते फार कमी मुलांच्या वाट्याला येतं. दररोजच्या रहाटगाड्यात अडकलेले पालक मुलांना घरी वेळ देऊ शकत नाहीत. ते त्यांना काय निसर्गात घेऊन जाणार ? डोंगरावर फिरणं, पक्षी, प्राणी बघणं, झाडांची, वेलींची माहिती घेणं, झाडावर चढणं, मातीत घसरगुंडी खेळणं, चिखलात फिरणं, पावसात भिजणं या सगळ्या गोष्टी प्रत्येक लेकराला हव्या हव्याशा वाटणाऱ्याच असतात. असं जगण्याचं भाग्य ‘रानसोबती’मधील लेकरांना लाभलंय. त्यांच्या जगण्याचाही मला हेवा वाटतोच. तसा तो इतरांनाही वाटल्याशिवाय राहणार नाही. मी हे बालपण बऱ्याच प्रमाणात अनुभवलंय. पण ते माझ्या लेकरांच्या वाट्याला देण्याचा प्रयत्नही करायला हवा. लेखक केवळ स्वत:च रानसोबती बनत नाही तर, सोबतच्या लेकरांनाही रानसोबती बनण्याची संधी देतो, ही बाब मला खूप मोलाची, प्रेरणादायी वाटते. रूद्रा (लेखकाचं शॉर्ट नाव) लेकरांना माळावर फिरायला नेतो. तिथं कुठल्या तरी अज्ञात प्राण्यानं छोटासा बोगदा केलाय. रूद्रा त्याला कोल्ह्याचं घर म्हणतो. लेकरंही त्याला तेच म्हणतात आणि आश्चर्य म्हणजे एके दिवशी त्या बोगद्यातून कोल्ह्याची छोटी-छोटी पिलं निघतात. ती पाहून लेकरं खूष होतात. त्याचे फोटो काढले जातात. कोल्हे बघायला मिळाल्याचा आनंदोत्सव साजरा केला जातो. रूद्रा लेकरांसोबत फिरता फिरता त्यांना झाडा-झुडपांची, पक्ष्यांची माहिती सांगतो. त्यांच्या आवाजाची नक्कल करायला शिकवतो. त्यांना त्यांच्या मनासारखं वागायचं स्वातंत्र्य देतो...यातून नकळतपणे मनात रूजतात ते खरेखुरे संस्कार ! जे, की आयुष्यभर टिकून राहतात. लेकरं आपल्या आवडत्या व्यक्तीचं कळत नकळत अनुकरण करत असतातच. रुद्राचं वृक्षप्रेम लेकरांमध्येही उतरलंय. या पुस्तकातील ही नोंद बोलकी आहे. मळ्यात झाडांची कटींग करीत असताना अचानक हर्षनं प्रश्न केला, बाबा आपण ट्री सर्व्हंट आहोत का? ...मी म्हटलं, हो...माणसांचे नोकर होण्यापेक्षा वृक्षाचे नोकर बनून जगणं खूप आनंददायी....हर्ष बोलला, मी ट्री सर्व्हंट बनणार बाबा...मी म्हटलं, माझा पाठिंबा आहे तुला ! हा संवाद किती बोलका आहे. मुलांना झाडं लावण्याचं महत्त्व सांगून परिणाम होण्याची खात्री नाही. पण हर्षनं रुद्रा हट परिसरात बाबानं जोपासलेलं जंगल बघितलं. त्याला वाटलं,आपण टी सर्व्हंट व्हायला हवं. रीद्रा पुस्तकप्रेमी. सतत लिहितो. वाचतो. हटवर त्याचं छोटसं ग्रंथालयही आहे. त्या प्रभावामुळे हर्ष हा सहावी-सातवीत शिकणारा मुलगाही जाडजूड पुस्तकं वाचू लागतो. गांधी आणि रजनीश वाचून त्यांचे वाढदिवस साजरे करण्याची आठवण करून देतो, तेव्हा मीही हे वाचून चकीत होतो. रानसोबती ४४८ पृष्ठांच्या नोंदींमध्ये शेकडो बाबी आहेत. निसर्ग आहे, पाऊस, पीकं, पाणी आहे. शेतीतल्या समस्या आहेत. शेतकामांच्या विस्तृत नोंदी आहेत आणि क्षणाक्षणाला बदलणारा आनंददायी निसर्गही आहे. कोरोनामुळं निर्माण झालेल्या प्रश्नांची चर्चा आहे. जनावरांचा बाजार आहे. तिथले बारकावे, उलाढाली आहेत. ज्याला लेख म्हणता येईल अशा तीन-चार पानांच्या ४०-५० नोंदी आहेत. मला तर या नोंदीत काही कादंबरीची बीजं दिसतात. रूद्रा हटवरच्या माणसांसोबतच जनावरं, कुत्र्या-मांजरांवरही यात भरभरून लिहिलंय. रुद्राच्या लेखनाचं महत्त्वाचं वैशिष्ट्य, कुठलीही माहिती देताना तिला तो ह्यूमन इंटरेस्ट स्टोरी बनवतो. साहजिकच तो मजकूर अधिक वाचनीय बनतो. वाचनीयता हे या लेखनाचे बलस्थान आहे. एखादी नोंद वाचायला घेतली की, वाचक ती वाचत वाचत पुढे सरकतो. सामान्य वाचकही यात रमून जातो. रॉकी या कुत्र्याचा अपघाती मृत्यू झाला. काळविटाचे शिंग कुत्र्याच्या गळ्यातील पट्ट्यात अडकल्याने तो दगावतो. ही घटना नोंदवताना लेखक, रॉकीचा संपूर्ण इतिहास सांगतो. रॉकीचं बालपण, त्याच्या गंमतीजमती तो जिवंतपणे आपल्या समोर उभं करतो. हे लेखन वाचून वाचकही गहिवरल्याशिवाय राहणार नाही, हे महारूद्र यांच्या लिखाणाचं बलस्थान. हॅप्पी नावाच्या कुत्रीचं बाळंतपण, तिच्या सहाही पिल्ल्यांचा जन्मानंतर काही तासात झालेला मृत्यू, ही घटनाही वाचकांना अशीच अस्वस्थ करते. पिल्लांच्या मृत्यूवर लिहिलेल्या कविता वाचताना आपणही त्या दु:खाचे भागीदार बनतो. हॅप्पीवर दोन कुत्र्यांनी केलेला हल्ला, तिचं जखमी होणं हा प्रसंगही लेखक आपल्या समोर घडत असल्यासारखा उभा करतो. याचं कारण कुत्रे लेखकासाठी केवळ प्राणी नाहीत तर, त्याचे रानसोबती आहेत. प्राण्यांवर जीवापाड प्रेम असल्याशिवाय कोणी असं लेखन करू शकत नाही. रूद्रा हा केवळ लेखक नाही. तो एक पत्रकार आहे. पत्रकार हा कुठल्याही घटना-घडामोडीकडे तटस्थतेने बघू शकतो. त्याचं योग्य मूल्यमापन करू शकतो. लेखक स्वत: शेतीत कष्ट करतो. यादृष्टीने तो शेतकरी आहेच. तरीही तो शेतीतील प्रश्नांकडे तटस्थपणे बघतो. सर्वसाधारण शेतकऱ्याला ते शक्य नाही. शेतीचे प्रश्न तो नेमकेपणानं मांडतो. यात भाबडेपणा,दीनवाणेपणा किंवा आक्रस्ताळेपणा नाही. तो सरकार वा अन्य कोणाकडून अवास्तव अपेक्षा व्यक्त करीत नाही, की, रडगाणे गात नाही. निसर्ग हा त्याच्या नियमांनी बद्ध आहे. त्याप्रमाणेच तो चालणार. निसर्गाच्या लेखी माणूस नावाचा प्राणीच नाही. त्यामुळं कोणाचं भलं-बुरं करण्याशी त्याचा संबंध नाही, हे वास्तव तो वारंवार नोंदवतो. प्रश्नांच्या सोडवणुकीसाठी तो सूचकपणे उपाय सांगतो. पण तो कोणाला सल्ला वा मार्गदर्शन करीत नाही. हे मला अधिक महत्त्वाचं वाटतं. ‘रानसोबती’मधील लेखनात सगळीकडं रूद्रा आहे. आपलं नित्याचं जगणं इतक्या खुलेपणाने क्वचितच कोणी मांडलं असावं. उठल्यापासून ते झोपेपर्यंतचा अख्खा दिनक्रमचं तो वेगवेगळ्या नोंदीतून सहजतेने मांडतो. पेरणी, पेरणी पूर्वीची मशागत, यामध्ये दुबार, तिबार पेरणी, छाटणी, हरित क्रांती, प्राध्यापक पेशा सोडून अर्धांगिनीची मिळालेली साथ यांचं महत्तव, यासह शेतीतील पायकुटी, कोळपणी, मूग वापणे, तुरीची धाट आदीप्रकारचे शब्दही कळतात. याचबरोबर ‘रानसोबती’ वाचताना असं वाटतं की, आपणच रुद्रा हटवर, माळावर त्याच्यासोबत फिरतोय. काम करतोय. फोटोसह केलेल्या खाण्याच्या नोंदी आपली भूक जागी करतात. वाटतं आपणही दही,चटणी,भाकरी खायला हवी. चिवड्याची चव अनुभवायला हवी. काळा चहा असो की, काळी कॉफी, ती लेकरांसोबत पिताना त्याचाही तो उत्सव करतो. रानसोबती या पुस्तकात सगळ्या तारीखवार (01 जानेवारी 2020 ते 27 जून 2021) नोंदी आहेत. एकप्रकारची ही रोजनिशीच आहे. यातून लेखकाचं निसर्गासोबतचं जगणं साकार झालंय. साधी, सोपी प्रवाही भाषेमुळे हे पुस्तक कोणीही वाचू शकतो. ‘जगलं, अनुभवलं अन् ते लिहिलं’ अशी लेखकाची भूमिका आहे. त्यामुळे यात कल्पनारम्य असं काही नाही. निसर्गासोबतचं वास्तव जगणं यात आहे. यात आलेल्या विषयांची व्याप्ती बघितली तर, भविष्यात रानसोबती याच नावाची कादंबरी होऊ शकते, असं मला वाटते. ती व्हावी यासाठी मी शुभेच्छा देतो. ज्यांना वाचनाची आवड आहे, त्यांनी वेळ काढून हे पुस्तक वाचायलाच हवं, असं मला वाटतं. हे पुस्तक तुम्हाला एका वेगळ्या जगण्याचा परिचय नक्कीच करून देईल, असा माझा विश्वास आहे. ज्येष्ठ कवीवर्य, साहित्यिक इंद्रजित भालेराव यांनीही ‘रानसोबती’च्या लेखनाला ‘अभिजात साहित्याचा दर्जा मिळवून देणारं पुस्तकंय. मराठीतला असा अनमोल ठेवा आहे. थोरोच्या लेखनाचं कौतुक असणारांनी हेही लेखन वाचून पाहिलं तर त्यांना थोरोनं पुनर्जन्म घेतल्याचा प्रत्यय आल्याशिवाय राहणार नाही’, असं नमूद केलंय. त्यामुळंही ‘रानसोबती’ वाचायलाच हवं. लातूरच्या मुक्तरंग प्रकाशनानं हे पुस्तक प्रसिद्ध केलंय. हे पुस्तक वाचताना कवी ना. धों. महानोर यांच्या दोन वेगवेगळ्या कवितेतल्या ओळी आठवतात. ते म्हणतात... बिलगले गवत पायात, निळे अस्मान उन्हाला हसले, क्षितिजाच्या कडा चिंब, झाल्या गुलालात! (लेखक सहायक संचालक (माहिती) असून ते विभागीय माहिती कार्यालय लातूर येथे कार्यरत आहेत.)

कबीररंग:लघुता से प्रभुता मिलै, प्रभुता से प्रभु दूरि...

कबीरांनी देहाचं सार आणि असार असणं याचं आपल्या दोह्यांतून, पदांतून सातत्यानं जागरण केलं आहे. आपल्या इच्छा सतत सुखाच्या भोगांमागं धावत असतात. भोगसुखात अडथळा आला की मन दुःखीकष्टी होतं. इच्छा टाकून देता येत नाहीत, त्याचं एका अनासक्तीतून व्यवस्थापन करता येत नाही. मन इच्छेच्या जाळ्यात जन्मभर अडकून पडतं. मनाला अमर्याद मोकळेपण लाभत नाही. कबीर म्हणतात, इंद्रियांच्या ताब्यात इच्छा गेल्यानं मन सतत असंतुष्ट राहतं. पण, देहबुद्धी समजून घेऊन अखंड प्रेमभावात राहिल्यानं मन सैरभैर होत नाही, ते ईश्वराशी जोडलं जातं. हाच तर मुक्तीचा अर्थ असतो. देहाच्या संगतीत भोगसुख घेता येतं, देहाच्या संगतीत विवेक नसेल, तर मन विकारग्रस्त होऊ शकतं. पण, कबीर देहाकडं इच्छेच्या जाळीतून कायमचं बाहेर पडायचं एक साधन म्हणून पाहतात. या दोह्यांच्या अभ्यासातून देहाचं साधन शुद्ध स्वरूपात जिज्ञासू साधकाला जाणवू शकतं. जग में बैरी कोइ नहीं जो मन शीतल होय। या आपाको डारि दै, दया करै सब कोय।। कबीर म्हणतात, आपलं मन ‘मी आणि माझंपण’ याच्या तापदायक झळांनी वेढलेलं नसेल आणि ते स्वाभाविक असेल, तर आपल्याला सर्वात्मकाच्या दयेचा लाभ होतो. हे वाचताना आपल्या मनात सहज प्रश्न उमटतो : आपल्याला सर्वात्मकाच्या दयेचा लाभ होतो म्हणजे काय? मन शीतल तेव्हाच असतं, जेव्हा ते भोगसुख देणाऱ्या इंद्रियांकडून नियंत्रित नसतं. ते शुद्ध चेतनेशी, उच्चतम ‘मी’शी जोडलेलं असतं. या स्थितीत आपल्यातील उणेपण जाणून घेणाऱ्या जीवनशक्तीचा आपल्याला आधार लाभतो. रचनात्मक ऊर्जा कार्यरत होते. यासाठी सर्वात्मकाचा सहवास, नियतीचे संकेत पूरक-पोषक होतात. आपलं हृदय समस्त जीवांचं असणं जाणून त्यांच्याविषयीच्या करुणेनं भरून येतं. कबीर म्हणतात, हीच ईश्वराची दया असते, जी केवळ मन शांत असताना लाभते. काम क्रोध मद लोभ की जब लग मन में खान। कह मूरख, कह पंडिता दोनो एक समान।। आपल्या मनात काय असतं? सुखाची इच्छा, तृप्ती-अतृप्तीच्या विचारांची आंदोलनं, ‘मीपण, माझंपण’, काम, क्रोध, मद, मत्सर, लोभ यांसारखे विकार, यांनीच तर मन नेहमी भरलेलं असतं! आपलं मन रिकामं कधीच नसतं. कबीर म्हणतात, आपलं मन सुखाच्या इच्छेने निर्माण झालेल्या विचार-विकारांची खाण असतं. ते मूर्ख आणि तथाकथित पंडित यांच्यात फरक करत नाहीत. ते म्हणतात, पंडितांच्या मनांवर काम, क्रोध, मद, लोभ अशा विकारांचा ताबा असेल, तर ते मूर्खाहून वेगळे नाहीत. कारण खरे ज्ञानी देहाला, मनाला जीवनाचा उद्देश निर्धारित करू देत नाहीत. ते मनाचं आणि इंद्रियांच्या विषयाचं स्वाभाविक व्यवस्थापन सहज करू शकतात. म्हणूनच ते देहाला, मनाला जाणून फक्त आत्मबुद्धीलाच आपल्या जीवनयात्रेचं निर्धारण करू देतात. लघुता से प्रभुता मिलै, प्रभुता से प्रभु दूरि। चींटी शक्कर ले चली, हाथी के सिर धूरि।। कबीरांचं प्रतिकात्मक भाषेतील सांगणं किती सहज आणि सुबोध आहे, ते जाणून घेण्यासारखं आहे. या दोह्यांतील लघुता आणि प्रभुता यांची जोडणी नीटपणे अभ्यासण्यासारखी आहे. हे कबीरांनी घडवलेलं जीवनदर्शन आहे. लीनता, नम्रता ही परमप्रेम करणाऱ्या जीवाची लक्षणं आहेत आणि यानेच तर खरं मोठेपण लाभतं. एखादं झाड फळभारानं भुईवर झुकावं तशीच जीवाची लीनता आणि नम्रता असते. ही स्थिती सहज स्वभावातून साधलेली असते. माणसाचं समाजमान्यतेच्या, लोकप्रतिष्ठेच्या आणि अहमच्या संकल्पनेचं एक मोठेपण असतं. पण, या मोठेपणापासून प्रभूचं असणं खूप दूर असतं. त्यात माणसाच्या कर्तेपणाचा अंशही नसतो. माणसाच्या सहजस्थितीत नम्रता असते. यासाठी कबीर एक जीवनाशी जोडलेलं प्रतीक योजतात. लीनता असल्यानं मुंगी साखरेचा दाणा सहज वाहून नेते. भार वाहून नेत असल्याची जाणीव तिला नसते. पण, आपल्या मोठेपणामुळं हत्तीला माथ्यावरून धूळ वाहून न्यावी लागते. तथाकथित पंडितासाठी ईश्वराचं सान्निध्य शब्दांची धूळ वाहून नेण्यासारखं असतं. मात्र, भक्तासाठी ते भावात्मक सोबत्यासारखं असतं. देहभाव, मनोभाव या पलीकडचा आत्मभाव उमजावा, यासाठीच कबीरांचं हे दोह्यांतून तळमळीनं सांगणं आहे. (संपर्कः hemkiranpatki@gmail.com)

देश - परदेश:मुद्रांकित, मनमोहक मनमोहन

डॉ. मनमोहन सिंग यांनी अर्थमंत्री म्हणून केलेले कार्य आणि पंतप्रधान म्हणून दिलेले योगदान महत्त्वाचे होतेच, पण त्याहून महत्त्वाचे होते ते त्यांचे साधे आणि पारदर्शी व्यक्तित्व. माणूस म्हणून त्यांची गुणवत्ता आजच्या काहीशा दूषित राजकीय विसंवादी वातावरणात नंदादीपासारखी प्रेरणादायी ठरावी. माजी पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग यांच्या निधनाने देशभर उमटलेली शोकात्मक प्रतिक्रिया काही अंशी अनपेक्षित होती. गेल्या दहाएक वर्षांमधील देशातील राजकारणाच्या पार्श्वभूमीवर मनमोहन सिंग यांच्या कर्तृत्वाविषयीची चर्चा होण तर दूर; देशाचे पंतप्रधानपद भूषवलेली ही व्यक्ती संपूर्णपणे विस्मृतीत गेली की काय, असे वाटत होते. पण, तसे झाले नाही. किंबहुना, त्यांच्या निधनाबद्दल समाजाच्या सर्व स्तरांतून दु:ख व्यक्त झाले. आज ज्या आर्थिक विकासाची चर्चा होते, भारतात ज्या सुधारणांमुळे आर्थिक विकासाचे तुंबलेले पाणी मोकळे झाले, ते करणाऱ्यांमध्ये एक अर्थमंत्री म्हणून त्यांनी केलेले पायाभूत काम कारणीभूत आहे, याचे स्मरण करण्यात आले. तत्कालीन पंतप्रधान नरसिंह राव आणि अर्थमंत्री डॉ. मनमोहन सिंग या जोडगोळीने १९९० च्या दशकात भारतीय अर्थव्यवस्थेला संकटातून वाचवण्याबरोबरच सर्वच क्षेत्रांत आलेल्या ‘लायसन्स राज’ आणि ‘इन्स्पेक्टर राज’ या दोहोंना तिलांजली दिली. हे काम खूप अवघड होते आणि त्यासाठी भल्याभल्यांची टीका सहन करुन या दोघांनी आपली ऐतिहासिक भूमिका धैर्याने पार पाडली. इतकेच नव्हे, तर आपल्या या यशाचा ढिंढोरा पिटण्याचे निम्न दर्जाचे कामही केले नाही. डॉ. मनमोहन सिंग यांनी अर्थमंत्री म्हणून केलेले कार्य आणि पंतप्रधान म्हणून दिलेले योगदान महत्त्वाचे होतेच, पण त्याहून महत्त्वाचे होते ते त्यांचे साधे आणि पारदर्शी व्यक्तित्व. माणूस म्हणून त्यांची गुणवत्ता आजच्या काहीशा दूषित राजकीय विसंवादी वातावरणात नंदादीपासारखी प्रेरणादायी ठरावी. त्यांच्या प्रत्यक्ष संपर्कात येण्याचे थोडेफार भाग्य मला मिळाले आणि प्रत्येक चर्चेत, संवादात त्यांच्या मोठेपणाचा परिचय झाला. त्यामुळे मी स्वत:ला भाग्यवान समजतो. मी २००९ ते २०१३ पर्यंत भारताचा मालदीवमधील उच्चायुक्त होतो. विदेश नीतीमध्ये ‘पी ५’ देशांइतकेच शेजारच्या देशांचे महत्त्व असते. ‘पी ५’ देश म्हणजे संयुक्त राष्ट्रांच्या सुरक्षा परिषदेचे सदस्य असलेले अमेरिका, रशिया, चीन, इंग्लंड आणि फ्रान्स. या देशांतील भारतीय राजदूतांना तसेच शेजारच्या देशांतील उच्चायुक्त / राजदूत यांना पंतप्रधानांना भेटण्याची संधी वारंवार मिळते. मुख्य म्हणजे, या राजदूतांना वर्षातून ४-५ वेळा वेगवेगळ्या कारणांनी भारतात बोलावले जाते. कारण शेजारच्या राष्ट्रांमधील प्रत्येक घटनेचा आपल्यावर परिणाम होत असतो. अशा प्रत्येक दौऱ्यावेळी मला तत्कालीन पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग यांची भेट घेण्याची संधी मिळाली. या प्रत्येक भेटीत एक व्यक्ती म्हणून आणि भारतासारख्या विशाल देशाचा पंतप्रधान अशा दोन भूमिकांतून मला त्यांचे दर्शन झाले. नियुक्ती झाल्यानंतरच्या पहिल्या भेटीत त्यांनी मला सांगितलेले आठवते.. ‘त्या देशातील शासनाबरोबरच तिथल्या जनतेशी संवाद ठेवा. छोटा देश आहे, पण आपल्यासाठी महत्त्वाचा आहे. नव्याने मिळालेली लोकशाही त्यांनी टिकवायला हवी. तिथल्या स्थानिक संस्थांशी संपर्क ठेवा.’ राजदूताने स्थानिक सरकारइतकाच तिथल्या जनतेचा संपर्क ठेवणे महत्त्वाचे आहे, हा त्यांचा संदेश सर्वच राजदूतांसाठी मोलाचा आहे. स्वत:च्या हस्तिदंती मनोऱ्यात राहून त्या देशाबरोबरचे व्यापारी, सांस्कृतिक, आर्थिक संबंध वाढवता येणार नाहीत, असे ते सांगत. त्यांना दिलेल्या सगळ्या नोट्स आणि ब्रीफ ते तपशिलात वाचतात, हे त्यांच्या प्रश्नांवरुन कळत असे. प्रत्येक भेटीला समयसीमा असूनही त्यांनी कधी घाईगर्दीत औपचारिक चर्चा केली नाही. आणि अशा भेटीतून प्रत्येक वेळी विचारासाठी आणि कृतीसाठी काही ना काही मुद्दे घेऊनच मी बाहेर पडायचो. त्यांच्या शांत, संयत आणि अभ्यासपूर्ण व्यक्तिमत्वात समोरच्या व्यक्तीला आश्वस्त करत बोलण्याचे, मत व्यक्त करण्याचे पूर्ण स्वातंत्र्य असे. मालदीवमध्ये २०११ च्या नोव्हेंबरमध्ये ‘सार्क’ शिखर परिषदेसाठी ते आले होते. माले विमानतळावर त्यांचे विमान उतरले. मी नेहमीच्या पद्धतीप्रमाणे उच्चायुक्त या नात्याने विमानाची शिडी चढून त्यांच्या स्वागतासाठी आत गेलो. तेसुद्धा खाली उतरण्यासाठी तयार होऊन उभे होते. मी त्यांचे हस्तांदोलन करुन स्वागत केले. त्यांनी त्यांचे सवयीचे मंद स्मित केले. नंतर विचारले, ‘अमुक एक प्रस्ताव मालदीवकडून आला आहे, पण या बाबतीत मला पूर्वसूचना मिळाली नाही.’ मी त्या एक-दीड मिनिटात त्यांच्यापुढे माझी बाजू मांडली. ती त्यांना कदाचित पटली नसावी. पण, त्यांच्या व्यक्तिमत्वातील ऋजुता त्यांना संताप येऊ देत नसावी. मी त्यांच्याबरोबरच शिडीवरुन एक पायरी खाली राहत उतरलो. मी आतून थोडासा अस्वस्थ झालो होतो. शेवटच्या पायरीवरून उतरताना ते म्हणाले, ‘काळजी करु नका, आपण काय करायचे ते पाहू.’ माझी अस्वस्थता त्यांच्या लक्षात आली असणार. त्यानंतर माझं मन शांत झालं आणि मी पुढच्या तयारीला लागलो. त्यानंतर जवळपास पूर्ण तीन दिवस त्यांचा सहवास लाभला. अतिशय गुंतागुंतीची व्यवस्था करण्याची आवश्यकता असणाऱ्या त्या भेटीत मी एकदाही त्यांना अशांत, अस्वस्थ किंवा रागावलेले पाहिले नाही. व्यवस्थेतील कमतरतेमुळे किंवा ऐनवेळच्या समस्यांमुळे त्यांना राग यावा असे छोटे प्रसंगही एक-दोनदा घडले. पण, त्यांनी कधी उघड वक्तव्य केले नाही किंवा उच्चायुक्त म्हणून मला झाडले नाही. मालदीवचे पोस्टिंग संपवून मी अमेरिकेतील न्यूयॉर्कमध्ये कौन्सुल जनरल म्हणून रुजू झालो. तिथे डॉ. मनमोहन सिंग यांनी भेट दिली. भारताच्या राजदूत निरुपमा राव यासुद्धा उपस्थित होत्या. मीही स्वागतासाठी रांगेत तिसऱ्या क्रमांकावर उभा होतो. शिडीवरुन उतरुन हस्तांदोलन करत ते माझ्यासमोर आले. हस्तांदोलन करत असताना, ‘झाला का व्यवस्थित स्थिरस्थावर? किती महिने झाले येऊन? दोन्ही पोस्टिंगमध्ये जमीन-अस्मानचे अंतर आहे..’ असा संवाद साधून शुभेच्छाही दिल्या. हे त्यांचे विचारणे वरवर औपचारिक वाटले, तरी त्यातून त्यांच्यातील पंतप्रधान या भूमिकेपेक्षा आपुलकीने विचारपूस करणाऱ्या सहृदय माणसाचे दर्शन झाले. त्यांचे असे साधे, पण मनमोहक व्यक्तित्व कायमचे मनामध्ये मुद्रांकित झाले आहे. (संपर्कः dmulay58@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:गीतकार योगेश यांचे एका गाण्याने बदलले आयुष्य!

माझ्या हिश्श्याच्या किश्श्यांमध्ये आज अशा व्यक्तीविषयी, जिला मी आयुष्यात केवळ दोनदा भेटलो; पण माझ्या यशामध्ये तिचे योगदान मोठे आहे. ही व्यक्ती म्हणजे प्रसिद्ध शायर, कवी आणि गीतकार योगेशजी. ही गोष्ट १९८७ वा ८८ ची असावी. माझे मित्र कमल शुक्लाजींच्या ऑफिसमध्ये मी बसलो होतो. त्याचवेळी तिथे योगेशजी आले. थोड्याच वेळात तिथे निदा फाजलीजी सुद्धा आले. मी त्यांना आधीपासून ओळखत होतो, पण योगेशजी आणि निदाजींना एकमेकांशी गप्पा मारताना बघण्याचा अनुभव माझ्यासाठी नवा होता. मी शांत बसलो होतो. त्यावेळी माझ्याकडे ना पात्रता होती, ना माझे तेवढे वय होते. मी त्यांचे बोलणे ऐकत राहिलो. योगेशजी जे बोलत होते, त्यातील आवर्जून सांगाव्यात अशा गोष्टी मी तुमच्याशी शेअर करत आहे. योगेशजी सांगत होते की, ते इंटरचे शिक्षण घेत असताना त्यांच्या वडिलांचे निधन झाले. त्यांना दोन बहिणी होत्या, आई होती. ते म्हणाले, ‘त्यावेळी वडिलांच्या क्रियाकर्माचा खर्च कोण करणार, याची चर्चा नातेवाईक करत होते. ते ऐकून मला खूप वेदना झाल्या.’ योगेशजींनी सांगितले की, नोकरी मिळेल म्हणून मी शॉर्टहँड शिकलो. त्या काळी शॉर्टहँड झालेल्यांना सहज नोकरी मिळायची. मी कामासाठी, पैसे कमावण्यासाठी उतावीळ झालो होतो, पण नोकरी काही मिळाली नाही. सत्यप्रकाश नावाचा माझा जवळचा मित्र होता. त्याला मी सत्तू म्हणायचो. आम्ही दोघांनी मुंबईत जाऊन काम शोधायचे ठरवले. मुंबईत राहण्याची सोय नव्हती म्हणून काही दिवस आर्य समाजमध्ये राहिलो. माझे आतेभाऊ फिल्म इंडस्ट्रीत मोठे लेखक होते. मी आणि सत्तू त्यांना खूप वेळा भेटलो. त्यांना म्हणायचो की, तुम्ही मोठे लेखक आहात, आम्हाला कुठे तरी नोकरी लावून द्या. गीतकार बनण्याचा विचारही त्या वेळेपर्यंत माझ्या मनात आला नव्हता. त्यांच्याकडूनही काही मदत मिळाली नाही. एकेदिवशी आम्ही त्यांच्या घरातून बाहेर पडलो, तेव्हा सत्तू म्हणाला, ‘आता मनात एक खूणगाठ बांध की तू फिल्म इंडस्ट्रीतच काम करशील आणि नावही कमावशील.’ मी विचारले, ‘पण पोटापाण्याचे काय?’ सत्तू म्हणाला, ‘मी नोकरी करेन आणि तू काम मिळवण्याचा प्रयत्न कर.’ त्यानंतर त्याने मिळेल ती नोकरी केली, पण मला काम करु दिले नाही. तो सकाळी कामावर जायचा. मग मी स्टोव्हवर भाकऱ्या करायचो. त्या बांधून घेऊन कामाच्या शोधात फिरायचो. त्याच दरम्यान माझी गुलशन बावराशी ओळख झाली. मला लहानपणापासून कविता, शेरो - शायरीची आवड होती. मैफिलींतही मी काही रचना ऐकवायचो. गुलशनशी माझी मैत्री झाली आणि आमच्या मैफिली रंगू लागल्या. तो कविता ऐकवायचा. लोक दाद द्यायचे. त्यामुळे मग मी पण काही लिहायचो, ते ऐकवायचो. आपणही लिहू शकतो, याचा मला हळूहळू शोध लागत गेला. एकेदिवशी बावराने माझी रॉबिन बॅनर्जींशी ओळख करुन दिली. मी त्यांना माझ्या काही कविता दिल्या. त्यावर ते म्हणाले की, गाणे असे तयार होत नाही. मग त्यांनी हार्मोनियमवर एक धुन वाजवली आणि मला सांगितले की, या चालीप्रमाणे काही लिही. तेव्हा मला पहिल्यांदा समजले की आपल्या कवितेवरुन धुन बनणार नाही, गाणे अशा चालींवरच तयार होते. मी त्या चालीनुसार गाणे लिहून दिले. पुढे रॉबिनजींसोबत आम्ही अनेक सिनेमे केले. पण, सगळे सी ग्रेडचे होते. ते रिलीज झाल्यावरही आम्हाला काही फायदा झाला नाही, करिअर बनले नाही. हां, काही पैसे मिळाले. कंपनी आम्हाला गाण्याच्या रेकॉर्ड द्यायची. पण, त्या ऐकणार कुठे? ग्रामोफोन घेण्याची ऐपत नव्हती. सलिल चौधरींची पत्नी ही रॉबिनजींची मानलेली बहीण होती. त्यांच्याकडे चांगला ग्रामोफोन होता, त्यामुळे आम्ही तिथे जाऊन गाणी ऐकायचो. एकेदिवशी आम्ही तिला म्हणालो, दीदी, आमची सलिलदांसोबत ओळख करुन दे. तिने आमची भेट घालून दिली आणि सलिलदांना सांगितले की, एकदा याच्याकडून गाणी लिहून घ्या. सलिलदा म्हणाले, हा सी ग्रेड सिनेमांची गाणी लिहितोय, आपल्यासाठी कसा लिहू शकेल? असो. दरम्यान शैलेंद्रजींचे आकस्मिक निधन झाले. एकेदिवशी सलिलदा चांगल्या मूडमध्ये होते. मी त्यांच्याकडे गेलो. त्यांनी मला एक चाल ऐकवली आणि म्हणाले, मी परत येतो, तोपर्यंत तू या चालीवर गाणे लिही. ते निघून गेले आणि मी ती चालच विसरलो! माझे हात-पाय गार पडले. सलिलदा येण्याआधी पळून जावं असं वाटलं. त्यांच्या घरातून बाहेर पडलो आणि त्याचवेळी मनात विचार आला की, योगेश, आज तू पळून गेलास तर पुन्हा कधी इथे येऊ शकणार नाहीस. मी माघारी फिरलो आणि जणू चमत्कार झाला. मला ती चाल आठवू लागली, त्याप्रमाणे मी काही शब्दही बसवले. दादा परत आले. त्यांना हे गाणे आवडले. ते रेकॉर्डही झाले. सलिलदांनी माझ्याकडून आणखी गाणी लिहून घेतली. माझी तीन गाणी मुकेशजींच्या आवाजात रेकॉर्ड झाली. तो बासू भट्टाचार्यांचा सिनेमा होता, पण मध्येच बंद पडला. एकेदिवशी ऋषिदांनी सलिलदांना बोलावले. त्यावेळी सलिलदा ‘आनंद’साठी संगीत देत होते. हृषिदांना ते म्हणाले, माझ्याकडे तीन गाणी आहेत, ती एेकून घ्या. तिन्ही गाणी ऐकल्यावर त्यातील एक गाणे हृषिदांनी आधीच्या निर्मात्याकडून विकत घेतले. ते होते.. कहीं दूर जब दिन ढल जाए... बस! या गाण्याने माझ्या आयुष्याची वाट सोपी केली. योगेशजींच्या या गोष्टीवरून मला कतील शिफाईंचा शेर आठवतोय... अच्छा यक़ीं नहीं है तो कश्ती डुबा के देख, इक तू ही नाख़ुदा नहीं, ज़ालिम ख़ुदा भी है। योगेशजींशी माझी दुसरी भेट खंडव्यामध्ये झाली. त्या कार्यक्रमात २०१५-१६ चा किशोरकुमार राष्ट्रीय सन्मान मला आणि २०१६-१७ चा योगेशजींना प्रदान करण्यात आला. मी त्यांना म्हणालो, ‘तुमच्यासोबत आज मलाही हा एवढा मोठा पुरस्कार मिळाला आहे. पण, मी इथवर पोहोचण्यात तुमचाही हातभार लागला आहे.’ त्यावर त्यांनी ‘कसे काय?’ असे विचारले. मी सांगितले, काही वर्षांपूर्वी तुम्ही कमल शुक्लाजींच्या ऑफिसात आला होतात. निदा फाजलीजींशी तुमच्या गप्पा सुरू होत्या, तेव्हा मी तिथे शांतपणे बसलो होतो. मी खूप लहान होतो. तुम्ही जी वेदना कथन करत होतात, त्यावेळी मीही तशाच स्थितीतून जात होतो. त्या दिवशी मनात विचार आला की, आपणही अशाच त्रासातून जात आहोत आणि ईश्वराला वाटले तर एकेदिवशी तुमच्यासारख्या स्थानावर नक्की पोहोचू. आज योगेशजींच्या आठवणीत त्यांनी लिहिलेले ‘आनंद’मधील हे गाणे ऐका... जिंदगी कैसी है पहेली हाय... कभी ये हंसाए, कभी ये रुलाए… स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

गोष्ट सांगतो ऐका...:डंपर

मित्रांनी डॉक्टरांची मदत घेतली. पण, डंपर एक शब्द बोलला नाही. डॉक्टरांनी सिनेमाबद्दल विचारलं. हिरो कोण? हिरोईन कोण? तरीही डंपर काही बोलला नाही. दोन वर्षे झाली त्या गोष्टीला. पण, आजही त्या गावात कुणी कुणाला ‘डंपर’ म्हणत नाही. त्याला कारण पण तसंच आहे. वाळूच डंपर चालवणारा एक तरुण. लोक त्याला ‘डंपर’ म्हणू लागले. वाळूच्या धंद्यात हळूहळू त्याचे दिवस बदलले. पैसा कमावला. शहरात फिरू लागला. त्या वर्षी महिनाभर गायब होता. एरवी बाहेरून आला की मजेत असायचा. मुंबईचे किस्से सांगायचा. पण, यावेळी आला तेव्हा डंपर जरा उदासच होता. फार कुणाशी बोलत नव्हता. एकटा एकटा राहायचा. कधी शेतात न जाणारा डंपर शेतात जाऊन बसायला लागला. आधी घरच्यांना बरं वाटलं. कारण डंपर आधी गावात थांबायचं नावच घ्यायचा नाही. सारखा तालुक्यात. मित्रमंडळी सोबत. दिवसा पत्त्याचा अड्डा, रात्री ढाबा. दिवस मजेत जात होते. पैसा खेळता होता. घरच्यांना कधी विचारायची हिंमत झाली नाही, कारण डंपर आता श्रीमंत झाला होता. दोन बाइक आणि एक कार घेतली होती दोन वर्षात. वय फक्त बावीस. दोन पोरींसोबत अफेअर. दोघींनाही माहीत. पण, दोघी त्याला कधी रागावल्या नाहीत. एकमेकींना इनबॉक्समध्ये शिव्या देतात. कधी एकदा डंपर बोलवतो आणि बाइकवर फिरायला नेतो, याची वाट बघतात. त्यांच्या स्वप्नात डंपरपेक्षा त्याची चार लाखाची बाइकच जास्त येते. डंपर गावी आला आणि सगळं बदलून गेलं. कुणाशी बोलणं नाही, कुणाला भेटणं नाही. दिवसभर फोन धरून बसलेला. काहीतरी बघत. आणि डोळ्यात पाणी. कधी डोळे एकदम कोरडे. एकटक मोबाइल बघत बसलेला डंपर. असं काय बघायचा तो? एक सिनेमा होता. शेजारून येणाऱ्या-जाणाऱ्या लोकांना आश्चर्य वाटायचं. नेहमी रोमँटिक गाणी मोठमोठ्याने ऐकणारा, सतत जोरजोरात खिदळण्याचे आवाज असलेले रील बघत बसणारा डंपर एवढं सिरिअस काय पाहतोय? बरं, कुणी जवळ आला की सिनेमा बंद करून डंपर शांत बसून राहायचा. मनात आलं तर जेवायचा. नाही तर तसाच झाडाखाली झोपी जायचा. घरचे काळजीत होते. काही देवाचं आहे, असा मित्रांचा समज झाला. त्या दृष्टीने काही हालचाली झाल्या, पण फरक पडला नाही. मित्रांनी डॉक्टरांची मदत घेतली. पण, डंपर एक शब्द बोलला नाही. डॉक्टरांनी सिनेमाबद्दल विचारलं. हिरो कोण? हिरोईन कोण? तरीही डंपर काही बोलला नाही. एक मात्र लोकांच्या बोलण्यातून लक्षात आलं होतं की, तो एकच सिनेमा बघतो. त्याचं म्युझिक नेहमी ऐकू येतं. ते बॅकग्राऊंड म्युझिक आता इतरांना पाठ झालं होतं. पण, सिनेमा काही कुणाच्या लक्षात येत नव्हता. अर्थात तो साऊथचा असणार हा सगळ्यांचा अंदाज होता. कारण त्या संगीतात एक थरार होता. वेड लावलं होतं त्या सिनेमाने डंपरला. दिवस-रात्र तो सिनेमा बघायचा. नाही तर काहीच करायचा नाही. डॉक्टर काहीच न कळल्याने निघून गेले. पण, डंपरच्या आईवडिलांनी दवाखान्यात जाऊन डॉक्टरांचे पाय धरले. दोन तास रडत होते दोघं. पोरगा हातचा गेला होता. त्यांची दयनीय अवस्था बघून डॉक्टरांनी काहीतरी इलाज करायचं आश्वासन दिलं. तसाही डंपर डॉक्टरांच्या नात्यात होता. बायकोकडून. दोन दिवसांनी डॉक्टर पुन्हा डंपरकडे त्याच्या गावी गेले. त्याच्याशी बोलू लागले. पण, डंपर काहीच बोलायला तयार नव्हता. आता घरच्यांकडून डॉक्टरांना कळलं होतं की, डंपर रात्री गायब असतो. त्यांनी त्याचा पाठलाग करायचं ठरवलं. डॉक्टर मानसिक रोगावर उपचार करायचे. असे खूप पेशंट त्यांनी पाहिले होते. पण, ही केस जरा वेगळी होती. डॉक्टर रात्री गुपचूप डंपरच्या मागे निघाले. डंपर एका निर्जन जागी पोचला. तिथं एका दगडावर मोबाइल ठेवला. सिनेमा सुरू केला. हळूहळू तिथली वाळू कपाळाला लावू लागला. तोंडाला लावू लागला. डोळे एकटक सिनेमाकडं. काही क्षण डॉक्टर घाबरले. गुप्तधनासारखी भानगड असणार, याची त्यांना खात्री झाली, कारण तो आता सगळ्या अंगाला वाळू फासू लागला. डॉक्टर नकळत आणखी जवळ जाऊ लागले. त्यांनाही आता तो सिनेमा कोणता आहे, हे बघण्याची उत्सुकता होती. पण, जास्त जवळ जाणं धोकादायक होतं. त्यात डंपर आता त्या वाळूत लोळू लागला होता. डॉक्टरांना बॅकग्राउंड म्युझिक ऐकू येत होतं; पण सिनेमा दिसत नव्हता. डॉक्टरनी आपला मोबाइल काढला. कॅमेरा झूम केला. हळूहळू त्यांना डंपरने दगडावर ठेवलेल्या मोबाइलमधला सिनेमा दिसू लागला. जे दिसतंय ते बघून डॉक्टर हैराण झाले. थरार होता सगळा. एवढा थरारक सिनेमा डॉक्टरांनी कधी पहिला नव्हता. वेगात जाणाऱ्या गाड्या, पाठलागाची दृश्यं, अचानक चार - पाच लोक त्या व्हीलनला पकडतात, व्हीलन जोरजोरात ओरडू लागतो. हे लोक त्याला लाथाबुक्क्यांनी मारू लागतात. मग गाडीतून काठी काढतात. गज काढतात... हे बघता बघता डॉक्टर घामेघूम होतात. त्यांचे हात थरथर कापू लागतात. कारण डॉक्टर ज्याला सिनेमा समजत होते, तो सिनेमा नव्हता. ते ज्याला व्हिलन समजत होते तो हिरो होता. अवैध वाळूच्या विरोधात तक्रार करणारा, बातम्या लिहिणारा तो पत्रकार होता. आणि व्हीलन होते मारहाण करत शूटिंग करणारे वाळू तस्कर. त्यांच्यातच डंपरही होता. डंपर गाडी चालवत होता. डॉक्टर डंपरला त्या मोबाइलमध्ये बघत होते. आता डॉक्टरांना सगळं लक्षात आलं. एक क्रूर हत्या झाली होती. त्यातल्या आरोपींनी घटनेचं शूटिंग केलं होतं. ते पकडले गेले; पण डंपर तिथेच गाडीत होता, याची कुणालाच कल्पना नव्हती. डंपर खरं तर मारहाण करत नव्हता. स्वतःच घाबरून गेला होता. पण, आपण त्या गुन्ह्यात आहोत, याची खंत त्याला सोडत नव्हती. आरोपींनी केलेलं शूटिंग त्याच रात्री एकमेकांना शेअर केलं. डंपरला पण. रीलसारखं म्युझिक लावून त्यांनी त्या हत्येचा सिनेमाच बनवला होता. पण, डंपर त्या दिवसापासून वेडाच झाला. ते दृश्य त्याला बघवत नव्हतं. आणि बघितल्याशिवाय दुसरं काही सुचत नव्हतं. तो मातीत लोळत राहिला. डॉक्टर आधी घाबरून त्याच्याजवळ गेले नव्हते. नंतर प्रचंड राग येऊन तिथून धावतच निघून गेले. त्यांना घृणा वाटली डंपरची. डंपर खूप दिवस वाळूत लोळत असलेला दिसला लोकांना. गावातले लोकही त्याला बघत नव्हते. त्याचा मोबाइल एव्हाना चोरीला गेला होता. पण, ते दृश्य डंपर कधीच विसरू शकला नाही. ओरडत राहिला, लोळत राहिला. काही दिवस कुत्री भुंकायची. नंतर तीही त्या दिशेला जायची बंद झाली. गावातले लोक म्हणतात, डंपरची गोष्ट खोटी आहे, त्याने वाळूचा धंदा सोडला होता, तो आरोपी नव्हता. पण, एक गोष्ट खरी होती. त्या गुन्ह्याची डंपरला लाज वाटत होती. (संपर्कः jarvindas30@gmail.com)

राज्य आहे लोकांचे...:मजबूत लोकशाहीसाठी हवे पारदर्शक, उत्तरदायी प्रशासन

लोकशाहीमध्ये लोकप्रतिनिधींच्या बरोबरीने राज्यशकट चालवण्यासाठी नोकरशाहीची व्यवस्था करण्यात आली. त्यामुळे प्रशासनाला लोकशाहीच्या चार स्तंभांपैकी एक मानले जाते. लोकप्रतिनिधींनी जनतेसाठीच्या कल्याणकारी योजना मांडाव्यात आणि प्रशासनाने त्या कायद्याच्या, राज्यघटनेच्या चौकटीत बसवून त्यावर अंमलबजावणी करावी, अशी ही परस्परपूरक व्यवस्था होती. पण, जशी लोकप्रतिनिधींचा समावेश असलेली राजकीय व्यवस्था भरकटली तशी प्रशासनाचे उत्तरदायित्वही मूळ उद्देशापासून दुरावले. त्यातूनच मग प्रशासकीय कामात होणाऱ्या असह्य विलंबामुळे ‘लालफितीचा कारभार’, ‘दफ्तरदिरंगाई’, ‘लायसन्स राज’ हे शब्दप्रयोग रुढ झाले. प्रत्येक भारतीयाच्या मनाला खुपणारी गोष्ट म्हणजे, अगदी लहान कामासाठी शासकीय कार्यालयात गेल्यावर ते कधी होईल? कसे होईल? होईल की नाही? याची उत्तरेही नीट मिळत नाहीत. शिकलेल्या किंवा प्रशासनात ओळख असलेल्या व्यक्तीचे एकवेळ निभावून जाते; पण अशिक्षित वा कुठल्याही प्रभावशाली व्यक्तीशी संपर्क नसलेल्या सर्वसामान्य माणसाला शासकीय कार्यालयात स्थान नाही, असेच चित्र दिसते. याचा परिणाम म्हणून आजही ग्रामीण भागातील अनेक लोकांकडे रेशन कार्ड, जन्माचे दाखले अशी अत्यावश्यक कागदपत्रे नसतात. जगात सन २००० नंतर डिजिटल क्रांतीचे वारे वाहू लागले. त्यानंतर आपल्याकडेही ई - गव्हर्नन्स संकल्पनेअंतर्गत अनेक बदल जाहीर झाले. पण, घरी बसून संगणकीकृत प्रक्रियेतून सहज मिळू शकतील अशा कित्येक कागदपत्रांसाठी आजही शासकीय कार्यालयांचे उंबरठे झिजवावे लागतात. सर्वसामान्य माणसाची कामे ही आपली जबाबदारी नव्हे, तर कर्तव्य आहे, अशी भावना भावना फार थोड्या अधिकारी-कर्मचाऱ्यांमध्ये दिसून येते. राज्याचे मुख्य शासकीय - प्रशासकीय केंद्र मानल्या जाणाऱ्या मंत्रालयाच्या प्रवेशद्वारावर रोज हजारो लोक राज्याच्या कानाकोपऱ्यातून ताटकळत उभे असतात. या लोकांची कामे नेमकी काय असतात, याची माहिती घेतली तर लक्षात येते की, खालच्या कार्यालयात काम अडकल्याने त्यांना मंत्रालयाची वाट धरावी लागली आहे. मंत्रालयातील प्रवेश अधिकाधिक अवघड करून जनतेला आत येण्यापासून रोखण्यासाठी नियम बनवले जातात. पण, ही गर्दी इथे येतेच का? आणि ती तशी होऊ नये म्हणून प्रशासन कसे गतिमान आणि उत्तरदायी करता येईल, असा विचार होत नाही. आता त्या बाबतीत काही सकारात्मक घोषणा केल्या जात असल्या, तरी सामान्यांच्या प्रश्नांची सोडवणूक हा विषय सरकारच्या प्राधान्यक्रमात फारसा कधी नसतो, हे वास्तव आहे. प्रशासकीय सेवेला विलंबाचा हा आजार जडण्यामागे काही प्रमुख कारणे आहेत. राजकीय नेत्यांना दर पाच वर्षांनी निवडणूक लढवावी लागते आणि अनिश्चिततेमुळे काही प्रमाणात तरी कामाच्या बाबतीत जागरूक राहावे लागते. पण, प्रशासकीय सेवेला सर्व प्रकारच्या सुरक्षेचे कवच मिळाले आहे. केवळ काम करत नाही एवढ्या कारणाने कुठल्या सरकारी बाबूला नोकरीवरून काढून टाकण्याचे अधिकार कोणाला नाहीत. झालीच तर फार फार बदली होते. निवृत्तीनंतरही शासकीय अधिकाऱ्यांच्या सुविधा कमी होत नाहीत. खरे तर राजकीय व्यवस्थेला दिशा देऊन त्यांच्याकडून योग्य कार्य घडवून आणता येईल, असे अधिकार प्रशासनाला असतात. पण, प्रशासनातील लोक अपवाद वगळता चांगल्या कामांऐवजी अनिष्ट गोष्टींसाठी राजकीय नेत्यांशी हातमिळवणी करताना दिसतात. राजकीय व्यवस्थेइतकाच प्रशासनातील भ्रष्टाचार हाही चिंतेचा मुद्दा बनला आहे. आधी बेकायदेशीर आणि चाकोरीबाहेरच्या कामासाठीच भ्रष्टाचार व्हायचा. आता मात्र नियमात असलेल्या कामासाठीही पैसे मोजावे लागण्याचे अनेक अनुभव सर्वसामान्यांना नेहमीच येतात. त्यावर तक्रार करण्याची सोय असली, तरी सरकार दफ्तरी कामे अडकलेल्या सामान्यांमध्ये नसते. तक्रार करून, भ्रष्टाचाराच्या विरोधात कार्यवाही होऊनही त्यातून सहीसलामत सुटका होण्याच्या अनेक कायदेशीर पळवाटा असल्याने या यंत्रणेतील कुणाचे फारसे वाकडे होत नाही. आणि त्यामुळेच ती अधिकाधिक बेलगाम होत गेली. मुळात ब्रिटिशांनी भारतात निर्माण केलेली प्रशासकीय व्यवस्था स्वातंत्र्यानंतर भारताने नाव बदलून जशीच्या तशी स्वीकारली. वास्तविक सत्ता ही सामान्य माणसाला उत्तरदायी असावी, हाच लोकशाही आणि राज्यघटनेचा मुख्य गाभा असल्याने ब्रिटिशकालीन व्यवस्था बदलायला हवी होती. स्वातंत्र्याला ७७ वर्षे झाल्यावर तरी आता ही प्रशासन व्यवस्था पूर्णपणे नव्या स्वरूपात आणणे आवश्यक झाले आहे. यासाठी केंद्रीय पातळीवर अॅडमिनिस्ट्रेटिव्ह रीफॉर्म कमिटी अस्तित्वात आहे. पण, तीसुद्धा एक प्रशासकीय व्यवस्थाच असल्याने प्रशासनाप्रमाणेच तीही काम करते. त्यामुळेच या कमिटीकडून प्रशासनात म्हणाव्या तशा सुधारणा झाल्या नाहीत. प्रशासन बदलवायचे असेल, तर समाजाला आणि सर्वसामान्यांना आधी स्वत:ला बदलावे लागेल. शासकीय कार्यालयात फारसा चांगला अनुभव आलेला नसतो, तरीही प्रत्येक कुटुंब मुलाला सरकारी नोकरी मिळण्याची अपेक्षा ठेवते आणि जावई प्रशासकीय अधिकारी असावा, असा आग्रह धरते. म्हणजे आपल्याला ही व्यवस्था वाईट असल्याचे रडगाणे गायचे असते आणि त्याचवेळी बिघडलेल्या व्यवस्थेचे लाभार्थीही व्हायचे असते. अशा सोयीच्या भूमिकेमुळे प्रशासनामध्ये आमूलाग्र बदल घडणार नाही. त्यासाठी शासन आणि समाजाला प्रामाणिक प्रयत्न करावे लागतील. प्रसंगी व्यवस्थेला भिडावेही लागेल. कारण पूर्णपणे कायापालट झालेले, पारदर्शक तितकेच उत्तरदायी प्रशासन हा लोकशाहीतील सर्वांत आश्वासक आणि निर्णायक बदल असेल. (संपर्कः dramolaannadate@gmail.com)

वेब वॉच:जेव्हा गंभीर विषयातील ‘पाणी’च निघून जाते...

महाराष्ट्राच्या अनेक भागांमध्ये पाण्याचा ज्वलंत प्रश्न भेडसावतो. जमिनीमध्ये पाणी मुरवण्यासाठी गावागावांत चर खोदण्याचे काम पाणी फाउंडेशनने सुरू केले. ते करताना श्रमदानासाठी ग्रामस्थांना एकत्र आणणे, त्यांच्यात या नवीन संकल्पनेविषयी विश्वास निर्माण करतानाच त्यांना एकजुटीने या एका उद्देशासाठी प्रेरित करण्याचे काम या गावांमध्ये करण्यात आले. ‘पाणी’ हा सिनेमा म्हणजे त्यातीलच एका गावकरी युवकाची कहाणी. २०२४ मध्ये प्रदर्शित झालेला हा सिनेमा नुकताच प्राइमवर उपलब्ध झाला आहे. अशा संकल्पनेवरील सिनेमासाठी पटकथाही सशक्त असायला हवी. नितीन दीक्षित यांनी अशी पटकथा उभी केली आहे. नागरदवाडीतील पाण्याच्या समस्येमुळे गावकरी असलेल्या नायकाशी लग्न करण्यास नायिका नकार देते आणि त्यामुळे नायक जिद्दीने पेटून उठतो. हे कथानक सत्यघटनेवर आधारित आहे. मग गावकऱ्यांचा विरोध, गावातील राजकारणी लोकांनी ठरल्याप्रमाणे काम बंद करण्यासाठी काही गुंड पाठवणे, ते सापडणे आणि त्यातून नायकाचे नेतृत्व गावकऱ्यांनी स्वीकारणे या चिरपरिचित क्रमाने ही पटकथा पुढे सरकते. दिग्दर्शक आदिनाथ कोठारेंनी कथेतील संघर्ष प्रभावीपणे पुढे आणून हा सिनेमा चित्रित न करता स्वतःच साकारलेला नायक सतत दाखवण्याचा मार्ग पत्करल्याने सिनेमा अपेक्षित परिणाम साधत नाही. अर्जुन सोरते यांची सिनेमॅटोग्राफी ही सिनेमाची त्यातल्या त्यात सर्वात उजवी बाजू. निव्वळ अर्थपूर्ण फ्रेम्स, बोलका कॅमेरा अनुभवण्यासाठी हा सिनेमा बघावा. चित्रपटाचा ओपनिंग सीन कमालीच्या कौशल्याने चित्रित केल्यामुळे अपेक्षा वाढतात आणि पुढेही या सिनेमॅटोग्राफीने अशीच कमाल दाखवली आहे. फोकस-आउट ऑफ फोकसचा खेळ मराठी सिनेमांमध्ये यापूर्वी इतक्या प्रभावीपणे फार कमी प्रमाणात बघण्यास मिळाला आहे. आदिनाथ कोठारे यांचा हनुमंत केंद्रे हा गावातील युवक पटवून घ्यावा लागतो. सिनेमामध्ये ‘नायक’ आदिनाथ कोठारे नसलेले प्रसंग जवळपास नाहीतच. गावातला हा युवक सर्वांना एकत्र आणतो. पुरुषांना एकत्र आणणारा युवक तोच आणि स्त्रियांची एकजूट करणाराही तोच. गावकरी एकत्र आले, तरी विहीर खणून पाणी पहिल्यांदा कोणाला सापडते, या प्रश्नाचे उत्तरही एकच. ऋचा वैद्य यांनी ‘सुवर्णा’ ही नायिका साकारताना एकाच चेहऱ्याने वावरण्याची खबरदारी घेतली आहे. नायिकेच्या मेकअपमध्येही अनेक प्रसंगांत विसंगती दिसतात. कधी तिला सुंदर, तर कधी सामान्य दाखवले आहे. त्यामध्ये एकसमान धागा किंवा विचार दिसत नाही. सुबोध भावे प्रत्येक मराठी चित्रपटात दिसत असले, तरी मराठी चित्रपट यशस्वी ठरण्याचा तो फॉर्म्युला नाही, हे सिद्ध झाले आहे. शिवाय, ते सगळीकडे एकाच पद्धतीचा अभिनय करतात, त्यातही वैविध्य नाही. ‘नाबार्ड’च्या अधिकाऱ्याचे काम रजत कपूर यांनी केले आहे. विशेष म्हणजे, सुबोध भावे आणि रजत कपूर सिनेमाच्या सुरूवातीनंतर कथेतून गायब झाले आहेत. गिरीश जोशींनी साकारलेले प्रमोद हे प्रारंभी नायकाला मार्गदर्शन करताना दिसतात, पण मराठी नायक चतुर आणि चतुरस्त्र असल्यामुळे पटकथा लेखकाने हा मार्गदर्शक पुन्हा चित्रपटात दिसणार नाही, याची जणू खबरदारी घेतली आहे. या सिनेमाचा नायक आणि दिग्दर्शक स्वत: आदिनाथ कोठारेच आहेत. नायकाने पहार मारल्यावर सापडलेल्या पाण्याचा फवारा इतका मोठा आहे की, त्याच्या उंचीपेक्षाही उंच तुषार निरंतर उडत राहतात आणि त्या पाण्यातून नायक विहिरीच्या काठावर उभ्या असलेल्या नायिकेकडे पाहतो! टीमवर्कचे महत्त्व दाखवण्याऐवजी सगळा बदल एकटा नायक घडवून आणतो आणि हे अविश्वसनीय वाटते. नागदरवाडीमध्ये पाणी सापडले असले, तरीही पटकथा लिहिताना, दिग्दर्शन करताना हा विषय पाण्यावर केंद्रित करण्याऐवजी नायकाच्या प्रेमावर केंद्रित केल्याने त्याचा प्रभाव पडत नाही. आणखी एक मराठी सिनेमा बघितला, एवढेच समाधान त्यातून मिळते. हनुमंत आणि सुवर्णा यांचे लग्न होते, ते त्याने केलेला पण पूर्ण केल्यामुळे, हे निर्विवाद. पण, त्याचे चित्रीकरण करताना अनेक शिलेदारांपैकी एक असे न दाखवता त्याला हिरो केले आहे. पटकथा - संवाद लेखनासोबतच नितीन दीक्षित यांनी क्रिएटिव्ह डायरेक्टरची जबाबदारी सांभाळली आहे. परंतु, आदिनाथ कोठारेंनी नेमके काय दिग्दर्शन केले, हे शोधावे लागते. अर्थात दीक्षित यांनी लिहिलेल्या कथेचा विस्तार आदिनाथ यांनी केल्याचे श्रेयनामावली सांगते. अनमोल भावे यांचे ध्वनी संयोजन उत्तम. पाण्याचा प्रश्न सोडवण्याचा विषय महाराष्ट्राच्या मातीतला आहे. पण, त्यावर प्रभावी सिनेमा झाला असता, तर तो गावोगावी दाखवून त्याद्वारे जनजागृती होऊ शकली असती, अशी खंत नंतर वाटत राहते. (संपर्कः suhass.kirloskar@gmail.com)

वेध मुत्सद्देगिरीचा...:दिशादर्शक संशोधनातून परराष्ट्र नीतीला पाठबळ

आपल्या विलक्षण अनुभवातून देशाच्या परराष्ट्र धोरणविषयक दृष्टिकोनात आमूलाग्र बदल घडवणाऱ्या शिवशंकर मेनन यांनी निवृत्तीनंतरही या धोरणाचा ध्यास अविरतपणे सुरू ठेवला. बदलत्या जागतिक राजकारणावर तीक्ष्ण नजर ठेवत भारताच्या परराष्ट्र धोरणावर त्याच्या होणाऱ्या संभाव्य परिणामांवर नेमके आणि तटस्थ भाष्य हे त्यांचे वैशिष्ट्य. म्हणूनच मेनन यांच्या कारकिर्दीचा वेध घेताना, ‘चॉइसेस : द मेकिंग ऑफ इंडियाज् फॉरेन पॉलिसी’ आणि ‘इंडिया अँड एशिअन जिओपॉलिटिक्स : द पास्ट, प्रेझेंट’ या त्यांच्या दोन पुस्तकांचा उल्लेख अनिवार्य ठरतो. आपल्या अनुभवांना शब्दांकित करतानाच, भारताने परराष्ट्र धोरणात घेतलेल्या महत्त्वांच्या निर्णयांमागे नेमकी कोणती भूमिका होती, यावर मेनन यांनी ‘चॉइसेस..’मधून प्रकाशझोत टाकला आहे. १९९३ मध्ये चीनसोबत केलेला शांतता आणि सामंजस्य करार, २००५ चा भारत-अमेरिका अणुकरार, २६ / ११ च्या मुंबई दहशतवादी हल्ल्यानंतर पाकिस्तानवर हल्ला न करण्याचा घेतलेला निर्णय, श्रीलंकेतील संघर्ष आणि भारताचे धोरण, ‘नो फर्स्ट यूज’ या तत्त्वाचा आण्विक धोरणात केलेला समावेश याबद्दल मेनन यांनी या पुस्तकात विस्तृत भाष्य केले आहे. यात नमूद केलेल्या घटना आणि धोरणांविषयीची माहिती देशाच्या परराष्ट्र संबंधांच्या दृष्टीने दीर्घकालीन परिणाम करणाऱ्या आहेत. परराष्ट्र धोरण व्यक्तिकेंद्रित अथवा भावनाशील असू नये, तर तो प्राप्त परिस्थितीचा सारासार विचार करून राष्ट्रीय हिताच्या पूर्ततेसाठी घेतलेला निर्णय असावा. मेनन यांनी वर्णन केलेल्या पाचही घटनांमध्ये देशाच्या परराष्ट्र धोरणातील हे सूत्र आढळते. उदाहरणार्थ, २००८ च्या मुंबई दहशतवादी हल्ल्यानंतर भारताने पाकिस्तानवर हल्ला न करण्याचा निर्णय घेतला होता. भारताच्या या निर्णयावर प्रचंड टीका झाली होती. परंतु मेनन यांच्या मते, पाकिस्तानवर हल्ला करण्यापेक्षा तो न करण्याचे फायदे अधिक होते. युद्धापेक्षा मुत्सद्देगिरीचा असा मार्ग जागतिक राजकारणात जास्त व्यवहार्य असतो. १६ वर्षानंतर मागे वळून पाहताना त्या विचारामागची तार्किकता लक्षात येते. ९ / ११ च्या दहशतवादी हल्ल्याचे युद्धाने प्रत्युत्तर देणाऱ्या अमेरिकेची आजची अवस्था आणि २६ / ११ च्या हल्ल्याला मुत्सद्देगिरीने सामोरे जणाऱ्या भारताची आजची प्रगती पाहता भारताचा हा निर्णय किती समंजस होता, याची प्रचिती येते. ‘इंडिया अँड एशिअन जिओपॉलिटिक्स’ या पुस्तकात जागतिक राजकारणात भारताची भूमिका काय असावी आणि इतिहासात भारताची भूमिका काय होती, याचा मेनन यांनी तटस्थपणे परामर्श घेतला आहे. नेतृत्व, विचारधारा, लष्करी ताकद, आर्थिक सामर्थ्य यावर कोणत्याही देशाचे सामर्थ्य अवलंबून असते, अशी पारंपरिक मांडणी जागतिक राजकारणात कायमच होते. मेनन यांना मात्र भारताचे भौगोलिक स्थान आणि आपल्या देशाकडून त्याचे होणारे व्यवस्थापन यांवर जागतिक राजकारणातील आपले सामर्थ्य अवलंबून होते व आजही आहे, असे वाटते. मेनन हे भारताच्या आशियातील भूमिकेबद्दल जास्त आग्रही आहेत. त्यांच्या मते, जो देश आशियावर वर्चस्व मिळवतो, तोच जागतिक राजकारणात प्रभुत्व प्रस्थापित करतो. ब्रिटन, अमेरिका आणि चीन या देशांनी आशियावर वर्चस्व प्रस्थापित केल्यामुळेच त्यांना जागतिक राजकारणात आपला प्रभाव निर्माण करता आला, याकडे ते लक्ष वेधतात. मेनन यांचे हे निरीक्षण २१ व्या शतकातील जागतिक राजकारण समजून घेण्याच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे आहे. वर्तमानात जागतिक राजकारणाचा केंद्रबिंदू युरोपकडून आशियाकडे सरकला असून, भारत, जपान, चीन यांची आर्थिकदृष्ट्या पहिल्या पाच देशांमध्ये गणना होते. त्याचप्रमाणे, पश्चिम आशिया, दक्षिण आशिया आणि कोरियन द्वीपकल्प हे जागतिक संघर्षाचे केंद्रबिंदूही आहेत. मेनन यांच्या मते, आशियातील चीनची आगळीक आणि आक्रमक धोरण हा देखील महत्त्वाचा मुद्दा आहे. परंतु, चीनच्या या वर्तणुकीमुळे आशियातील अन्य देश भारताशी चांगले संबंध ठेवण्यास प्राधान्य देत आहेत. भारताने या परिस्थितीचा फायदा घेऊन आशियात आपले नेतृत्व प्रस्थापित करावे, अशी अपेक्षा ते व्यक्त करतात. आशियातील राजकारण हे भारतासाठी आव्हान आणि संधी यांचे अनोखे मिश्रण आहे. भारत या भौगोलिक क्षेत्राचे व्यवस्थापन कसे करतो, यावर केवळ जागतिक राजकारणातील भारताचे सामर्थ्यच नव्हे, तर आशियाचे भविष्यही अवलंबून असेल. मेनन यांचा एकूणच या विषयातील अभ्यास आणि निरीक्षणे भारतीय परराष्ट्र धोरणाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाची आहेत. त्यांच्यासारख्या अनुभवी मुत्सद्याने केलेले हे संशोधन देशाच्या परराष्ट्र धोरणासाठी भविष्यातही दिशादर्शक ठरेल. (संपर्कः rohanvyankatesh@gmail.com)

डायरीची पाने:पुषा आइतवारची गोष्ट

पौषातल्या रविवारची सकाळ निसर्गाच्या रंग, गंध अन् आकारात रमवायची. ती मनाला विलक्षण वेगळ्या भावविश्वात न्यायची. कसला तरी उदात्त आनंद मिळवून द्यायची. सध्या पौष महिना सुरू आहे आणि आज रविवारही आहे. पौष महिन्यातील रविवार विशेष समजला जातो. आमच्याकडं रविवारला आईतवार म्हणायचे. खरं तर हा सूर्याचा वार. रवी म्हणजे सूर्य आणि आदित्य म्हणजे देखील सूर्यच. त्याचं संस्कृत नाव आदित्यवार असंच आहे. त्या आदित्यवाराचंच बोलीत आईतवार झालं. पौष महिन्यातल्या रविवारी सूर्याची पूजा करतात. ती का करतात, ते नेमकं नाही सांगता येणार. असेल त्याचं काहीतरी कारण. पण, लहानपणी पौष महिन्यातील रविवारी सकाळी सकाळी या पुजेचं सामान गोळा करण्याचं काम माझ्याकडं असायचं. ते मला फार आनंददायक वाटायचं. एरवीही घरात अमावस्या, पौर्णिमा असेल आणि त्या दिवशी उटी, उपहार असेल, तर देवाला लागणारी फुलं गोळा करण्याचं काम माझ्याकडंच असे. त्यामुळं त्या दिवशी पहाटेच उठून जिथं कुठं फुलाची झाडं आहेत, तिथं जाऊन फुलं गोळा करण्याचं काम मी करायचो. तेव्हा फार वेगळी अशी फुलं आमच्या गावात नव्हती. फुलाची कुठली झाडंही नव्हती. फक्त पांढऱ्या आणि तांबड्या रंगाची कण्हेरीची फुलं मात्र तीन - चार ठिकाणी मिळायची. असलीच तर कुणाच्या शेतातल्या बांधावर झेंडूची झाडं असायची. झेंडूचा गडद रंग आणि उग्र वास फार आवडायचा. बाकी बारा मैलात एक चमेलीचं झाडंही होतं. त्याचाही वेगळा गंध यायचा. जाई, जुई, शेवंती, मोगरा, गुलाब ही फुलांची नावंही आम्हाला माहीत नव्हती. कण्हेरीचं एक झाड दतराव बापूराव यांच्या ओढ्याकाठच्या झऱ्यावर होतं, बारा मैलातल्या कॅनॉलवरच्या बंगल्यावर काही झाडं होती. तिथून ही फुलं आणावी लागायची. पण, पौष महिन्यातील रविवारी या फुलांची फारशी गरज नसायची. असली तर चालायची आणि नसली तरी भागायचं. पौष महिन्यातल्या रविवारी शेतात असलेली प्रत्येक गोष्ट पुजेला असली तरी चालायची. विशेषच वस्तू पाहिजे, असं या पुजेचं नसायचं. पण या पुजेसाठी हरभऱ्याचा डहाळा, वाळूक, बोरं, उसाचं टिपरू, करडईच्या रंगीत फुलांचा केशर अशा शेतातल्या गोष्टी आई हमखास आणायला सांगायची. इतरांच्या घरी पाटावर सूर्य काढून सूर्याची पूजा केली जात असे. सोनार कुटुंबातील माझा मित्र प्रभाकर याच्या घरी त्याची आई पाटावर सुंदर सूर्याचं चित्र काढून त्याची पूजा करायची. पण, आमच्या घरी सूर्य काढला जात नसे. आमचे जे महानुभावांचे देव देव्हाऱ्यात आहेत, त्यासमोरच ही सगळी पूजा केली जायची. खरं तर रविवारच्या या पुजेला सूर्याची पूजा म्हणून जास्त महत्त्व असायचं. पण, महानुभावेतर लोक जो जो सण साजरा करतात, त्यांच्या देवाची पूजा करतात, तो सण आपणही साजरा करायचा; मात्र आपल्याच देवाची पूजा करून, अशी महानुभाव अनुयायांची रीत असायची. त्यामुळं आमच्या घरी पुषा रविवारी आमच्याच देवाची पूजा केली जायची. पण, ती करण्याची पद्धत नेहमीसारखी नसायची. अन्य लोकांच्या घरी सूर्याच्या पुजेची जी पद्धत होती, त्या प्रकारेच ही पूजा केली जायची. पाटावर या सगळ्या वस्तू ठेवून त्यांना हळद-कुंकू वाहिलं जायचं. हा सगळा पाटावर ठेवलेला रानमेवा आणि त्यावर वाहिलेलं हळदी-कुंकू, देवासमोर लावलेला तेलाचा दिवा किंवा फुलवात, अगरबत्ती हे सगळंच मोठं छान वाटायचं. पाहत राहावं वाटायचं. मांडलेली ही पूजा दिवसभर तशीच देवासमोर ठेवली जायची. संध्याकाळच्या वेळी ती उचलली जायची. इतका वेळ देवाच्या पुजेमध्ये असलेल्या या सगळ्या वस्तू खाण्याची आम्हाला परवानगी मिळायची. त्यामुळे पुजेतलं वाळूक, बोरं, उसाचं कांडं आम्हाला खायला मिळत. हरभऱ्याचा डहाळा खाण्यासारखा असेल, तर तोही आम्ही खायचो. करडीच्या फुलाचे केशर मात्र खायच्या उपयोगाचे नसत. पण, ते डोळ्याला फारच अाल्हाददायक वाटायचे. मला करडीचं फुल खूपच छान वाटायचं. या सगळ्या वस्तू पाटावर मांडून त्यावर करडईच्या फुलाचे केशर पसरले, तरी ते हळदी-कुंकू लावल्यासारखं वाटायचं. कारण हे केशर जर्द लाल आणि गर्द पिवळ्या रंगाचे असायचं. बऱ्याचदा शेतातही हे केशर हातावर घेऊन मी त्याकडं पाहत राहायचो. या गोष्टी फार आनंददायक वाटायच्या. हरभऱ्याच्या झाडाला येणारी जांभळी फुलं, वाळकाच्या झाडाला येणारी पिवळी फुलं, ज्वारीच्या कणसावर येणारा पिवळा फुलोरा या सगळ्याच गोष्टी तळहातावर घेऊन बघत राहाव्यात, असं वाटायचं. निसर्गानं या वस्तूंना दिलेले आकार, रंग आणि गंध विलक्षण वेगवेगळा असायचा. त्यामुळं पंचेंद्रियांना सुख मिळायचं. रंगानं डोळे निवायचे, गंधानं घ्राणेंद्रिय सुखावायचं, आकारानं मन प्रसन्न व्हायचं आणि मनातल्या मनात खूप आनंद वाटायचा. हे सगळं निसर्गाचं कौतुक आहे, याची तेव्हा जाणीव नसायची. हे काहीतरी विलक्षण आहे, असं मात्र वाटत राहायचं. त्या विलक्षणाकडं पाहात त्याचा अानंद अनुभवाचा. कधी कधी मी ही फुलं पुडीत बांधून ठेवायचो. काही दिवसानंतर त्या पुड्या उकलून पाहिल्या की, त्या फुलांचा रंग नष्ट झालेला असायचा, पण गंध मात्र मोहोळाच्या मधासारखा यायचा. जणू मधमाशा या फुलातून जो गंध नेत असत, तोच इथं साठलेला असायचा. हरभऱ्याच्या झाडाचा आकार, त्याच्या फांदीचा आकार, त्याच्या पानाचा आकार हे सगळंच काही विलक्षण वाटायचं. ओल्या भाजीची चव भारी वाटायची. हरभऱ्याच्या झाडावर आलेली आंब आमच्या चोळण्याला लागायची आणि चोळण्याला रक्ताचा डाग पडल्यासारखं वाटायचं. त्यामुळं हरभऱ्याच्या पिकातून जाताना थंडीच्या दिवसात पायाला हरभरा झोंबला तरी चालेल, पण चोळणा वर करावा लागायचा. नाही तर त्या चोळण्याला पडलेले डाग नंतर कितीही साबण लावला तरी निघायचे नाहीत. पौष महिन्यातल्या या चार रविवारची सकाळ अशी मस्तपैकी निसर्गाच्या रंग, गंध अन् आकारात रमून जायला भाग पाडायची. ती मनाला विलक्षण वेगळ्या भावविश्वात न्यायची. कसला तरी उदात्त आनंद मिळवून द्यायची. (संपर्कः inbhalerao@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:कैफ भोपालींची कमाल अमरोहींशी होती घनिष्ट मैत्री, केवळ त्यांच्या सिनेमांसाठीच लिहायचे गाणी

काही दिवसांपूर्वी मी कमर जलालाबादी आणि आनंद बक्षी यांच्याविषयी लिहिले होते. त्यानंतर अनेकांनी मेसेज, मेलद्वारे तसेच व्यक्तिगत चर्चेतून, तुम्ही इतर गीतकारांबद्दलही लिहा, असे मला सुचवले. त्यामुळे मी विचार केला की, आपल्याच भोपाळ शहरातील उत्तम कवी, गीतकार आणि ‘चलो दिलदार चलो, चाँद के पार चलो..’ यासारखी अविस्मरणीय गाणी लिहिणाऱ्या कैफ भोपाली यांच्यापासूनच त्याची सुरूवात करावी. मला आठवतंय, जेव्हा मी सुभाष घईजींचे सासरे अख्तर फारूखी साहेबांना भेटलो आणि त्यांना मी भोपाळचा आहे, असे सांगितले तेव्हा ते उभे राहिले अन् मला मिठी मारली. म्हणाले, ‘तू माझे प्रिय मित्र, शायर कैफ भोपाली यांच्या गावचा आहेस!’ त्यांनी मला पुढे सांगितले की, मी कमाल अमरोही साहेबांकडे प्रॉडक्शनमध्ये काम करायचो. कैफ साहेब गाणी लिहिण्यासाठी भोपाळहून यायचे, तेव्हा तिथे माझी ड्यूटी लागायची. कमाल साहेब म्हणायचे, अख्तर, तू दुसरे कोणतेही काम करु नकोस. ऑफिस, स्टुडिओ सगळे विसरून जा. तुला फक्त एकच काम करायचेय, ते म्हणजे कैफ साहेबांची बडदास्त ठेवणे. त्यांच्यासाठी जेवणाची उत्तम व्यवस्था कर. रात्री त्यांना चांगल्या हॉटेलमध्ये घेऊन जा. बस, फक्त त्यांना खूश ठेव. कारण कैफ साहेब मनमौजी स्वभावाचे होते आणि ते केवळ कमाल अमरोहींसाठीच गाणी लिहायचे. माझी कैफ साहेबांसोबत चांगली मैत्री आहे, हे इंडस्ट्रीतील लोकांना समजल्यावर शंकर जयकिशन, मदन मोहन, सलिल चौधरी, अनिल विश्वास, बी. आर. चोप्रा, यश आनंद, रामानंद सागर असे त्यावेळचे मोठमोठे दिग्दर्शक आणि संगीत दिग्दर्शक मला म्हणायचे की, कैफ साहेबांसोबत आमची भेट घालून द्या, आम्हाला त्यांच्याकडून गाणी लिहून घ्यायची आहेत. पण, कैफ साहेब स्पष्ट नकार द्यायचे. ते म्हणायचे की, सिनेमांची गाणी लिहिणे हे माझे काम नाही. मी शायर आहे आणि कमाल माझा मित्र आहे, म्हणून फक्त त्याच्यासाठी गाणी लिहून देतो. कमाल अमरोहींना कैफ साहेब अनेकदा थट्टेने म्हणायचे की, तू आपले नाव चुकीच्या पद्धतीने लिहितोस. तुझे नाव असायला पाहिजे कमाल अमरोहवी आणि लिहितो मात्र अमरोही. त्यावर कमाल साहेब हसून उत्तर द्यायचे, मी नेहमी काही तरी वेगळे करतो. त्यामुळे आपले नावही वेगळ्या पद्धतीनेच लिहितो. अख्तर साहेबांनी मला सांगितले की, मद्य किंवा मद्यपींना कुणी नावे ठेवली तर कैफ साहेबांना वाईट वाटायचे. एकेदिवशी सायंकाळी काम संपले, अंधार पडू लागला होता. आम्ही सगळे परत निघण्यासाठी कमाल स्टुडिओच्या गेटवर उभे होतो. त्याचवेळी तिथे मळलेले, फाटलेले कपडे, विस्कटलेले केस अशा अवतारातील एक भिकारी आला. तो थेट कमाल साहेब आणि कैफ साहेबांजवळ आला. त्यांच्याकडे पाहून म्हणाला, ‘साहेब, खायला काही नाही. जेवायला थोडे पैसे द्या.’ तो हे बोलला आणि त्याचवेळी त्याच्या तोंडातून देशी दारुचा खूप घाण भपकारा आला. कमाल साहेब त्याला फटकारत म्हणाले, ‘तुझ्याकडे खायला पैसे नाहीत, पण दारु प्यायला मात्र आहेत. दारुडा कुठला. चल, जा इथून.’ हे ऐकून कैफ साहेबांना वाईट वाटले आणि त्यांनी त्याचवेळी एक शेर ऐकवला... शाइस्तगान-ए-शहर मुझे ख्वाह कुछ कहें, सड़कों का हुस्न है मिरी आवारगी के साथ। ही १९९१ मधली गोष्ट आहे. माझी लिखाणाची सुरूवात होत होती. साजिद नाडियादवालासाठी मी ‘चांद चकोरी’ नावाची एक प्रेमकहाणी लिहित होतो. मी साजिदला सांगितले की, आपण कैफ साहेबांकडून गाणी लिहून घेऊ. त्यानेही होकार दिला. त्यावेळी तिथेच असलेले लेखक फैज साहेब म्हणाले की, कैफ साहेब तर कमाल अमरोहींशिवाय कुणासाठीही गाणी लिहित नाहीत. मी म्हणालो की, मीसुद्धा भोपाळी आहे, त्यांना लिहिण्यासाठी राजी करेन. मी भोपाळला जाणारच आहे, त्यांचा होकार घेऊनच परत येईन. मी भोपाळला पोहोचलो. एअरपोर्टवरून घरी पोहोचलो. समोर टेबलावर वृत्तपत्र ठेवले होते. त्याच्या पहिल्या पानावर कैफ भोपाली यांचा तत्कालीन मुख्यमंत्री सुंदरलाल पटवा यांच्यासोबतचा फोटो छापला होता. कैफ भोपालींची तब्येत अत्यंत गंभीर असल्याची बातमी होती. त्यांच्यावर हॉस्पिटलमध्ये उपचार सुरू होते आणि त्यांची विचारपूस करण्यासाठी मुख्यमंत्री गेले होते. तो फोटो पाहिल्यावर मला खूप दु:ख झाले. त्यांची प्रकृती सुधारावी, म्हणून मी प्रार्थना केली. सायंकाळी रेडिओ स्टेशनवर ऑल इंडिया मुशायरा होता. मी तिथे पोहोचलो. त्या ठिकाणी मोठमोठे शायर आले होते. शेरी भोपाली मुशायऱ्याचे संचालन करत होते. अचानक काही हालचाल सुरू झाली. पाहिले तर कैफ साहेबांना तिथे आणण्यात आले होते. मी थक्क झालो. त्यांना तीन-चार तक्क्यांचा आधार देऊन बसवण्यात आले. त्यांचे वजन खूपच कमी झालेले होते. शेरी साहेब म्हणाले, ‘हा कैफ वयाने माझ्यापेक्षा खूप लहान आहे. आपण सगळे त्याच्या प्रकृतीसाठी प्रार्थना करु. मी खूप जगलोय, आता याला जगायचंय आणि खूप उत्तमोत्तम शेर ऐकवायचेत..’ तिथे असलेल्या सर्वांना वाटत होते की, कैफ साहेब या अशा आजारी अवस्थेत कसे काय शेर सादर करणार? पण, कैफ साहेबांच्या समोर माइक ठेवण्यात आला आणि त्यांनी शायरी एेकवत अशी मैफिल रंगवली की ते आजारी आहेत हेही लोक विसरुन गेले. लोक फर्माइशवर फर्माईश करत होते आणि कैफ साहेब गझला, शेर ऐकवतच होते. मला वाटते तो कैफ साहेबांचा अखेरचा मुशायरा होता. ते या जगातून निघून गेले, पण त्यांचे शब्द चिरंतन आहेत. त्यांची कन्या परवीन कैफ ही खूप उत्तम शायरा आहे. ती कैफ साहेबांचे नाव आणि काम पुढे नेत आहे. कैफ भोपालींच्या आठवणीत ‘शंकर हुसैन’ सिनेमातील हे गाणे ऐका... अपने आप रातों में चिलमनें सरकती हैं चौंकते हैं दरवाजें सीढ़ियां धड़कती हैं… स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

रसिक स्पेशल:नवतंत्रज्ञानाच्या अद्भूत आविष्कारांसाठी सज्ज व्हा!

नुकत्याच सरलेल्या वर्षाने जगाला तंत्रज्ञानाच्या बाबतीत प्रचंड वेगाने पुढे नेले. जगण्याशी संबंधित प्रत्येक क्षेत्रावर नवे शोध आणि मानवी नवोन्मेषाचा प्रभाव पडला. आता नव्या वर्षात विज्ञान-तंत्रज्ञानाचा हा विस्तार काही पटींनी वाढेल आणि त्या गतीमुळे आपल्या आयुष्यातही आमूलाग्र बदल घडू लागतील. जगभरात २०२४ मध्ये अनेक नव्या गोष्टी, अतर्क्य, अनपेक्षित घडामोडी घडल्या. त्यातही सर्व स्तरांतील लोकांच्या जगण्यावर प्रभाव टाकणारा, त्यांच्यासाठी औत्सुक्याचा ठरलेला आणि त्यामुळेच चर्चेतही राहिलेला विषय म्हणजे नवतंत्रज्ञानाची झेप! त्यामुळे सरलेल्या वर्षात विज्ञान-तंत्रज्ञान क्षेत्रात काय घडले याचा धांडोळा घेतानाच, त्यातून या नव्या वर्षात आणखी काय घडू शकते, याचाही वेध घ्यायला हवा. ‘जेन - एआय’मुळे नवी क्रांती गेल्या वर्षी झपाट्याने विकसित झालेल्या तंत्रज्ञानाकडे पाहताना अर्थातच पहिले नाव समोर येते, ते जग बदलून टाकणाऱ्या ‘एआय’ म्हणजेच कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे! ‘एआय’च्या क्षेत्राकडे गेल्या वर्षीपर्यंत लोक कुतूहलमिश्रित आश्चर्याच्या नजरेने बघायचे. आता ‘एआय’मध्ये नव्याने अक्षरश: वाटेल ते करू शकण्याची क्षमता निर्माण झाल्यामुळे लोक त्याकडे काहीशा भीतीच्या नजरेने पाहू लागले आहेत. ‘जनरेटिव्ह एआय’ (जेन- एआय) अर्थात नवनिर्मितीक्षम कृत्रिम बुद्धिमत्तेमुळे हवी ती माहिती, सॉफ्टवेअर, त्रिमितीय प्रारुपे, अगदी खऱ्या वाटतील अशा लेखन-चित्रकृती, चित्रफिती, ध्वनिफिती असं काहीही निर्माण करण्याची क्षमता या तंत्रज्ञानात आली आहे. त्यातून आणखी किती आणि कोणते बदल घडतील, हे आज कुणालाही नेमकेपणे सांगता येणार नाही. जगभरात जवळपास प्रत्येक तंत्राधारित कामात आणि उद्योगात आता ‘जेन-एआय’चा समावेश होत आहे. यामुळे भविष्यात माणसाची उत्पादकता व क्षमता यामध्ये प्रचंड वाढ होईल. क्वांटम कॉम्प्युटरच्या दिशेने... दुसरी मोठी घडामोड ‘क्वांटम’ संगणकांच्या संदर्भातील आहे. आयबीएम आणि गुगल या कंपन्यांनी त्या बाबतीत आघाडी घेतली आहे. या विषयी सोप्या शब्दांत सांगायचं तर सध्या संगणकांची भाषा ‘बायनरी’ म्हणजे ० आणि १ ची असते. अशा ० किंवा १ ला ‘बिट’ म्हणतात. जणू एखादा दिवा बंद असणे किंवा चालू असणे, अशी ही स्थिती असते. क्वांटम संगणकांत मात्र बिटऐवजी ‘क्युबिट’ वापरतात. म्हणजेच दिवा फक्त बंद किंवा चालू असण्याऐवजी एकाच वेळी बंद आणि चालूही असू शकेल, अशी स्थिती. यामुळे संगणकाची माहिती साठवण्याची, त्यावर काम करण्याची क्षमता कैकपटींनी वाढते. २०२५ मध्ये ही प्रगती आणखी पुढे जाऊन प्रत्यक्षात क्वांटम संगणक तयार होण्याच्या दिशेने मोठे पाऊल पडेल. ‘सिक्स-जी’ बदलेल ‘रिअॅलिटी’ दूरसंचार क्षेत्रात ‘फाइव्ह-जी’पाठोपाठ ‘सिक्स-जी’ तंत्रज्ञान अवतरत आहे. त्यामुळे अतिवेगाने संदेश, डेटा पाठवला जाण्याबरोबरच आभासी जगामध्ये रममाण होण्यासाठीच्या ‘व्हर्च्युअल रिअॅलिटी’ आणि ‘ऑगमेंटेड रिअॅलिटी’ यांसारख्या क्षेत्रांत प्रचंड बदल होतील. ‘सिक्स-जी’मुळे मनोरंजन, आरोग्यसेवा, चालकविरहित गाड्या, विविध यंत्रांचे किंवा यंत्रणांचे एकमेकांसोबतचे संदेशवहन यांमध्ये आमूलाग्र बदल घडतील. या तंत्रज्ञानाच्या विकसनाबाबत २०२४ मध्ये मोठ्या घडामोडी घडल्या, आता नव्या वर्षात ते प्रत्यक्षात अवतरण्यासाठीची परिस्थिती तयार झाली आहे. माणसासोबत काम करतील ‘कोबोट’ गेल्या वर्षी ‘एआय’ आधारित यंत्रमानव अनेक आव्हानात्मक कामे करताना आपल्याला दिसले. अवघड शस्त्रक्रिया करणे, वृद्धांची काळजी घेणे, कारखान्यांतील धोकादायक कामे, हॉटेलमधील कामे अशा अनेक गोष्टी ते करत आहेत. साहजिकच, नव्या वर्षात अनेक कंपन्या आणि आस्थापना आपले काम सोपे करुन खर्च कमी करण्यासाठी या रोबोट तंत्रज्ञानाची मोठ्या प्रमाणात मदत घेतील. या तंत्राच्या बाबतीत घडलेली अत्यंत रोमहर्षक घडामोड म्हणजे ‘कोबोट’ अर्थात ‘कोलॅबरेटिव्ह रोबोट’. यामध्ये माणसासोबत यंत्रमानव एकत्र काम करतात आणि जिथे एकसारखे किंवा धोकादायक काम असेल, तिथे ते माणसाची जागाही घेतात. जनुकांनुसार उपचार जैवतंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रातही २०२४ मध्ये बरीच प्रगती झाली. नव्या औषधांची निर्मिती तसेच जनुकांचे गुणधर्म बदलणे अशा अत्यंत मूलभूत कामांमध्ये या तंत्राचा वापर महत्त्वाचा ठरला. त्यातही ‘एआय’चा मोठा वाटा होता. उदाहरणार्थ, ‘वैयक्तिक पातळीवर कर्करोगावरचे औषधोपचार’ शक्य होतील, अशी घोषणा गेल्या वर्षी पहिल्यांदाच झाली. एखाद्याच्या शरीरातील जनुकांनुसार त्याच्या आजारावर उपचार करण्याची ही अत्यंत महत्त्वाची, संजीवक संकल्पना नव्या वर्षात मूर्त स्वरूपात येऊ शकते. शाश्वत उर्जेकडे... शाश्वत उर्जेच्या बाबतीतही गेल्या वर्षी आशादायी वाटचाल सुरू होती. क्षमतेत वाढ आणि खर्चात घट अशा दोन्ही आघाड्यांवर ही प्रगती होत आहे. सौरऊर्जेसाठी ‘पेरोव्हस्काइट’ नावाचे खनिज वापरण्याविषयी बरेच संशोधन सुरू आहे. या खनिजाची ऊर्जा निर्मितीक्षमता जास्त असते आणि वाढत्या उत्पादनामुळे त्याच्या किमतीही आवाक्यात येत आहेत. त्याचबरोबर, वातावरणातील कार्बन गोळा करुन ऊर्जा निर्मितीसाठी त्याचा वापर करण्यासाठीच्या संशोधनातही २०२४ मध्ये मोठी प्रगती झाली. टेस्ला, वायमो, क्रूझ आदी कंपन्या चालकविरहित वाहनांच्या निर्मितीत पुढे गेल्या आहेत. भारतामध्ये नजीकच्या भविष्यात अशा गाड्या येणे कदाचित कठीण असेल; पण अमेरिका आणि इतर काही देशांमध्ये मात्र त्या लवकरच रस्त्यांवर धावताना दिसतील. प्राण्यांच्या स्टेम सेलपासून कृत्रिम मांस मांसाहारामुळे निसर्गाची हानी होत असल्याची टीका होते. त्यावर उपाय म्हणून प्रयोगशाळेत कृत्रिमरीत्या मांस तयार करण्याची भन्नाट संकल्पना आता निर्णायक टप्प्यावर पोहोचली आहे. उदाहरणार्थ, नेदरलँडची ‘मीटेबल’ ही कंपनी जिवंत प्राण्यांतील ‘स्टेम सेल’ काढून, त्यांना कृत्रिमरीत्या पोषण देऊन जिवंत प्राण्याच्या शरीरात असतात तसे स्नायू आणि स्निग्ध पदार्थ बनवते. अशा प्रकारे प्रयोगशाळेत बनलेले हे मांस फक्त चार दिवसांत खाण्यायोग्य स्थितीमध्ये तयार होते. यामुळे मांसाहारावर निर्बंध न आणताही निसर्गाची हानी टाळणे शक्य होईल, असा दावा केला जात आहे. वजन घटवणे ते दीर्घायु होण्यापर्यंत... जीवनशैली आणि आहारातील बदलांमुळे जगातील मोठ्या लोकसंख्येला वाढत्या वजनाची समस्या भेडसावत आहे. त्यामुळे आपोआप भूक नियंत्रित करून वजन घटवण्याच्या गोळ्यांबद्दल गेल्या वर्षी प्रचंड कुतूहल निर्माण झाले. जगातील अनेक कंपन्या अशा गोळ्यांची निर्मिती करत असल्या, तरी ‘ऑझेम्पिक’ या गोळीची बरीच चर्चा झाली. एलॉन मस्क यांच्यापासून जगभरातील अनेक ‘सेलिब्रिटी’ ही गोळी घेतात. एकीकडे या गोळ्यांच्या दुष्परिणामांविषयी इशारा दिला जात असतानाही येत्या काळात अशा प्रकारच्या औषध - गोळ्यांचे प्रमाण वाढण्याचीच शक्यता आहे. त्याचवेळी, ‘चिरतरूण राहणे’ किंवा ‘दीडशे-दोनशे वर्षे जगणे’, ‘अमरत्व प्राप्त करणे’ अशा गोष्टींवर २०२४ मध्ये खूप चर्चा होत होती. आता प्रत्यक्षात अशक्य वाटणाऱ्या अशा संकल्पनांवर बरेच संशोधन होत आहे आणि नव्या वर्षात ते आणखी पुढे जाईल. (संपर्कः akahate@gmail.com)

कबीररंग:तन को जोगी सब करै, मन को करै न कोय...

कबीरांची दृष्टी ईश्वरावर परम प्रेम करणाऱ्या संतांची आहे. ही दृष्टी ईश्वरप्रेमाला बाधक ठरणाऱ्या ढोंगी साधूंच्या वृत्तीतील विचार-विखार सजगपणे उघड करून समाजासमोर मांडते आणि त्या पलीकडं जाऊन सर्व जीवमात्रांतील प्राणतत्त्व एक असल्याचंही साधकांना दाखवते. कबीरांचा विशेष असा आहे की, ते साधूंच्या उक्ती आणि कृतीतील, राहणी आणि विचारसरणीतील आणि दृश्य तना-मनातील भेद अत्यंत तीव्रतेनं आपल्या या दोह्यांतून व्यक्त करतात. अशा वेळी भरपिकातील तणाची कापणी करणाऱ्या कोयत्याची धार त्यांच्या शब्दांना येते. ढोंगी साधूंच्या दांभिकपणाची, खोटेपणाची, मान मिरवण्याच्या वृत्तीची, समाजात अनर्थ निर्माण करणाऱ्या बुद्धीची चीड त्यांच्या शब्दांतून, प्रतिकांतून आणि कथनाच्या रीतीतून आपल्यापर्यंत पोहोचते. आपण जसे नाहीत तसं जाणीवपूर्वक दाखवण्याच्या वृत्तीचा सखोल अभ्यास करून ती दूर सारल्याशिवाय अध्यात्माच्या वाटेवरून कुठलाही साधक चालू शकत नाही, हे कबीरांचं हिताचं सांगणं आहे. ते म्हणतात... मन मैला तन ऊजरा, बगुला कपटी अंग। तासो तो कौवा भला, तन मन एकहि अंग।। आपण पाहतो की, बगळ्याचा रंग पांढरा शुभ्र असतो. तळ्यांतल्या एका ओल्या खडकावर निश्चल बसून त्याचं डोळे मिटून चाललेलं ध्यान हे खरं ध्यान नसतं. शांत तळ्यातली एखादी मासळी पाण्याच्या पृष्ठभागावर आली की निमिषार्धात ती चोचीत धरून गिळता यावी, यासाठीच हे त्याचं ध्यानाचं ढोंग असतं. खऱ्या ध्यानात असं ढोंग नसतं, स्वार्थ साधण्यासाठीचा अभिनय नसतो. बगळा वरून दिसायला पांढरा असला, तरी त्याचा हेतू शुद्ध नसतो. त्याचं मन स्वार्थीपणानं मळलेलं असतं. कबीर म्हणतात, या ढोंगी बगळ्यापेक्षा आत-बाहेरून एकच रंग असलेला कावळा बरा. कारण त्याच्या तना-मनाच्या रंगांत अंतर नसतं. एकाच रंगासारखी त्याची वृत्ती आतून-बाहेरून एकच असते. दोन पक्ष्यांच्या या रंगभेदातून दिसणं आणि असणं यातला फरक कबीर किती परिणामकारकतेनं व्यक्त करतात! तन को जोगी सब करै, मन को करै न कोय। सहजै सब सिधि पाइये, जो मन जोगी होय।। कबीर म्हणतात, तथाकथित साधू आपला वेष बदलतात. गळ्यात, मनगटावर रुद्राक्षांच्या माळा घालतात. कपाळावर, दंडावर भस्माचे पट्टे ओढतात. हे या साधूंचं बाह्यदर्शन असतं. ते आपल्या देहाच्या दृश्याकारासाठी स्वतःला क्लेशही करून घेतात. व्रतं, उपवास करतात आणि प्रसंगी कंदमुळं खाऊन राहतात. कमीत कमी सुख-सोयींचा आधार घेऊन देह जगवतात. देहाच्या इच्छा शम-दमानं नियंत्रित करण्यात कधी कधी यश मिळवतात. अशा साधूंना फक्त देहभाव उमजलेला असतो. पण, मनोगती कळली नाही तर भक्तिभाव उमजत नाही, असं मार्मिक सूचन कबीर करतात. मनोगती कळणाऱ्या साधूंना सर्व सिद्धी प्राप्त होतात, सर्व सुखं लाभतात. पण, त्यासाठी त्यांना एखाद्या योगी पुरूषाची संगती लाभावी लागते. तरच त्यांचं तन आणि मन सहज अनासक्त होऊन जीवन मंगलमय होतं. ढोंगी साधूंच्या जीवनाविषयीची ही निरीक्षणं नोंदवताना, त्यांचे वृत्ती-विशेष कथन करताना साधकानं कोणती काळजी घ्यायची, याबाबत कबीर अत्यंत तळमळीनं सांगतात... भेष देख मत भूलिये, बूझि लीजिये ज्ञान। बिना कसोटी होत नहि, कंचन की पहचान।। आपल्या आसपास कितीतरी ढोंगी साधूंचा, स्वघोषित साक्षात्कारी पुरुषांचा, चमत्कारी बाबांचा, संमोहित करणाऱ्या तथाकथित गुरुंचा आणि इंद्रिय सुखांची क्षणजीवी प्रलोभनं दाखवणाऱ्या संधिसाधूंचा वावर आहे. मन भ्रांतीत हरवलं जाऊ शकण्याच्या या काळात आपण खरं साधुत्व कसं शोधणार? त्याचे खरे मापदंड कसे ठरवणार? खूप कठीण आहे हे! कारण आपल्या रोजच्या जगण्यातील व्यथा-वेदनांचा विसर पाडणारा कुणी तथाकथित साधू आपल्याला जवळचा वाटू शकतो. पण, हे वाटणं भ्रामक असू शकतं. कबीर म्हणतात, आपल्याला आदर्श वाटणाऱ्या अशा साधूंना अनुसरण्यापूर्वी सोन्याप्रमाणेच त्यांची परीक्षा करायला हवी. सोन्याच्या शुद्धतेची पारख करणारं साधन आपल्याला ज्ञात असायला हवं. सोन्याचं वस्तुनिष्ठ मूल्य आपण जाणल्याशिवाय त्याचं धातू असणं त्याचा रंग, भावात्मक मूल्य आणि त्याच्या दागिन्यांची सुंदरता आपल्या दृष्टीला उमजेल कशी? सोनं हा शब्द म्हणजे सोनं नसतं. कबीरांना सुचवायचंय की, फक्त शब्दांतून संमोहित करणाऱ्या साधूंपासून खऱ्या साधकांनी सदैव सावधान असलं पाहिजे. ही शब्दांपलीकडची सावधानता अनमोल आहे. कारण तीच ‘असत’च्या अनुभवातून ‘सत’चं दर्शन हृदयात पोहोचवणारी आहे. (संपर्कः hemkiranpatki@gmail.com)

राज्य आहे लोकांचे...:पैसे न घेता मतदान हाच लोकशाहीचा नवा धर्म!

भारतीय निवडणुकांमध्ये ‘मतदान विकणे’ हा प्रकार कधी सुरू झाला, हे नेमकेपणे कोणालाच सांगता येणार नाही. पण, अलीकडच्या काळात मत विकत घेण्याचा उच्चांक आणि लोकशाहीच्या अवमूल्यनाचा नीचांक होऊ लागला आहे. लोकप्रतिनिधी मतदान करतात त्या विधानपरिषद आणि राज्यसभा निवडणुकीत थेट पैसे देण्याचे प्रारूप अवलंबले जात असल्याचे पूर्वी म्हणजे किमान तीन दशकांपासून ऐकण्यात यायचे. त्यातूनच ‘घोडेबाजार’ हा शब्दप्रयोग जन्माला आला. पण, आता स्थानिक स्वराज्य संस्थांच्या निवडणुकीतच नव्हे, तर लोकसभा, विधानसभा निवडणुकीतही मतांसाठी पैसे दिले - घेतले जाणे, हे एव्हाना ‘ओपन सिक्रेट’ म्हणून रुढ झाले आहे. अलीकडे झालेल्या निवडणुकीतील तीन ते चार प्रातिनिधिक अनुभव मती गुंग करणारे आणि कुठल्याही विवेकनिष्ठ नागरिकाला काळजी वाटावी असे आहेत. एका मतदारसंघातील विश्लेषण करत एक मतदार सांगत होता - “उमेदवार खूप चांगले होते, निवडून यायला हवे होते; पण त्यांचे पैसे शेवटच्या दिवशी पोहोचलेच नाहीत.” दुसऱ्या प्रसंगात, एक पत्रकार मित्र मतदानासाठी गेला आणि तिथे मदतीसाठी बसलेल्या एका उमेदवाराच्या प्रतिनिधीने मतदानाची स्लीप वगैरे देऊन झाल्यावर खुलेपणाने पैसे देऊ केले. मित्राने ते नाकारल्यावर कार्यकर्त्याने आश्चर्य व्यक्त करत विचारले की, तुम्ही पैसे न घेता मतदान करणार? तिसऱ्या प्रसंगात निवडणूक व्यवस्थापनात सक्रिय असलेल्या एका मित्राने व्हाट्स अॅपवरील मेसेज दाखवत सांगितले - आपण साहित्यात वाचतो आणि आदर्शवादी भाषणात ऐकतो तो शाहू, फुले, आंबेडकरांचा स्वाभिमानी महाराष्ट्र मला निवडणुकीत मतदारांमध्ये कुठेही दिसला नाही. आमच्या कुटुंबात १३ मते आहेत, पण तुमचे पैसे पोहोचले नाहीत, असा मेसेज चाळीस हजार रुपये महिना पेन्शन असलेल्या एका शिक्षित व्यक्तीने पाठवला होता. मतदार आणि उमेदवारांमध्ये होणाऱ्या पैशांच्या थेट आणि मोठ्या रकमेच्या उलाढालीमुळे अनेक प्रश्न निर्माण झाले आहेत. दोन मुख्य उमेदवार असल्यास त्यांच्यामध्ये एका मतासाठी कोण किती रक्कम मोजायला तयार आहे, याची चढाओढ लागते. त्यातही कुठल्या उमेदवाराची पैसे वाटण्याची यंत्रणा किती सक्षम आहे, यावर त्याचे यश ठरू लागले आहे. प्रचार सभांमध्ये बऱ्याचदा नेते ‘पैसे कोणाकडूनही घ्या, पण मतदान आम्हालाच करा,’ असे जाहीरपणे सांगतात. निवडणुकांतील गैरप्रकार इतक्या हीन पातळीवर पोहोचले आहेत. प्रत्येक मताची किंमत मोजल्यामुळे आपण मतदारांना उत्तरदायी असल्याची उमेदवाराची भावना संपून जाते. निवडून आलेल्या उमेदवाराने आपल्या मतांच्या जीवावरच हे पैसे कमावले आहेत किंवा पुन्हा निवडून आला तर तोही कमावणारच आहे, म्हणून त्याने दिलेल्या पैशावर आपला अधिकार आहे, असे मतदार मानू लागले आहेत. आणि लोकशाहीसाठी हाच मोठा धोका ठरला आहे. विशेष म्हणजे, उच्चशिक्षित आणि सधन मतदारही मतदानासाठी पैशाचा मोह बाजूला ठेवू शकलेला नाही. पण, पैसे वा अन्य आमिषाला बळी पडून मतदार लोकप्रतिनिधींना प्रश्न विचारण्याचा अधिकार गमावून बसतातच; शिवाय त्यांच्या भ्रष्टाचारालाही लोकमान्यता देतात. मतदारांना पैसे वाटण्याच्या अनिष्ट प्रकारामुळे निवडणुकीचा खर्च इतका वाढला आहे की, त्यामुळे सर्वसामान्य व्यक्ती निवडणूक लढवण्याचा विचारच करू शकत नाही. तिकीट देताना बहुतांश पक्षही उमेदवाराची ‘खर्च करण्याची’ क्षमता तपासूनच तिकीट देतात. म्हणून आर्थिक परिस्थिती हा हल्लीच्या राजकारणात येण्याचा पहिला निकष ठरला आहे. म्हणजे राजकारण हा एका अर्थाने भांडवलशाहीचाच दुसरा चेहरा बनू लागला आहे. मोठे उद्योग समूह राजकीय पक्षांना आर्थिक मदत देऊन स्वतःला हवी ती धोरणे राबवून घेतात, अशी तक्रार केली जायची. आता राजकारण हाच उद्योग होऊन निवडणुका हा कॉर्पोरेट इव्हेंट झाला आहे. ज्या सर्वसामन्यांचे प्रश्न सोडवण्यासाठी या निवडणुका होतात, त्यामध्ये त्यांच जागा राहात नसेल, तर ती व्यवस्था त्यांच्या भल्यासाठी उपयोगी पडणार कशी? एवढे होऊनही मतदार फक्त आणि फक्त पैसे घेऊन आणि त्याला जागून ज्याचे पैसे घेतले त्यालाच प्रामाणिकपणे मतदान करतात का? हाही एक संशोधनाचा विषय बनला आहे. त्यामुळे एखाद्या निवडणुकीत किमान एका तरी मतदारसंघातील सर्वच उमेदवारांनी कुणीही पैसे वाटायचे नाहीत, असे ठरवावे आणि काय जनमत बाहेर येते, ते पाहण्याचा प्रयोग करून बघावा. दुसऱ्या बाजूने, किमान एका तरी मतदारसंघातील मतदारांनी आपला स्वाभिमान जागवत, आम्हाला तुमचा एक रुपयाही नको, त्याशिवाय कोणाला मतदान करायचे हे ठरवू, असा बाणा दाखवायला हवा. एका छोट्या गावात छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या जयंतीनिमित्त मला भाषणासाठी बोलावले होते. त्यावेळी मी लोकांना एक भावनिक आवाहन केले. ‘आपण देशाला आपली माता मानत असू, तर मत विकणे म्हणजे मातेला विकण्यासारखे आहे. त्यामुळे छत्रपती शिवाजी महाराजांना स्मरून शपथ घ्या की, येत्या निवडणुकीत आम्ही पैसे घेऊन मत विकणार नाही,’ अशी शपथ लोकांना दिली. त्या गावातील सगळ्यांनी निवडणुकीत उमेदवारांचे पैसे नाकारल्याचे मला नंतर कळले. उमेदवारांनीही याबद्दल समाधान व्यक्त केले. पैसे न घेता मतदान करणे हाच लोकशाहीचा नवा धर्म मानून तो घराघरात पोहोचवण्यासाठी देशव्यापी मोहीम हाती घेण्याची वेळ आली आहे. कारण पैसे न घेणारा स्वाभिमानी मतदारच लोकशाहीचे रक्षण करू शकतो. (संपर्कः dramolaannadate@gmail.com)

गोष्ट सांगतो ऐका...:लाल दिवा

शेवटी खूप दिवस रखडलेला निकाल लागला. धनंजय पुन्हा पास झाला होता. मेन्स सुद्धा. मुलाखतही! आता नियुक्ती. बातमी ऐकून सगळं गाव खुश झालं... धनंजय दहावीत कसाबसा पास झाला. खरं तर नापास झाला असता, तरी त्याला एवढं दु:ख झालं नसतं, जेवढं दु:ख पस्तीस टक्के मिळवून काठावर पास झाल्याचं झालं. सगळीकडं चर्चा झाली. बातमी पण आली एका ठिकाणी. धनंजय खजील झाला होता. त्यानंतर त्यानं मन लाऊन अभ्यास केला. ठरवून कला शाखेत गेला. स्पर्धा परीक्षेची तयारी करायला पुण्यात जायचं होतं. पण, नेमकं बहिणीचं लग्न आलं. तरी घरच्यांनी हार मानली नाही. कर्ज काढून पैसे दिले. धनंजय पुण्यात गेला. सुरूवातीला खूप अवघड जात होतं सगळं. गावात असताना कधी पेपर वाचला नव्हता. कधी इंग्रजी काही वाचायचा विषयच नव्हता. आता पश्चात्ताप होत होता. पण, माघार घेऊन चालणार नव्हतं. तयारी करत राहिला. पहिल्याच प्रयत्नात प्री पास झाला. आईबापाला मूठभर मांस वाढल्यासारखं वाटलं. मेन्स पास झाल्यासारखा सोहळा झाला. दहा-बारा नातेवाईक आवर्जून घरी आले. मटण बनलं. धनंजयच्या घरच्यांशी गावातले लोक बरे वागू लागले. उद्या मोठा अधिकारी होणार, तर संबंध बरे पाहिजेत. हळूहळू लोक धनंजयला ‘साहेब’ म्हणू लागले. कधी गावाकडं आला, तर आवर्जून घरी बोलावू लागले. काहींनी मुली दाखवल्या नात्यातल्या. पण, मुख्य परीक्षा बाकी होत्या. धनंजय सांगायचा, ‘अजून वेळ आहे, अधिकारी झाल्याशिवाय बाकी काही विचार करणार नाहीय.’ त्याचं एकच स्वप्न होतं.. लाल दिवा. लहानपणापासून धनंजयला लाल दिव्याचं आकर्षण. त्याचे वडील शेतकरी चळवळीत होते. एकदा असंच काही तरी आंदोलन होतं. पोलिसांची गाडी आली. अधिकारी रुबाबात उतरला. लोकांना अटक करायचे आदेश दिले. मोठ्या गाडीत लोक भरून नेले. धनंजयचे वडील पण होते त्यात. दहा - बारा दिवसांनी वडील आले. त्यांना वाटलं, नेहमीप्रमाणे धनंजय धावत येईल; पण तो आला नाही. नाराज झाला होता. का या मोर्चाच्या भानगडीत पडता? सोडून द्या शेती, म्हणत होता. वडील म्हणाले, नाही कोणत्या भानगडीत पडत. पण, तू अधिकारी हो. मोठा अधिकारी. मग गरज पडणार नाही. सगळी कामं चांगली होतील. मोर्चे काढायचे काम पडणार नाही. लहान वयात धनंजयला ते सोपं वाटलं. आवडलं. त्यानं आनंदानं होकार दिला. मग लाल दिव्याची गाडी दिसली की बापलेकाला उगाच आनंद व्हायचा. स्वप्न जगतच होते दोघं. आणि आता ते स्वप्न खरं व्हायची वेळ आली होती. पण, ती जवळ नव्हती. खूप महिने परीक्षाच झाली नाही. झाली तर धनंजय मेन्समध्ये थोडक्यात मागे पडला, पण खचला नाही. पुन्हा तयारीला लागला. म्हणता म्हणता तीन वर्षे झाली. धनंजय लवकरच अधिकारी होईल, या आशेवर कर्ज देणारे लोक शांत होते. पण, आता त्यांचा तगादा सुरू झाला. नवीन कर्ज मिळण्याची शक्यता नव्हती. कधी नव्हे ते तोंड लपवयची वेळ येऊ लागली बापावर. पण, वाट बघण्याशिवाय हातात काही नव्हतं. आणि वाट बघण्याची सवय शेतकऱ्याएवढी कुणालाच नसते. धनंजयला घरच्या परिस्थितीची जाणीव होती. हळूहळू त्यानं छोटं-मोठं काम करून स्वतःचा खर्च भागवायला सुरूवात केली. घरी पैसे पाठवायचं स्वप्न बघणारा धनंजय स्वतःचा खर्च भागवता भागवता मेटाकुटीला येत होता. पण, हिंमत हरला नव्हता. अभ्यास करत होता. धडधाकट दिसणारा धनंजय हळूहळू अगदीच खंगत चालला. परीक्षा दिली होती. मेहनत केली होती, पण पुढं काही हालचाल नव्हती. वाट बघण्यात महिने निघून गेले. घरचे सारखे फोन करायचे. उत्तर नव्हतं. बाप कर्जवाल्यांना कंटाळून गेला होता. शेवटी दोन एकरातली एक एकर विकावी लागली. शेवटी खूप दिवस रखडलेला निकाल लागला. धनंजय पुन्हा पास झाला होता. मेन्स सुद्धा. मुलाखतही! आता नियुक्ती. बातमी ऐकून सगळं गाव खुश झालं. पोरानं आईबापाच्या कष्टाचं चीज केलं. कर्जासाठी तगादा लावणारे, शिवीगाळ करणारे प्रेमाने बोलायला लागले. आजवर दयेने आणि चेष्टेने बघणारे आता धनंजयच्या आईबापाकडं कौतुकानं बघू लागले. पण, हे सगळं किती दिवस चालणार होतं? लोक येता-जाता एकच विचारायचे, ‘कुठं पोस्ट मिळाली?’ पण, अजून पोस्ट निघतच नव्हती. कुणी तरी कोर्टात गेलं होतं, म्हणून कारण झालं. पोस्ट निघायला एक वर्ष लागलं. धनंजय रोज मंत्रालयात फोन करायचा. ओळखीच्या अधिकारी लोकांना भेटायचा. पण, कुठून काही उत्तर येत नव्हतं. धनंजय खचला होता. आईवडील तर रडकुंडीला आले होते. त्यांनी त्यांना जे समजत होतं ते केलं. देवाला नवस केला. पूजा मांडली. पत्रिका दाखवली. ज्योतिषी म्हणायचा, ‘पुढच्या महिन्यात काम होईल.’ पण, त्यानं म्हणून काय होणार होतं? सरकार काहीच म्हणत नव्हतं. कोर्टाला वेळ मिळत नव्हता. दुसरं वर्ष पण संपलं. धनंजयने दुसरी कुठली परीक्षाही दिली नव्हती. पोटापाण्यासाठी वाटेल ते करण्यातही जीव रमत नव्हता. एका अधिकाऱ्याने धनंजय आणि त्याच्यासारख्या पोस्ट अडकलेल्या चार - पाच जणांची मंत्री महोदयांशी भेट करून दिली. दोन मुलं तर मंत्र्यांच्या मतदासंघांतलीच होती. त्यांनी मनावर घेतलं. पोरांना सोबत घेऊन फिरले. एका महिन्यात पोस्ट निघेल, असा मुख्यमंत्र्यांनी शब्द दिला. दिवस जात राहिले. आणि एक दिवस सरकार पडलं. विरोधक सत्तेवर आले. आता मंत्री महोदय तरी काय करणार होते? त्यांचाच लाल दिवा गेला होता. आईवडील डोळ्यात प्राण आणून वाट बघत होते. धनंजयला सुद्धा गावाकडं लाल दिव्याच्या गाडीत जायची घाई होती. पण, मार्ग दिसत नव्हता. खचलेला माणूस एक ना एक दिवस मार्ग शोधतोच. तो चांगला की वाईट, याचा विचार अनेकदा त्याच्या डोक्यात येत नाही. तो मार्ग धनंजयनेही निवडला. लाल दिव्याच्या गाडीत गावी गेला. आईवडील अन् सगळं गाव गोळा झालं. धनंजयची बॉडी आली होती. अॅम्ब्युलन्स नावाच्या लालदिव्याच्या गाडीत... (संपर्कः jarvindas30@gmail.com)

माझ्या हिश्शाचे किस्से:मोहम्मद रफींना ‘देवदूत’ म्हटले जायचे..!

ज्यांना सुरांचे बादशहा आणि भारतीय चित्रपटसृष्टीतील देवदूत म्हटले जायचे, त्या मोहम्मद रफी साहेबांची २४ डिसेंबरला शंभरावी जयंती होती. त्यामुळे या भागात त्यांच्याविषयी लिहावे, असा विचार मनात आला. लिहायला बसलो, तेव्हा लक्ष्मीकांतजी, धर्मेंद्रजी, सचिन पिळगांवकरजी, सुभाष घईजी, अमिताभ बच्चनजी, उदित नारायणजी अशा या इंडस्ट्रीतील अनेकांनी त्यांच्याबद्दल सांगितलेल्या गोष्टींनी माझ्या मनात फेर धरला. प्रत्येक जण रफी साहेबांचा चाहता होता. जो त्यांना भेटला तो आणि जो नाही भेटला तोसुद्धा. लोकांना ते प्रचंड आवडायचे, जणू ते त्यांच्या आवाजाच्या प्रेमात पडले होते. त्या काळातील सगळे निर्माते-दिग्दर्शक आणि अभिनेते रफी साहेब गेल्यावरही त्यांचाच शोध घेत राहिले. त्याच शोधातून अनेक गायक पुढे आले. मला एकदा धरमजींनी सांगितले होते- जाने क्या ढूंढ़ती रहती है ये आँखें मुझमें.. हे माझे पहिले गाणे रफी साहेबांनी गायले होते. त्यांची खासियत म्हणजे, त्या त्या अभिनेत्याचा आवाज, संवादफेक, बोलण्याची पद्धत, देहबोली, चेहऱ्यावरचे हावभाव समजून घेत ते गायचे. त्यामुळे तो अभिनेताच गाणे गातोय असे वाटायचे. ते आपल्या आवाजांतून जे भाव व्यक्त करायचे, त्यामुळे त्या अभिनेत्याला हावभावांवर फार कष्ट घ्यावे लागायचे नाहीत. धरमजींनी सनीला लाँच करण्यासाठी ‘बेताब’ची सुरूवात केली. त्यावेळी रफी साहेबांच्या आवाजाचा शोध घेता घेता त्यांना शब्बीरकुमार भेटले. त्यांना ब्रेक मिळाला. पुढे मोहम्मद अजीज यांचा शोध लागला. त्यांच्याकडूनही गाणी गाऊन घेतली गेली. धरमजींनी ‘बरसात’ सिनेमातून बॉबी देओलला लाँच केले. तेव्हा माझा ‘आजमाइश’ हा सिनेमा बनत होता. त्यातील गाणी सोनू निगमने गायली होती. धरमजींनी मग ‘बरसात’मध्ये सोनू निगमकडूनच रफी साहेबांसारखी गाणी गाऊन घेतली. त्यानंतर त्यांनी ‘यमला पगला दीवाना’ बनवताना..‘मैं जट यमला पगला दीवाना..’ हे मूळचे रफी साहेबांच्या आवाजातील गाणे री-रेकॉर्ड केले. सोनू निगमचा आवाज रफी साहेबांसारखाच असल्याने त्याच्याकडूनच ते गाऊन घेतले. हे गाणेही सुपरहिट झाले. मला सुभाष घईजींनी सांगितले- मी एखादे गाणे बनवताना रफी साहेबांचाच शोध घेत असतो. रफी साहेबांसारखाच आवाज, तशीच एक्स्प्रेशन्स यावीत, असा विचार करतो. ‘कर्मा’चा टायटल ट्रॅक बनवताना विचार केला की, रफी साहेब असते तर त्यांनी तो कसा गायला असता? मग मी ते गाणे मोहम्मद अजीज यांच्याकडून गाऊन घेतले. ‘विधाता’मध्ये दिलीपकुमार आणि शम्मी कपूर यांचे एक गाणे होते.. ‘हांथो की चंद लकीरों का..’ ते मी सुरेश वाडकर आणि अन्वर यांच्याकडून गाऊन घेतले, कारण अन्वर यांचा आवाजही रफी साहेबांशी मिळताजुळता होता. मग ‘परदेस’, ‘ताल’मध्ये सोनू निगमकडून गाणी गाऊन घेतली. रेकॉर्डिंगच्या आधी मी प्रत्येक गायकाला सांगायचो की, डोळे बंद करुन हाच विचार करा, हे गाणे रफी साहेबांनी कसे गायले असते? या सगळ्या गायकांनी माझी गाणी खूप चांगली गायली आणि ती हिट झाली. यावरुन मला शम्मी कपूरजींचा किस्सा आठवला. ते प्रत्येक गाण्याच्या रेकॉर्डिंगवेळी रफी साहेबांच्या सोबत असायचे आणि या गाण्यात आपण काय करणार आहोत, ते त्यांना सांगायचे. एकदा शम्मीजींनी त्यांना सांगितले की, या गाण्याचा मुखडा - अंतरा एकाच दमात गायलात तर आणखी चांगलं होईल. रफी साहेब म्हणाले, ‘ठीक आहे, प्रयत्न करतो’. आणि मग त्यांनी एका श्वासात मुखडा - अंतरा गाऊन ते गाणे पूर्ण केले. ‘ब्रह्मचारी’ सिनेमातील हे गाणे होते.. ‘दिल के झरोखों में तुझको बिठाकर, यादों को तेरी मैं दुल्हन बनाकर..’ या गोष्टीवरुन मला आसी उल्दनी यांचा एक शेर आठवतोय... सब्र पर दिल को तो आमादा किया है लेकिन, होश उड़ जाते हैं अब भी तिरी आवाज़ के साथ। जसे रफी साहेब हे शम्मीजींचा आवाज होते, तसे मुकेश हे राज कपूर साहेबांचा आवाज होते. वास्तविक रफी साहेबांनी ‘बरसात’मध्ये राज साहेबांसाठी.. ‘मैं ज़िन्दगी में हर दम रोता ही रहा हूँ..’ हे सुपरहिट गाणे गायले होते. पण, राज साहेब म्हणायचे, माझ्या आवाजाला आणि चेहऱ्याला मुकेश यांचाच आवाज सूट होतो. पुढे ‘संगम’ सिनेमाची तयारी सुरू झाली. राजेंद्रकुमारांचे आवडते गायक रफी साहेब होते. राज साहेबांनी सांगितले की, माझ्या आणि राजेंद्रकुमार यांच्या पार्श्वगायनाचा आवाज वेगवेगळाच हवा. मग रफी साहेबांना बोलावले. त्यांनी गाणे गायले.. ‘मेरा प्रेम पत्र पढ़कर तुम नाराज़ ना होना..’ या गाण्याचे रेकॉर्डिंग संपले. प्रॉडक्शनचा एक जण रफी साहेबांकडे आला आणि नोटांनी भरलेले एक पाकीट त्यांना दिले. रफी साहेबांनी विचारले, ‘राज साहेब कुठे आहेत?’ तेव्हा त्याने सांगितले की, त्यांच्या मुलाला ताप आलाय. त्याला बरे वाटत नाहीय, म्हणून घरी गेले आहेत. रफी साहेब कारमध्ये बसले आणि थेट राज साहेबांच्या बंगल्यावर पोहोचले. राज साहेब, कृष्णाजींना आश्चर्य वाटले की रफी साहेब असे अचानक घरी कसे आले? रफी साहेब म्हणाले, ‘तुमचा मुलगा राजीव तापाने आजारी असल्याचे समजले. त्याला बघायला आलोय.’ त्यावेळी राजीव दीड-दोन वर्षांचे होते. रफी साहेब त्या खोलीत गेले. राजीवना पाहिले. आपल्या खिशातून नोटांचे ते पाकीट काढले आणि राजीवच्या उशीखाली ठेऊन दिले. ते पाहून राज साहेबांनी, ‘रफी साहेब, हे काय करताय?’ असे विचारले. रफी साहेब म्हणाले, ‘हा उतारा आहे, राजीव बरा व्हावा म्हणून.. ईश्वराने त्याला चांगले आरोग्य द्यावे..’ असे देवदूत होते रफी साहेब. आज त्यांच्या आठवणीत ‘कश्मीर की कली’चे हे गाणे ऐका... तारीफ करूँ क्या उसकी, जिसने तुम्हे बनाया... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

देश - परदेश:श्रीमंतांचे चिंताजनक देशांतर

कोणी म्हणेल, श्रीमंतांना जायचे असेल विदेशात तर जाऊ द्यावे. पण, जाताना ते उद्योजकतेचा अनुभव आणि भांडवलही घेऊन जातात. त्यामुळे आपला देश त्या प्रमाणात गरीब राहतो. या बाबतीत सरकारला मात्र फारशी चिंता असल्याचे जाणवत नाही. श्रीमंतही इथल्या परिस्थितीत खुश नसतील, तर मग गरिबांनी काय करावे? आपला भारत आत्मनिर्भर व्हावा, अशी इच्छा अगदी शिखरावरच्या नेत्यांपासून गावोगावच्या भाषणांमधून ऐकू येतेय. मेक इन इंडिया, स्टार्ट अप इंडिया, इन्क्युबेशन लॅब, इनोव्हेशन सेंटर्स, स्किल इंडिया आणि कौशल्य प्रशिक्षण वगैरे अनेक उपक्रमांतून शासन देशाचा ‘आत्मनिर्भर भारत’ आणि ‘विकसित भारत’ यांसाठीचा संकल्प ते सिद्धी हा प्रवास सुकर करत आहे. देश आर्थिक क्षेत्रात वेगाने पुढे जाण्याचा प्रयत्न करत आहे. या प्रयत्नांना येणाऱ्या यशाचे आपण स्वागत केले पाहिजे. पण त्याचबरोबर काही चिंताजनक प्रवाह दिसताहेत, त्यांचाही विचार केला पाहिजे. यामधील एक महत्त्वाचा प्रवाह म्हणजे, विदेशात जाऊन तिथेच कायमच्या वास्तव्याचा परवाना (पीआर) किंवा तिथले नागरिकत्व घेण्यासाठी चाललेली भारतीयांची स्पर्धा. एरवी विदेशात जाणे काही चुकीचे नाही आणि जिथे संधी आहे, तिथे शिक्षण, व्यवसाय, नोकरी, राहणीमान चांगले आहे असे वाटते. तिथे जाण्याची पद्धत खूप जुनी आहे. इराक किंवा सीरियातील राजकीय उलथापालथीतून आलेल्या असुरक्षिततेमुळे तिथल्या लाखो नागरिकांनी इतर देशांत आश्रय घेतला आहे. मात्र, भारतात कोणत्याही प्रकारची राजकीय, सामाजिक किंवा आर्थिक अस्थिरता नसूनही सर्व थरांतील भारतीय मोठ्या संख्येने विदेशात जाऊ लागले आहेत. भारतातील तीन - चार श्रेणींतील नागरिकांचे देशांतर विचार करायला लावणारे आहे. एका बाजूला आपण झपाट्याने होणाऱ्या आर्थिक प्रगतीचे गौरवगीत गात आहोत, दुसरीकडे उत्तम आर्थिक स्थितीतील भारतीयांनी विदेशात जाण्याचा वेग अविश्वसनीय वाटावा इतका वाढवला आहे. एकीकडे भारतातील शिक्षणाविषयी आपण सगळेच स्तुतिसुमने उधळतो, दुसरीकडे अमेरिकेसारख्या देशात जाऊन शिक्षण घेऊ इच्छिणाऱ्यांची संख्या दरवर्षी विक्रमी संख्येने वाढत आहे. तिसरे म्हणजे, भारतात नवनवीन उद्योग आणि नोकरीच्या संधी वाढताहेत, पण त्याच गतीने इतर देशांत अवैधपणे प्रवेश करणाऱ्या भारतीयांची संख्या प्रमाणाबाहेर वाढली आहे. हे तीनही प्रवाह चिंताजनक आहेत. मोठे उद्योजक विदेशात जातात आणि जगभर उद्योगधंद्याचे जाळे तयार करतात. हे कदाचित स्वागतार्ह असेलही; पण आर्थिकदृष्ट्या उत्तम स्थितीतील लोक बाहेरच्या देशांत स्थलांतर करतात, तेव्हा ते आपली संपत्ती आणि देशाला त्याचा होणारा लाभ या दोन्ही गोष्टी घेऊन निघून जातात. इथे या वर्गाचा थोडा विचार करुया. श्रीमंत वर्गाला काय हवे असते? राजकीय स्थिरता, निम्न करप्रणाली, उत्तम शिक्षण व्यवस्था आणि सुख-सुविधांनी युक्त गुणवत्तापूर्ण राहणीमान. उत्तम सांपत्तिक स्थिती असणाऱ्यांना ‘हाय नेटवर्थ इंडिव्हिज्युअल’ (एचएनआय) म्हटले जाते. एक मिलियन डॉलर (८.५ कोटी रुपये) गुंतवणूक करण्याची क्षमता असलेल्यांना ‘ एचएनआय’ म्हणतात. भारतातून २०२२ मध्ये ७५०० ‘एचएनआय’नी देशांतर केले. सुदैवाने ही संख्या २०२३ मध्ये ५१०० पर्यंत घटली. २०२४ मध्ये ती आणखी घटली असण्याची शक्यता असून, साधारण ४३०० ‘एचएनआय’नी देश सोडला असण्याचा अंदाज आहे. देशांतर करणाऱ्या भारतीयांची संख्या गेल्या दोन वर्षांत कमी होताना दिसते आहे, ही चांगली गोष्ट असली, तरी ४३०० ही संख्याही विचार करण्यासारखी आहे. भारतात साधारणत: ३ लाख २६ हजार ४०० ‘एचएनआय’ आहेत. अशा लोकांच्या देशांतराच्या प्रमाणात भारताचा क्रमांक चीन, इंग्लंड या दोन देशांबरोबर पहिल्या तीनमध्ये येतो. चीनमधील राजकीय स्थिती, इंग्लंडचे ब्रेक्झिट धोरण तिथल्या लोकांच्या देशांतराला कारणीभूत असावे. पण, भारतातील श्रीमंत लोक देशांतर का करत असावेत? भारतातील राहणीमान आणि तुलनेने असणारी उच्च करप्रणाली ही कारणे या देशांतरामागे असावीत. संयुक्त अरब अमिरात (युएई) हे भारतीय श्रीमंतांसाठी आकर्षक गंतव्यस्थान ठरले आहे. कारण तिथे आयकर शून्य आहे आणि फक्त पाच टक्के व्हॅट लावला जातो. ‘युएई’शिवाय ऑस्ट्रेलिया, सिंगापूर, अमेरिका आणि स्वित्झर्लंड हीसुद्धा भारतीयांची आवडती ठिकाणे बनली आहेत. अशा या देशांतराचा फायदा मुख्यत: ग्रीस, पोर्तुगाल, कॅनडा आणि ऑस्ट्रेलिया या देशांना होत आहे. एका ‘एचएनआय’च्या मते, सिंगापूरमध्ये विमान तिकिटे भारतापेक्षा स्वस्त आहेत. उदा. दिल्ली - हैदराबाद या १५०० कि. मी. अंतरासाठी ४५०० रुपये लागतात, तर सिंगापूर - बाली या ३००० कि. मी. प्रवासाला ८७०० रुपये लागतात. दुसरे उदाहरण म्हणजे, गोव्यात पोर्तुगीज शैलीचा बंगला घ्यायचा तर पाच कोटी रुपये लागतात, तर पोर्तुगालमध्ये तसाच बंगला तीन ते साडेतीन कोटी रुपयांपर्यंत मिळतो. शिवाय, पोर्तुगालने ‘गोल्डन व्हिसा’च्या योजनेद्वारे श्रीमंत व्यक्तींचे स्वागत करण्याचा निर्णय घेतला आहे. कोणी म्हणेल, श्रीमंतांना जायचे असेल विदेशात तर जाऊ द्यावे. पण, जाताना ते आपला उद्योजकतेचा अनुभव आणि भांडवलही घेऊन जातात. त्यामुळे आपला देश त्या प्रमाणात गरीब राहतो. पण, या बाबतीत सरकारला मात्र फारशी चिंता असल्याचे जाणवत नाही. या विषयावर सरकारकडून ना काही उपाययोजना केली गेली आहे, ना धोरणात्मक भाष्य. श्रीमंतही इथल्या परिस्थितीत खुश नसतील, तर मग गरिबांनी काय करावे? (संपर्कः dmulay58@gmail.com)

रसिक स्पेशल:‘डॉक्टर’ होते म्हणून...

मनमोहन सिंग नावाच्या ‘तज्ज्ञ’ डॉक्टराने रुग्णशय्येवर निपचित पडलेल्या अर्थव्यवस्थेचे अचूक निदान केले अन् योग्य वेळी नेमके उपचार दिले, म्हणून ती खडखडीत बरी झाली. आज तिची सुधारलेली ‘तब्येत’ पाहताना जसा आनंद होतो, तसा हे ‘डॉक्टर’ नसते तर काय झाले असते? या विचाराने मनात काहूरही उठते. विसाव्या शतकाच्या अखेरीस रसातळाला जाऊ लागलेल्या या देशाला एकविसाव्या शतकासाठी नवी उभारी देण्यात त्यांनी दिलेले योगदान इतिहास विसरणार नाही. तत्कालीन नियोजन आयोग आणि राष्ट्रीय सल्लागार परिषदेचे सदस्य म्हणून माजी पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग यांचा निकटचा सहवास लाभलेल्या अर्थतज्ज्ञ डॉ. नरेंद्र जाधव यांनी उलगडलेले त्यांच्या व्यक्तित्वाचे पैलू... डॉ. मनमोहन सिंग हे राजकारणात येण्याच्या पूर्वी, किंबहुना ते राजकारणापासून दहा हात दूर होते, तेव्हापासून माझा त्यांच्याशी संपर्क होता. ते रिझर्व्ह बँकेचे गव्हर्नर होते आणि मी स्वतः ३१ वर्षे रिझर्व्ह बँकेमध्ये काम केले आहे. तिथे त्यांची जी कारकीर्द होती, ती निश्चितच चांगली होती, मात्र उत्तुंग अशी नव्हती. डॉ. मनमोहन सिंग खऱ्या अर्थाने सर्वपरिचित झाले, त्यांना अर्थतज्ज्ञ म्हणून थोरवी लाभली, ती ते अर्थमंत्री झाल्यावर! दिवाळखोरीच्या उंबरठ्यावर... आपल्या देशावर १९९१ मध्ये एक अभूतपूर्व आरिष्ट आले होते. देशाची वित्तीय तूट वाढत जाऊन राष्ट्रीय उत्पन्नाच्या साडेसहा टक्क्यांपर्यंत पोहोचली होती. ती साडेतीन ते चार टक्के असावी असा संकेत आहे. एकीकडे सरकारी खर्चामध्ये बेसुमार वाढ आणि दुसरीकडे कर आकारणीत वाढ न होण्यामुळे ही तूट खूप वाढली होती. आता अशी कल्पनाही करता येत नाही, पण महागाईचा दर १७-१८ टक्क्यांवर पोहोचला होता. परिणामी परकीय चलनाची गंगाजळी आटत आटत जाऊन केवळ एक अब्ज डॉलर इतकीच उरली होती. आता देशाकडे असलेल्या परकीय चलनाची गंगाजळी जास्त आहे, कमी आहे की नेमकी आवश्यक तेवढीच आहे, हे ओळखण्याचा निकष काय? तर त्यावेळी हा निकष असा होता की, किमान चार महिन्यांच्या आयातीसाठी पुरेल इतका परकीय चलनाचा साठा आपल्याकडे असला पाहिजे. १९९१ मध्ये इतकी बिकट परिस्थिती निर्माण झाली होती की, फक्त पंधरा दिवसांच्या आयातीला पुरेल इतकाच परकीय चलनाचा मर्यादित साठा आपल्याकडे उरला होता. त्यामुळे देश दिवाळखोरीच्या उंबरठ्यावर जाऊन पोहोचला होता. त्या आधीचे आपल्या अर्थव्यवस्थेचे ट्रॅक रेकॉर्ड अतिशय उत्तम होते. देशावरील सगळी कर्ज आपण वेळेवर फेडत आलो होतो. कर्ज काही प्रमाणात वाढले होते, पण त्याची परतफेड नियमितपणे होत होती. पण, १९९१ च्या मे महिन्यात अशी दारुण परिस्थिती उद्भवली की, आपल्याकडे तेलाच्या आयातीलाही पैसे राहिले नव्हते. आणि तेलाची आयात थांबली असती, तर काय झाले असते? सगळे उद्योग-धंदे बंद पडले असते. म्हणजे अगदी फूटवेअरपासून ते कॉम्प्युटरच्या हार्डवेअर- सॉफ्टवेअरपर्यंत सगळ्या गोष्टींचे उत्पादन थांबले असते. अशा या अत्यंत बिकट परिस्थितीमध्ये निर्णायक स्वरुपाचे आर्थिक धोरण अत्यंत आवश्यक होते. स्वातंत्र्यानंतरच्या कालखंडात भारतीय अर्थव्यवस्था एवढी विकलांग कधीच झाली नव्हती. जगातील कोणताही देश आपल्याला मदत करायला तयार नव्हता. भारताचे नाव जगाच्या आर्थिक इतिहासातून पुसले जाईल की काय, अशी परिस्थिती निर्माण झाली होती. त्यावेळी आपल्याला ४७ टन सोने गहाण ठेऊन पैसे उभे करावे लागले. धोरणे बदलली, स्थिती पालटलीअशा या विदारक पार्श्वभूमीवर देशात नवे सरकार आले. त्यामध्ये डॉ. मनमोहन सिंग यांच्याकडे अर्थमंत्रिपदाची जबाबदारी देण्यात आली आणि इथूनच त्यांच्या कारकिर्दीला खऱ्या अर्थाने झळाळी आली. त्यांनी अर्थव्यवस्थेची धुरा समर्थपणे पेलली आणि देशाच्या एकूणच अर्थकारणाला नवी दिशा दिली. त्यांनी जे धोरण स्वीकारले, त्याला ‘खासगीकरण, उदारीकरण आणि जागतिकीकरण’ (खाउजा) असे संबोधले जाते. देशातील उद्योजक - व्यावसायिक नियमांच्या बंधनात बांधले गेले होते. भारतीय अर्थव्यवस्थेला ‘लायसन्स आणि परमिट राज’ म्हटले जात होते. प्रत्येक गोष्टीसाठी कुठले तरी लायसन्स घ्यावे लागायचे, सरकारच्या कुठल्या तरी यंत्रणेचा त्रास सहन करावा लागायचा. त्यामुळे भारतीय अर्थव्यवस्था अत्यंत वाईट स्थितीत सापडली होती. डॉ. मनमोहन सिंगांनी त्यांच्या पहिल्याच अर्थसंकल्पातून मोठा धक्का दिला आणि अशा सगळ्या बंधनांमधून देशातील उद्योजकांची सुटका केली. त्यामुळे भारतीय उद्योजकांची उद्यमशीलता झपाट्याने वाढत गेली. त्यातूनच अर्थव्यवस्था तर सावरलीच; पण पुढच्या प्रगतीची मजबूत पायाभरणीही झाली. १९५१ ते १९९१ या चाळीस वर्षांत आपल्या देशाच्या आर्थिक विकासाचा दर केवळ ३.५ टक्के, तर लोकसंख्या वाढीचा दर २.२ टक्के होता. म्हणजे आपले दरडोई उत्पन्न वर्षाला फक्त १.३ टक्के इतक्या अत्यंत धीम्या गतीने वाढत होते. देशाच्या आर्थिक विकासाची गती हीच राहिली असती, तर आपले दरडोई उत्पन्न दुप्पट व्हायला जवळपास ५८ वर्षे लागली असती. डॉ. मनमोहन सिंगांनी हे चित्र बदलले. त्यांनी जी धोरणे स्वीकारली त्यामुळे आर्थिक विकास वेगाने सुरू झाला. १९९२ ते २००२ या काळात विकासाचा दर सरासरी ६ टक्क्यांवर जाऊन पोहोचला. त्यानंतर २००२ ते २००५ मध्ये तो ८ टक्क्यांवर गेला. पुढे २००८ मध्ये तो तब्बल ९.५ टक्क्यांवर पोहोचला. वज्रादपि कठोराणि मृदूनि कुसुमादपि अत्यवस्थ स्थितीत गेलेल्या भारतीय अर्थव्यवस्थेचे हे खऱ्या अर्थाने पुनरुज्जीवन होते. फुलासारख्या मृदू व्यक्तिमत्वाच्या डॉ. मनमोहन सिंगांनी ज्या वज्रासारख्या कणखरपणे नवी धोरणे राबवली, त्यामुळेच तिला ही संजीवनी लाभली. त्यामुळे नव्वदच्या दशकात आणि त्यानंतरच्या काळात देशाच्या जो आर्थिक विकास होत गेला, त्याचा पाया भक्कम करण्याचे श्रेय डॉ. सिंग यांच्याकडेच जाते. आज आपण जी प्रगती अनुभवतो आहे, तिची बीजे त्यांनी १९९१ च्या विपरित परिस्थितीत रुजवली होती, हे कुणीही नाकारु शकत नाही. एका अर्थाने आधुनिक भारतीय अर्थव्यवस्थेची पायाभरणी करण्याचे अत्यंत महत्त्वाचे कार्य डॉ. सिंग यांनी केले. ऋषितुल्य व्यक्तित्व, कमालीची ऋजुता डॉ. सिंग पुढे पंतप्रधान झाले. या सगळ्या कालखंडामध्ये माझा व्यक्तिगत रुपात त्यांच्याशी अत्यंत निकटचा संबंध होता. मी त्यांचा जणू मानसपुत्रच होतो. २००५ मध्ये त्यांनी माझ्या सात पुस्तकांचे प्रकाशन पंतप्रधान निवासस्थानात आयोजित केले. तो सोहळा आणि पुढेही त्यांच्याकडून लाभलेला स्नेह हा माझ्यासह आमच्या कुटुंबीयांसाठी ‘मर्मबंधातली ठेव’ आहे. स्वत: पंतप्रधान हे पदसिद्ध अध्यक्ष असलेल्या नियोजन आयोगावर सदस्य म्हणून २००९ मध्ये त्यांनी माझी निवड केली. त्याचदरम्यान, श्रीमती सोनिया गांधी या अध्यक्ष असलेल्या राष्ट्रीय सल्लागार परिषदेवरही माझी नेमणूक करण्यात आली. त्यामुळे या दोन्ही नेत्यांसोबत एकाच वेळी काम करण्याची संधी मला मिळाली. नियोजन आयोगाचा सदस्य म्हणून डॉ. सिंग यांनी माझ्याकडे अनेक महत्त्वाच्या जबाबदाऱ्या सोपवल्या होत्या. त्यामुळे त्यांच्याशी माझा नियमित संपर्क यायचा. त्यांच्या व्यक्तिमत्वाचे, नेतृत्वाचे, प्रशासकीय कौशल्याचे आणि दूरदृष्टीचे अनेक पैलू मला जवळून अनुभवता आले. यातून मला खूप शिकता आले, माझे ज्ञान नव्याने उजळत गेले. या सगळ्या ३५ वर्षांच्या प्रवासात मला उमगलेले डॉ. मनमोहन सिंग हे एक अत्यंत ऋषितुल्य असे व्यक्ती होते. ते अतिशय साधे, निगर्वी आणि विनम्र होते. आणि त्यांची ही विनम्रता खरी होती. बऱ्याच लोकांकडे खोटी विनम्रता असते, तशी ती त्यांच्याकडे नव्हती. एका सच्चा देशभक्ताची नम्रता त्यांच्या ठायी होती. विशेष म्हणजे, आपल्यावर टीका झाली, तरी ती शांतपणे ऐकत असत, त्यातून काही सुधारणा करता येईल का, याकडे लक्ष देत असत. टीका करणाऱ्यांवरतीच टीका करायची, हे त्यांचे कधीच तंत्र नव्हते. त्यांचा मोठेपणा म्हणजे, एवढे सगळे काम करुनही त्यांची वृत्ती मात्र अत्यंत विनयी, सात्विक अशी होती. एवढ्या सर्वोच्च पदावर पोहोचलेल्या व्यक्तीकडे इतकी कमालीची ऋजुता असू शकते, याची अनुभूती त्यांच्या सहवासाचा लाभ झालेल्या माझ्यासारख्यांना नक्कीच येत असे. डॉ. मनमोहन सिंग यांच्या निधनाने एका द्रष्टा अर्थनीतिकार आणि निष्ठावान देशभक्त काळाच्या पडद्याआड गेला आहे. या ‘तज्ज्ञ’ डॉक्टराने रुग्णशय्येवर निपचित पडलेल्या आपल्या अर्थव्यवस्थेचे अचूक निदान केले अन् योग्य वेळी नेमके उपचार दिले, म्हणून ती खडखडीत बरी झाली. आज तिची सुधारलेली ‘तब्येत’ पाहताना जसा आनंद होतो, तसा हे ‘डॉक्टर’ नसते तर काय झाले असते? या विचाराने मनात काहूरही उठते. त्यामुळे विसाव्या शतकाच्या अखेरीस रसातळाला जाऊ लागलेल्या या देशाला एकविसाव्या शतकासाठी नवी उभारी देण्यात डॉ. मनमोहन सिंग यांनी दिलेले योगदान येणाऱ्या शतकांचा इतिहासही विसरणार नाही. त्यांना भावपूर्ण आदरांजली..! (संपर्कः drnarendra.jadhav@gmail.com)

वेब वॉच:‘अग्नी’ फायर ब्रिगेडच्या शौर्याची ‘ज्वलंत’ कहाणी

आपल्याकडे फायर ब्रिगेडच्या कामाचे कौतुक झाल्याची उदाहरणे कमीच आहेत. या दलातील जवानांच्या शौर्याला फारसे महत्त्व दिले जात नाही. आग लागल्याची बातमी होते; पण ती कोणी, कशी आटोक्यात आणली, त्यांनी शौर्याने किती जणांचे प्राण कसे वाचवले, या विषयीच्या बातम्या ‘ब्रेकिंग’ मानल्या जात नाहीत. आग कोणाच्या हलगर्जीमुळे लागली, याचा तपास झाला, तरी त्याचा गवगवा होत नाही. शौर्य पदकांच्या बाबतीतही अनेकदा फायर ब्रिगेडच्या जवानांकडे दुय्यमपणे पाहिले जाते. आगीशी निरंतर खेळ सुरू असला, तरी फायर ब्रिगेडच्या कर्मचाऱ्यांना प्रोत्साहन मिळत नाही, त्यांचे कौतुक होत नाही. अशा अनेक ‘ज्वलंत’ प्रश्नांचा वेध घेणारा ‘अग्नी’ हा सिनेमा नुकताच प्राइमवर रिलीज झाला आहे. सिनेमासाठी उत्तम विषय निवडल्यावर पुढची पायरी असते पटकथा लेखनाची. अशा विषयावर पटकथा लिहिताना त्यातील बारकावे प्रेक्षकांना सांगण्यापूर्वी लेखकाला त्याचा अभ्यास करावा लागतो. आवेश न आणता हा अभ्यास दाखवण्यात पटकथा लिहिण्याचे कौशल्य असते. तांत्रिक बाबींची माहिती प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवताना त्यात थोडा ‘ड्रामा’ही असावा लागतो, अन्यथा तो सिनेमाऐवजी डॉक्युमेंटरी होण्याचा धोका असतो. पण, हिंदी सिनेमांमध्ये अशा ड्रामेबाजीवर इतका भर दिला जातो, तितका मूळ विषयाचा अभ्यास दुर्लक्षित राहतो आणि तिथेच हे सिनेमे फसतात. ‘चार घटकाची करमणूक’ हे सूत्र सिनेमा थिएटरमध्ये चालण्यासाठी वापरले जाते, पण ओटीटीच्या प्रेक्षकांना ‘कंटेन्ट’ मिळाला नाही, तर ते रिमोटचा वापर करतात. राहुल ढोलकिया आणि विजय मौर्य यांनी फायर ब्रिगेड कर्मचाऱ्यांचे कार्य समोर आणताना, ‘नायक-खलनायक’ अशा पद्धतीने मांडणी करून ‘अग्नी’ची पटकथा सस्पेन्स थ्रिलर केली आहे. खलनायकाची भूमिका संबंधित कलाकाराने उत्तम केली असली, तरी ते पात्र हिंदी सिनेमाप्रमाणे मासलेवाईक झाले आहे. स्वतःची बाजू प्रेक्षकांना सांगण्याची संधी खलनायकाला दिली आहे. आग लागली असताना खलनायक स्वत:च, आपण हा गुन्हा का करतो आहे, हे वेळ काढून सांगत राहतो, हा प्रसंग फिल्मी झाला आहे. अशा गोष्टींमुळे ‘अग्नी’ हा एरवी सर्वसाधारण सिनेमा झाला असता, पण कलाकारांची निवड उत्तमपणे केल्याने तो एकदा तरी बघावा असा झाला आहे. प्रतीक गांधीने साकारलेला फायर ब्रिगेड अधिकारी आणि दिव्येन्दु शर्माचा पोलिस अधिकारी त्या दोन पात्रांमधील हेवेदावे प्रसंग पेरल्यामुळे प्रेक्षणीय ठरले आहेत. अर्थात, या सिनेमाचा बराचसा भाग फायर ब्रिगेडच्या शौर्यापेक्षा फायर ब्रिगेड विरुद्ध पोलिस अशा नाट्याने तापला आहे. प्रतीक गांधीने ‘स्कॅम’ या वेब सिरीजमध्ये उत्तम काम केले होते. “प्यार का पंचनामा’,‘मिर्झापूर’ अशा अनेक कलाकृतींमधून दिव्येंदुने लक्षणीय अभिनय केला आहे. सई ताम्हणकरने फायर ब्रिगेड अधिकाऱ्याच्या पत्नीची भूमिका साकारताना केलेला संयत अभिनय आवर्जून बघावा असा आहे. मोजके संवाद, पण उत्तम रिअॅक्शनमधून तिने अभिनयाचे लाजवाब दर्शन घडवले आहे. ‘अग्नी’ हा मुंबई फायर ब्रिगेड संबंधित असल्यामुळे सिनेमातील संवाद हिंदी-मराठी आहेत. बरेच कलाकारही मराठी आहेत. जितेंद्र जोशीने न पटणारी भूमिका चांगली साकारली आहे. सखी गोखले, अनंत जोग यांच्या भूमिका उत्तम. संयमी खेरला उत्तम सिनेमांमध्ये जास्त फुटेजच्या भूमिका मिळतात. पण, त्यातील वैविध्य दाखवण्याची संधी तिने इथे वाया घालवल्याचे जाणवते. राहुल ढोलकियांनी दिग्दर्शन करताना कथेतला ‘ड्रामा’ पुढे आणला आणि फायर ब्रिगेडचा प्रश्न मागे पडला आहे. “परझानिया’सारख्या दर्जेदार सिनेमाच्या दिग्दर्शकाने ‘रईस’सारख्या चित्रपटांचा मार्ग स्वीकारावा, हे जरा खटकते. प्रॉडक्शन डिझाइनमध्ये आणखी चांगले काम व्हायला हवे होते. आगीचे सर्वच प्रसंग व्हीएफएक्स तंत्रज्ञान वापरून दाखवले आहेत. त्यामुळे त्यात एक प्रकारचा कृत्रिमपणा आणि भडकपणा जाणवतो. पोलिसाच्या रुपातील नायक आगीच्या ज्वाळांतून हेल्मेट आणि सुरक्षा साधनांशिवाय सुखरूप चालतो, पळतो, त्याला किरकोळ खरचटते, पण जराही भाजत नाही! बऱ्याच वेळा फायर ब्रिगेडचे कर्मचारी, विशेषतः प्रमुख कलाकार डोक्यावर हेल्मेट न घालता खुलेपणाने आगीतून जाता-येताना दाखवले आहेत. अशा गोष्टी या प्रकारच्या कथा विषयासाठी सर्वथा गैर आहेत. भारतात २०२२ मध्ये पहिल्या महिला फायर ब्रिगेडची नेमणूक केली गेली. पण, ही कथा महिलेशिवाय कशी पुढे सरकणार, असा प्रश्न सिनेमा तयार करणाऱ्यांना पडला असावा. त्यामुळे ‘अग्नी’च्या फायर ब्रिगेडमध्ये एक नायिकाही आहे आणि याच टीममध्ये तिचे प्रेम प्रकरण रंगले आहे. म्हणून मग त्या दोघांचे एक गाणे ओघाने आलेच! त्यासाठी ‘जागी बदन में ज्वाला..’ किंवा ‘आग हैं लगी हुई..’ अशी जुनी गाणी रिमिक्स करून न वापरल्याबद्दल निर्माता-दिग्दर्शकांचे आभारच मानायला हवे! (संपर्कः suhass.kirloskar@gmail.com)

खलनिग्रहणाय:गुन्हेगारी आणि पारंपरिक मूल्ये

आपली जुनी समाजव्यवस्था तुटून गेली, पण जी नवीन व्यवस्था आली, ती तेवढी प्रभावशाली नाही. त्यामुळे गुन्हेगारीच्या मुळावर इलाज करण्यासाठी भारतीय ज्ञान-परंपरा जोपासत, प्रासंगिक गोष्टींचे पुनरुज्जीवन करावे लागेल. संस्कारांची परंपरा आणि आधुनिकता यांचा समतोल साधला, तर समाजातील गुन्हे निश्चित कमी होतील. समाजामध्ये दिवसेंदिवस सर्वच प्रकारच्या गुन्हेगारीची वाढ होत आहे. त्यातही महिलांच्या बाबतीत घडणारे गुन्हे अत्यंत चिंताजनक आहेत. त्याचवेळी सायबर फ्रॉडने उच्छाद मांडला आहे. आर्थिक गुन्हांचा विळखाही वाढत आहे. एकीकडे गुन्हे नियंत्रणात पोलिसांची दमछाक होत आहे, तर दुसरीकडे सर्व न्यायालयांमध्ये प्रचंड प्रमाणात गुन्हे प्रलंबित आहेत. अशा पार्श्वभूमीवर समाजात गुन्हे का घडतात, याचा याविषयी अनेक मते मांडली जातात. काही तज्ज्ञ सांगतात की, आर्थिक कारणामुळे गुन्हे घडतात. काहींच्या मते गुन्हे घडण्याचे कारण सामाजिक असते. आणखी काही जण सांगतात की त्यामागे मानसशास्त्रीय कारणे असतात, तर काहींना गुन्हे घडण्यामागे सांप्रदायिक उन्माद हेही कारण असल्याचे वाटते. गुन्ह्यांचे अवलोकन केल्यावर असे दिसून येते की, प्रासंगिकतेनुसार ही सगळी कारणे कुठे ना कुठे लागू होतात. पण, सगळ्यात महत्त्वाचे कारण माणसाच्या जडणघडणीत दडलेले असते. या जडणघडणीलाच भारतीय संस्कृतीमध्ये ‘संस्कार’ म्हणतात. लहानपणापासून माणूस जे बघतो आणि अनुभवतो, त्या गोष्टी त्याच्या मेंदूवर कायमच्या कोरल्या जातात आणि भविष्यात त्याची वागणूकही त्यानुसारच घडत जाते. भारतीय संस्कृती सर्वसमावेशक आहे आणि ती वैश्विक मूल्यांवर आधारित आहे. या संस्कृतीमध्ये सर्वांच्या भल्याची कामना करण्यात आलीआहे. ‘सर्वे भवन्तु सुखिनः’ हा या संस्कृतीचा उद्घोष आहे. ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ हा संस्कृतीचा आत्मा आहे. स्त्रीला या संस्कृतीने देवी मानले आहे. कर्माच्या सिद्धांताप्रमाणे जो जसे करेल, तसे भरेल हाही या संस्कृतीचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. योग, ध्यानधारणेतून मनाच्या आणि शरीराच्या शुद्धीचा मार्ग सांगण्यात आला आहे. आज जगभरात योग करणाऱ्यांची संख्या काही कोटींवर पोहोचली आहे. संयुक्त परिवार ही भारताची एक प्राचीन परंपरा आहे. काका, मामा, मावसा या सर्व नात्यांसाठी इंग्रजीमध्ये जसा ‘अंकल’ हा एकच शब्द आहे; तसा काकू, मावशी, आत्या, मामी या सर्वांसाठीही एकच शब्द आहे- आंटी. पण, भारतीय संस्कृतीने प्रत्येक नात्याला एक वेगळे नाव दिले आहे. ही संस्कृती आध्यात्मिक आहे. ती भौतिक सुखापेक्षा आत्मिक आनंदला जास्त महत्त्व देते. काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद आणि मत्सर या षडरिपूंवर कसे नियंत्रण ठेवता येईल, याचा साकल्याने विचार करण्यात आला आहे. ज्ञान, भक्ती आणि कर्मयोग हे मनाच्या शुद्धीचे मार्ग आहेत आणि ते आपापल्या पद्धतीने माणसाला ईश्वराजवळ नेतात, अशी या संस्कृतीची धारणा आहे. अशा या भारतीय संस्कृतीच्या मुळाशी आत्मसंयम आहे. आत्मसंयम म्हणजे मनावर ताबा मिळवणे. तो कसा मिळवावा, यासाठी अनेक उपाय सांगण्यात आले आहेत. इंद्रियनिग्रह हा अशा आत्मसंयमाचाच भाग आहे. आत्मसंयम वाढवण्यासाठीच आपल्याकडे जप, व्रत, उपवास केले जातात. भारताच्या प्रत्येक भागामध्ये अशा अनेक प्रथा कोणत्या ना कोणत्या रुपाने रुजलेल्या आहेत. भारत हा आध्यात्मिक पाया असलेला देश आहे. त्यामुळे साहजिकच आध्यात्मिक साधनेला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. प्राचीन काळापासून या साधनेद्वारे आत्मा आणि परमात्म्याचा शोध घेतला जात आहे. त्यामुळे जीवनाकडे पाहण्याची दृष्टी विशाल आणि व्यापक बनली आहे. ही संस्कृती सगळीकडे ईश्वराचे अस्तित्व असल्याचे मानते. अगदी दगड-माती, झाडे-वेली, नदी-सागर, पक्षी-प्राणी या सर्वांची पूजा केली जाते. त्यामुळे दयाभाव हे या संस्कृतीचे मूळ आहे. षड् आस्तिक दर्शन वेगवेगळ्या पद्धतीने सत्याचे वर्णन करते. एकम् सद् विप्रा बहुधा वदन्ति। या उक्तीप्रमाणे असे मानले जाते की, सत्य एकच आहे, विद्वान लोक ते विविध प्रकारे मांडतात. गुन्हेगारी मानसिकता वाढू नये म्हणून भारतीय जीवनपद्धतीचे हे सगळे संस्कार आपल्या शिक्षण पद्धतीत समाविष्ट होणे गरजेचे आहे. इंग्रजांनी जी शिक्षण पद्धत लागू केली, ती पूर्णपणे भौतिकवादी दृष्टिकोनावर आधारित आहे. या शिक्षण पद्धतीमुळे भारताची अस्मिताच अस्तित्वहीन झाली आहे. शिक्षण एक चांगले चारित्र्य निर्माण करते. स्वस्थ शरीर, विकसित मन आणि नैतिक भावना या शिक्षण पद्धतीचे मूलाधार आहेत. शिक्षण माणसामध्ये सामाजिक जबाबदारीची जाणीव निर्माण करते. त्यामुळे लहान वयातच कायद्यांचे पालन करणे शिकवायला हवे. संविधान सर्वोच्च आहे आणि त्याचे पालन करणे आपले आद्यकर्तव्य आहे, ही गोष्ट सर्व मुलांच्या मनात रुजवली पाहिजे. लहानपणापासून मुलांना खेळण्याची संधी द्यायला हवी. कारण मैदानी खेळ हा फक्त शारीरिक व्यायाम नसून मानसिक विकासाचेही ते मोठे माध्यम आहे. मनामध्ये असलेले ताणतणाव खेळाने दूर होतात. संशोधनातून हे सिद्ध झाले आहे की, योगाभ्यासामुळे एक संतुलित व्यक्तिमत्व विकसित होते. भावनेवर बुद्धीचा ताबा असला की माणसाचा तोल जात नाही आणि आपल्या मनावर त्याचे पूर्ण नियंत्रण राहते. भविष्यात गुन्हेगारीकडे वळणारी पावले रोखण्यासाठी मनावरचे नियंत्रण हा सर्वांत महत्त्वाचा उपाय आहे. आपली जुनी समाजव्यवस्था तुटून गेली, पण जी नवीन व्यवस्था आली, ती तेवढी प्रभावशाली नाही. त्यामुळे गुन्हेगारीच्या मुळावर इलाज करण्यासाठी भारतीय ज्ञान-परंपरा जोपासत, सध्या प्रासंगिक असलेल्या गोष्टींचे पुनरुज्जीवन करावे लागेल. संस्कारांची परंपरा आणि आधुनिकता यांचा समतोल साधला, तर समाजातील गुन्हे काही प्रमाणात निश्चितच कमी होतील. नैतिकता खालावली, तणाव वाढलापूर्वी गावागावांत रामायण, महाभारत, भागवतकथा तसेच ज्ञानेश्वरी, तुकारामगाथेवर कीर्तन-प्रवचने व्हायची. त्यातून चांगले काय आणि वाईट काय, याचे ज्ञान होत मनांवर सुसंस्कार व्हायचे. या संस्कारांचा समाजव्यवस्थेवर मोठा पगडा होता. जीवनशैलीही साधारण होती. साधे जीवन आणि उच्च विचार हा सिद्धांत रुढ होता. आता बदलत्या काळात ही परंपरा जवळपास बंद झाली आहे. परिणामी नैतिकतेची पातळी खालावली आहे आणि त्यातूनच गावोगावी तणाव वाढत आहे. अशा गोष्टीही गुन्हेगारी वाढण्याला कारणीभूत ठरत आहेत. (संपर्कः bhushankumarupadhyay@gmail.com)

डायरीची पाने:कापूसवेचणी

कापसाच्या हंगामाशिवाय पेंडखजूर कधी खायला मिळायची नाही. त्यामुळं वेचणीचा काळ म्हणजे पेंडखजुरीचा गोड काळ, असं आमच्या डोक्यात पक्कं बसलं आहे. सध्या सगळीकडं कापूस वेचणीची घाई सुरू आहे. रानात माणसं मिळत नाहीत. कापूस वेचणी खूप महागली आहे. रोजानं आलेल्या बायका वेळ काढत कसाबसा कापूस वेचतात, पण किलोनं म्हटलं तर त्या एकेका दिवशी तीस ते चाळीस किलो कापूस वेचतात. हे सगळं पाहताना मला माझं लहानपण आठवतं. घरातली सगळी माणसं लेकराबाळांसह या काळात कापूस वेचायला जायची. उलट रोजागारावरच्या बायका तेव्हा कमीच लागायच्या. आज मात्र सगळ्यांना स्वतःच्या शेतात काम करायचा कंटाळा येतो आणि रोजगारी बायका मिळणं मुश्किल झालं आहे. त्यामुळं आता कापूस वेचणी हे लोकांना महासंकट वाटू लागलंय. पण, आमच्या काळी वेचणी खूप आनंददायक होती. गाणी म्हणत, गप्पागोष्टी करत घरातली सगळी माणसं कापूस वेचायची. कापूस हे आमच्या मराठवाड्यातलं तसं जुनं पीक. त्या काळात आमच्याकडं ‘बगडा’ नावाची कापसाची एक जात होती. त्याची उंची गुडघ्याखालीच असायची. बगड्याला बोंडं आणि कापूसही कमीच असायचा. सुरूवातीच्या काळात, म्हणजे माझ्या शालेय जीवनात हा बगडा कापूस वेचायला मी नेहमी जायचो. स्वतःच्या घरचा कापूस वेचायला वहिनीसोबत आणि बहिणीच्या सासरी गेलं की तिथं तिच्यासोबत वेचायला जात असे. घरी कापूस वेचायचो, तेव्हा त्याचं मोल रोजगारी बायकांबरोबर मी हक्कानं मागून घ्यायचो. पैशाच्या लालचेनं का होईना, काम करायला शिकतोय ना! म्हणून घरचे लोकही पैसे द्यायचे. ते पैसे पुन्हा वडिलांकडं जमा असायचे. ते किती झालेत, याचा कायम घोळ असायचा. ते कधीच परत मिळायचे नाहीत. कारण नवे कपडे आणले की वडील सांगायचे, तुझ्या पैशातले एवढे कटले. आम्हालाही वाटायचं, आपण आपल्या पैशाचे कपडे घेतले, कटू दे कटले तर! शर्ट अंगावर घालताना तो आपण कमावलेल्या पैशाचा आहे, याचा आनंद प्रत्यक्ष हातात पैसे घेण्यापेक्षा जास्त असायचा. बहीण चतुरबाईच्या सासरी गेलो की तिच्यासोबत शेतात जायचो. कापसाच्या रानात आम्ही दोघंच असायचो. तेव्हा ती पाखरांच्या गोष्टी सांगायची. तिला पाखरांची भाषा कळायची. एकेक पाखरू शीळ घालतं म्हणजे काय म्हणतं? ते तसं का म्हणतं? त्याच्या पाठीमागची कथाही सांगायची. त्यातल्या काहींचा उपयोग मी माझ्या लेखनात करून घेतला. काही अशाच वाऱ्यावर गेल्या आहेत. आपला भोवताल जिवंत आहे आणि त्यातल्या प्रत्येक घटकाची एक कथा आहे, हे लक्षात येऊन तेव्हा इतकं उदात्त वाटायचं की रानावनातही खूप करमायचं. आपल्या भोवतीचं जग किती सुखी, समृद्ध आणि आनंदी आहे, असं वाटायचं. हे सगळं करताना बहिणीचा सासुरवास हलका व्हायचा. तिच्या कथा - गाणी माझं आणि तिचंही मनोरंजन करायचे. तिचं मन हलकं हलकं व्हायचं. मी कापूस वेचायला जायचो, त्या दिवशी घरी परत आलं की बहिणीची सासू, ज्यांना मी आत्या म्हणायचो; त्या मला पेंडखजूर खायला द्यायच्या. एका अर्थानं मी शेतात केलेल्या कामाची ती गोड मजुरी असायची. शिवाय, मी गावी परत निघायचो, तेव्हा शंकर दाजी तालुक्याला जाऊन माझ्यासाठी कापड आणायचे. मला टेलरकडं न्यायचे. तो माझं माप घेऊन छान कपडे शिवायचा. त्याच्याकडं जाण्यात मला खूप आनंद वाटायचा, कारण त्याच्या घरी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचं एक कॅलेंडर लावलेलं असायचं. त्यात बाबासाहेब शाळेत जाताना, परदेशात जाताना, मंत्री असताना, राज्यघटना लिहिताना असे फोटो होते. ते मला फार पाहावे वाटायचे. शेतातून कापूस आला की, तो घरातल्या अंबारात भरून ठेवणे, हा एक कार्यक्रम असायचा. अंबरात कापूस भरताना तो तुडवून भरला जायचा. त्यासाठी आम्हा सर्व लेकरांना अंबारात उतरवायचे आणि कापूस टाकायचे. आम्ही तो तुडवून त्यावर उड्या मारून मारून जास्तीत जास्त कापूस अंबारात भरायचो. खूप मजा यायची. कापसावर उड्या मारताना फार आनंद वाटायचा. अंबार भरत आल्यावर कधी कधी त्यावर आम्ही झोपायचोही. कारण तेव्हा घरी गादी नव्हती, गादीवर झोपण्याचा अनुभव नव्हता. त्यामुळं हा अख्खा कापूस आणि त्यावर झोपणं म्हणजे गादीपेक्षाही भारी वाटायचं. कापसाचा एक विशिष्ट गंध यायचा. तो छान वाटायचा. आम्ही लेकरं त्या कापसावर उड्या मारत राहायचो आणि थकलो की लोळत राहायचो. तिथंच एकमेकांना गोष्टी सांगत बसायचो. कापूस अंबारात भरण्यासारखाच तो विकायला नेताना गाडीवर भोत भरणे, हा एक कार्यक्रम असायचा. संध्याकाळी गाड्या लावल्या जात. त्यावर भोत उभे केले जात आणि त्यात कापूस भरला जाई. आम्ही मुलं तोही कापूस तुडवून द्यायचो. टच्चून कापूस भरला की भोत शिवले जायचे आणि पहाटेच गाड्या हिंगोली किंवा पूर्णेच्या आडतीवर जायच्या. या भोतावर बसून दादासोबत जायची संधी कधी तरी आम्हाला मिळायची. त्या निमित्तानं एक वेळ हॉटेलमध्ये भजी खायला मिळायची. कधी कधी दादा जिलबीही खाऊ घालायचा. ती मजा खूप भारी वाटायची. त्यामुळं कुठल्या तरी निमित्तानं एकदा कापसाच्या भोतावर जायला पाहिजे, असं वाटायचं. शेतातला कापूस गेला की, मग बोंदरी वेचणं सुरू व्हायचं. बोंदरी म्हणजे कापसाचा सरवा असायचा. राहिलीसाहिली बोंडं, झाडाझुडपात उडून गेलेला, खडोळीनं बाभळीवर खोप्यासाठी नेलेला कापूस आम्ही काढायचो. या संदर्भात एक कविताही मी लिहिली होती. ‘माझ्या काबाडाचे धनी’मध्ये ती आहे. शरद जोशी आणि मारुती चितमपल्ली यांना ती फार आवडली होती. शरद जोशींनी एका भाषणात तिचा उल्लेख केला होता. त्यांचं ते भाषण ‘मळ्यातील अंगार’ या पुस्तकात आलं आहे. मारुती चितमपल्लींनी मला या कवितेविषयी सविस्तर पत्र लिहिलं. भीमराव धोंडे यांच्या शेतकरी आत्महत्यांवर आधारित ‘तहान’ या सिनेमात ही कविता गाणं म्हणून वापरली आहे. प्रशांत मोरे या कवी मित्रानं ती गायली आहे. ठाकूर नावाच्या संगीतकारानं तिला संगीत दिलं आहे. ही बोंदरी म्हणजे आमच्या मालकीचा कापूस असायचा. त्यात थोडाफार कचरा असायचा आणि त्याचा रंगही मळकट असायचा. त्यामुळं त्याला चांगल्या कापसाइतका भाव मिळत नसे. पण, गावातले दुकानदार त्याच्या भारंभार पेंडखजूर द्यायचे. म्हणजे एका तागड्यात कापूस, दुसऱ्या तागड्यात पेंडखजूर टाकून कापसाच्या वजनाइतकी खजूर दिली जायची. पेंडखजूर खायला मिळायची, त्यामुळं आम्ही रानातला असा कापूस बोंदरीच्या रूपात गोळा करून न्यायचो. कापसाच्या हंगामाशिवाय आम्हाला पेंडखजूर कधी खायला मिळायची नाही. त्यामुळं कापूस वेचणीचा काळ म्हणजे पेंडखजुरीचा गोड काळ, असंच आमच्या डोक्यात पक्कं बसलं आहे. (संपर्कः inbhalerao@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:भेट म्हणून दिली होती ड्रायव्हरसह कार...

माझ्या हिश्श्याच्या किश्श्यांमध्ये गेल्या आठ‌वड्यात मी राज कपूरजींची शंभरावी जयंती आणि रणधीर कपूरजींनी मला भेट दिलेल्या त्यांच्या सोफ्याची गोष्ट सांगितली होती. पण, राज कपूर यांचे व्यक्तित्व आणि भारतीय सिनेमासाठीचे त्यांचे योगदान एक-दोन भागांमध्ये लिहिले जाऊ शकत नाही. त्यामुळे आणखी किमान एक भाग लिहून काही गोष्टी तुम्हाला सांगाव्यात, असा विचार मनात आला. म्हणून आजचा भाग राज कपूर यांच्याविषयी. राज कपूर यांची शंभरावी जयंती भव्यदिव्य पद्धतीने साजरी झाली. त्या दिवशी पीव्हीआरमध्ये चहुबाजूला त्यांच्या सिनेमांची पोस्टर लागली होते. त्यांच्या व्यक्तिगत आयुष्यातील क्षणांचे; पृथ्वीराज कपूरजी, शम्मी कपूर, शशी कपूर, बहीण उम्मी, ऋषी कपूर, रणधीर कपूर यांच्यासोबतचे फोटो लावले होते. त्यांची सारी वाद्ये- ढोलकी, तबला, सारंगी, हार्मोनियम, अकॉर्डियन खूप चांगल्या पद्धतीने मांडण्यात आली होती. ‘आवारा’, ‘मेरा नाम जोकर’ अशा सिनेमांच्या स्टँडीसोबत लोक फोटो काढून घेत होते. दुसऱ्या बाजूला एक बँड राज कपूर यांची गाणी वाजवत होता. गाडीतून उतरताच मी पाहिले की प्रवेशद्वारावर संपूर्ण परिवार उभा होता. रणधीर कपूर आणि बबिताजी खुर्चीवर बसलेले होते. नीतू कपूर, नीला आंटी, केतन देसाई, कंचन देसाई, करिश्मा कपूर, करीना कपूर, सैफ अली खान, रीमा, मनोज जैन आणि त्यांची मुले, रिद्धिमा येणाऱ्यांचे स्वागत करत होते. मुलगी अल्फिया आणि मुलगा साहिर यांना घेऊन मी तिथे पोहोचलो, तेव्हा सर्वांत आधी मला नीतूजींनी पाहिले आणि आपल्या स्टाइलमध्ये ‘रूमीजी..’ अशी साद घालत माझी गळाभेट घेतली. त्यानंतर रणबीरची भेट झाली आणि साहजिकच चिंटूजींची आठवण निघाली. ते आमच्यासोबत नसल्याची जाणीव प्रकर्षाने होत होती. विशेष म्हणजे, या परिवारातील सगळे जण प्रवेशद्वारावर उभे राहून येणाऱ्यांचे स्वागत करत होते, त्यांना भेटत होते, त्यांच्याशी गप्पाही मारत होते. मी मुलांना म्हणालो, ‘बघा, हा परिवार किती अनोखा आहे, प्रेमळ आहे, अाजही किती जमिनीवर आहे. इथे स्वागताला उभे असलेले रणबीर, आलिया, करिश्मा, करीना, नीतूजी हे सगळे मोठे स्टार आहेत आणि त्यांच्याभोवती एवढी गर्दी आहे. त्यांच्यासाठी कसलीही विशेष सुरक्षा नाही. जो यायचा तो त्यांना सहजपणे भेटून आत जात आहे.’ मला तिथे बोनी कपूर साहेब भेटले. मग राज कपूर साहेब आणि कृष्णा आंटींची आठवण निघाली. या दोघांच्या अनेक जुन्या आठवणींवर आम्ही बोलत होतो. राज कपूर साहेबांचा जवळचा सहवास लाभलेल्यांमध्ये बोनी कपूरजी होते. बोनीजी राज साहेबांचे खूप आवडते होते. ते सांगत होते, राज कपूर साहेब इतके ध्येयासक्त होते की, त्यांनी आपली सगळी कमाई सिनेमांवर, स्टुडिओंवर खर्च केली आणि नंतर स्वत:चे घर बांधले. मी म्हणालो, ‘हो, मलाही कृष्णा आंटींनी सांगितले होते की त्यांचे निम्मे आयुष्य भाड्याच्या घरामध्ये गेलेय. त्या म्हणाल्या होत्या, मी त्यांच्याशी (राज साहेब) भांडायचे, नाराज व्हायचे. त्यांना म्हणायचे की, तुम्ही फक्त स्टुडिओ उभारत आहात, आधी घर तरी बांधा. ते मला प्रेमाने समजावायचे की, कृष्णा, सिनेमा हे माझे पॅशन आहे आणि सिनेमा स्टुडिओमुळे तयार होतो, घरामुळे नाही. आपला स्वत:चा एक स्टुडिओ असावा, हे कोणत्याही चित्रपट निर्मात्याचे स्वप्न असते. त्यावर मी म्हणायचे की, मी एक गृहिणी आहे आणि आपले स्वत:चे घर असावे, हे प्रत्येक गृहिणीचे स्वप्न असते. त्यावर राज कपूर साहेब हसून म्हणायचे.. कृष्णा, माझे स्वप्न पूर्ण होईल आणि तुझेही स्वप्न साकार होईल! ‘मेरा नाम जोकर’नंतर त्यांना आपला स्टुडिओही गहाण ठेवावा लागला. पुढे ‘बॉबी’ प्रदर्शित झाला तेव्हा त्यांचे कर्ज फिटले आणि त्यानंतरही काही वर्षांनी त्यांनी घर खरेदी केले. जिथे ते इतकी वर्षे भाड्याने राहात होते, ते घर त्यांनी कृष्णा आंटींना भेट दिले. या गोष्टीवरून मला अमीर क़ज़लबाश यांचा एक शेर आठवतोय... मिरे जुनूँ का नतीजा ज़रूर निकलेगा, इसी सियाह समुंदर से नूर निकलेगा। मला बोनीजींनी सांगितले, ‘मेरा नाम जोकर’नंतर राज कपूर साहेबांवर कर्ज झाले होते. एक दिवस ख़्वाजा अहमद अब्बास त्यांच्याकडे आले आणि त्यांना एक कथा-कल्पना ऐकवली. ते म्हणाले, मी सांगतो आहे म्हणून तुम्ही या कथेवर सिनेमा बनवा, तुमचे सगळे कर्ज फिटून जाईल. आणि मग राज कपूर साहेबांनी ‘बॉबी’ बनवला. हा सिनेमा इतका िहट झाला की खरोखरच त्यांचे सगळे कर्ज फिटले. एके दिवशी राज साहेबांनी एक अॅम्बेसेडर कार विकत घेतली आणि ते अब्बास साहेबांकडे गेले. त्यांना म्हणाले, ‘ही कार माझ्याकडून तुम्हाला भेट! आणि गाडीत जो ड्रायव्हर बसला आहे, तो सुद्धा तुमचाच ड्रायव्हर असेल. त्याचा पगार आर. के. प्रॉडक्शन देईल आणि ज्या पंपावर ‘आर. के”चे खाते आहे तिथूनच या गाडीतही पेट्रोल भरले जाईल.’ त्यांनी ड्रायव्हर आणि पेट्रोलसह ती गाडी भेट दिली. एकदा त्यांच्याकडे इन्कम टॅक्सची काही रक्कम बाकी राहिली होती. ती देण्यासाठी स्वत: खरेदी केलेला श्रीकांत स्टुडिओ त्यांनी विकला; पण कुणा मंत्र्याला, नेत्याला वा अधिकाऱ्याला सांगून ही रक्कम माफ करुन घेण्याचा प्रयत्न केला नाही. राज कपूर हे अशा दिलदार, उमद्या व्यक्तिमत्वाचे होते. आज त्यांच्या आठवणीत ‘अनाडी’ सिनेमाचे हे गाणे ऐका... सब कुछ सीखा हमने, न सीखी होशियारी... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

रसिक स्पेशल:...अन्यथा, ऱ्हास अटळ आहे!

उत्तम कथा, कसदार अभिनय, दर्जेदार निर्मितीमूल्ये, अफलातून लोकेशन्स आणि चोख मार्केटिंग यांच्या बळावर दाक्षिणात्य सिनेमांचा यशोरथ वेगाने धावतोय. त्याला आवर घालण्याची चर्चा करण्याऐवजी हिंदी आणि मराठी सिनेमांनीही तशी धाव घेण्याची तयारी केली पाहिजे. त्यासाठी ‘पुष्पा’च्या आडून येणाऱ्या हाका सावधपणे ऐकल्या पाहिजेत ! अल्लू अर्जुन अभिनित ‘पुष्पा - द रुल’ हा सिक्वेलपट प्रदर्शित होऊन दोन आठवडे झाले आहेत. मूळच्या तेलुगू भाषेतील या सिनेमाने एव्हाना भारतीय सिनेमांच्या उत्पन्नाचे आजवरचे रेकॉर्ड मोडले आहेत. हिंदीसह अन्य प्रादेशिक भाषांमध्येही हा सिनेमा प्रदर्शित झाला आहे. पहिल्या आठवड्यात एक हजार कोटींची कमाई करणारा तो पहिला सिनेमा ठरला आहे. वास्तविक या सिनेमात व्हीएफएक्स आणि धमाकेदार अॅक्शनची स्टाइलबाज मांडणी वगळता विशेष काही नाही. त्यातील गाणीही पहिल्या भागाच्या तुलनेत जास्त लोकप्रिय झाली नाहीत. मग तरीही तो इतकी कमाई कशी काय करू शकला? मार्केटिंग, पब्लिसिटीचे यश‘पुष्पा’चे हे यश त्याच्या तुफान मार्केटिंग आणि माऊथ पब्लिसिटीमध्ये आहे. प्रदर्शनापूर्वीच केवळ टिझर आणि ट्रेलरच्या माध्यमातून तसेच ब्रँड पब्लिसिटीतून जवळपास शंभर कोटींची कमाई या सिनेमाने केली. देशभरातील विविध शहरांत तसेच विदेशांतही भव्य-दिव्य पब्लिसिटी कॅम्पेन केले गेले. या सिनेमाच्या डोळे दीपवणाऱ्या कमाईचे गणित विक्रमी स्क्रीन ब्लॉकिंग आणि बुकिंगमध्येही दडले आहे. देशभरातील शेकडो थिएटर या सिनेमासाठी आधीच ब्लॉक केले गेले, तर काही हजार स्क्रीन बुक करण्यात आले. ‘पुष्पा’ रिलीज होईल, तेव्हा प्रेक्षकांना दुसऱ्या सिनेमांचे फारसे ऑप्शन राहणार नाहीत, याची दक्षता वितरकांकडून घेतली गेली. काही मेट्रो शहरांत पहिल्या ठराविक दिवसांत तिकीट दरही वाढीव ठेवले गेले. जोडीला टीव्ही चॅनल, सोशल मीडिया, प्रिंट मीडिया तसेच गॉसिपिंगमधून ‘पुष्पा’ सतत चर्चेत राहील, याची नीट खबरदारी घेतली गेली. अशा सगळ्या गोष्टींचा एकत्रित परिणाम म्हणजे या सिनेमाने केलेली विक्रमी कमाई! आशय, शैली अन् तंत्राचे नावीन्य‘पुष्पा - दोन'चे हे आर्थिक यश एखादा सिनेमा काढताना व्यावसायिक गणिते कशी मांडावीत, याचे उत्तम उदाहरण ठरावे. या तुलनेत फार कमी हिंदी सिनेमे अशी अफाट कमाई करतात. या वर्षी आलेल्या सिनेमांमध्ये चांगल्या कमाईच्या बाबतीत अॅनिमल, लापता लेडीज, तसेच पठाण, जवान, गदर- भाग दोन अशी काही मोजकी नावे घेता येतील. मात्र, दक्षिणेकडील सिनेमे विलक्षण प्रमाणात तिकीटबारीवर कमाई करताहेत. लोकमानसाला भिडणारा आशय, वेगळ्या व्यक्तिरेखा, अनोखी शैली आणि नव्या तंत्रज्ञानाचा नेमका वापर यामुळे त्यांना हे यश मिळत आहे, ते कमी लेखता येणार नाही. एस. एस. राजामौलींचा ‘आरआरआर’, अभिनेता यशचा अॅक्शनपट ‘केजीएफ-२’ आणि अल्लू अर्जुनचा ‘पुष्पा : द राइज’ या सिनेमांनी देशभरातील प्रेक्षकांच्या मनावर जे गारुड केलं, तशी संधी हिंदी चित्रपटांनाही होती; मात्र तिचे सोने करता आले नाही. हिंदी सिनेमे का मागे पडले?दक्षिणेच्या मानाने हिंदी सिनेमा मागे पडलाय, हे मान्यच करावे लागेल. एक काळ होता, जेव्हा सगळीकडे केवळ येऊ घातलेल्या हिंदी सिनेमांची चर्चा असायची. त्यातली गाणी, सीन, संवाद, अॅक्शन, तांत्रिक वैशिष्ट्य यांची माहिती झळकत राहायची. ही वातावरणनिर्मिती सिनेमाच्या पथ्यावर पडायची. हा प्रकार अनेकदा आताच्या पेड मार्केटिंगच्या स्वरूपाचा असायचा, मात्र त्याचे बाह्यरुप बटबटीत नव्हते. आता परिस्थिती बदललीय. माध्यमांचा सुकाळ आहे, माहितीचा भडिमार आहे, तरीही आगामी काळात कोणते हिंदी सिनेमे प्रदर्शित होणार आहेत, याबद्दल लोकांमध्ये फारशी उत्सुकता दिसत नाही. उलट दक्षिणेकडील कोणते सिनेमे कधी रिलीज होणार आहेत, त्यांचा ‘यूएसपी’ काय आहे, याविषयी लोक भरभरून बोलतात. दाक्षिणात्य सिनेमांना मिळालेले व्यावसायिक यश अभिनंदनपात्र का आहे, याची अलीकडे चर्चा होते. त्यातून धडा घेत हिंदी सिनेमानेही थोडीफार कूस बदलायला सुरूवात केली आहे. ओटीटीवरील तसेच नियमित हिंदी सिनेमांच्या आशय- विषयात याचे प्रतिबिंब दिसू लागले आहे. वितरण, विपणन पद्धतीतही बदल होत आहेत. या गोष्टींमुळे फरक पडला आणि त्यात सातत्य राहिले, तरच हिंदी सिनेमांचे जुने दिवस परत येतील. मराठी सिनेमा कुठं आहे..?या सगळ्याच्या तुलनेत मराठी सिनेमा कुठे दिसतो, याचे उत्तर निराशाजनक आहे. त्याच त्या साचेबद्ध कथा, त्यातील त्याच बंदिस्त व्यक्तिरेखा, त्या साकारणारे तेच ते चेहरे, प्रयोगशीलतेचे दुर्भिक्ष्य आणि कमालीचे कल्पनादारिद्र्य असलेले सादरीकरण! अशा पठडीबद्ध सिनेमांकडे मराठी प्रेक्षकही हल्ली फारसा वळत नाही, तिथे तो अन्य भाषांमध्ये जावून कमाईचा विक्रम वगैरे करेल, ही कल्पनाही कुणी करणार नाही. त्यातही एखाद्याने वेगळा प्रयोग करत, नव्या दमाच्या लोकांना घेऊन, कसदार आशयाचा सिनेमा काढला तर त्यालाही यश मिळत नाही, कारण त्याची काहीच पब्लिसिटी झालेली नसते. त्याला किमान पन्नास स्क्रीनही मिळत नाहीत, हेही वास्तव आहे. ही सगळी विलक्षण साचलेपणाची, उदासीनतेची लक्षणे आहेत. शंभर वर्षांहून मोठा वारसा असलेल्या मराठी सिनेमाच्या परिघात शंभर कोटीची कमाई करणारा ‘सैराट’चा एकच सुवर्णबिंदू आहे. अलीकडे तर मुंबई, पुणे, ठाणे, नाशिक, कल्याण - डोंबिवली इतकेच मराठी सिनेमाचे क्षेत्र उरलेय की काय, असे वाटण्यासारखी स्थिती आहे. ग्रामीण तसेच निमशहरी नागरजीवनाचे फारसे प्रतिनिधित्व तो करत नाही. मग त्या भागातील लोक मराठी सिनेमावर फुली मारत असतील, तर त्यात त्यांचा दोष नाही. विजय सेथूपती अभिनित ‘महाराजा’ हा मल्याळी सिनेमा चिनी भाषेत डब होऊन चार हजार स्क्रीनवर रिलीज होतो आणि मराठी सिनेमा आपल्याच राज्यात स्क्रीन्स मिळत नाहीत म्हणून रडत राहतो. असे का होतेय, याचे उत्तर शोधताना केवळ प्रेक्षकांच्या माथ्यावर खापर फोडून मोकळे होता येणार नाही. त्यासाठी मराठी सिनेक्षेत्राने कठोर आत्मपरीक्षण करुन स्वत:ला मुळापासून बदलले पाहिजे. अन्यथा, ऱ्हास अटळ आहे! ‘पुष्पा’ हा खूप दर्जेदार सिनेमा आहे, असा याचा मुळीच अर्थ नाही. उलट तो एक टिपिकल भडक, बटबटीत नि काहीसा ओंगळवाणा सिनेमा आहे, असे म्हणता येईल. तथापि, उत्तम कथा, बांधीव पटकथा, भिडणारा आशय, कसदार अभिनय, दर्जेदार निर्मितीमूल्ये, अफलातून लोकेशन्स आणि चोख मार्केटिंग या गोष्टींच्या बळावर एकूणच दाक्षिणात्य सिनेमांचा यशोरथ वेगाने धावतोय. त्याला आवर घालण्याची चर्चा करण्याऐवजी हिंदी आणि मराठी सिनेमांनीही तशी धाव घेण्याची तयारी केली पाहिजे. त्यासाठी ‘पुष्पा’च्या आडून येणाऱ्या हाका सावधपणे ऐकल्या पाहिजेत! संपर्कः sameerbapu@gmail.com

रसिक स्पेशल:जगण्यासाठी आता ‘वाचलं’ही पाहिजे!

सोशल मीडियाच्या या प्रभावकाळात भाषिक, सामाजिक, सांस्कृतिक प्रश्न अधिक गडद होत आहेत. भौतिक सुविधांनी घरे संपन्न होत असताना कुटुंबात, नात्यात, त्यात गुंतलेल्या मनांमध्ये मात्र रितेपणा येतो आहे. हा विरोधाभास दूर सारत आयुष्य सकस बनवण्यासाठी पुस्तकांशी मैत्री केली पाहिजे. पुणे पुस्तक महोत्सवाने त्या दिशेने एक पाऊल टाकले आहे. गेल्या वर्षीच्या पहिल्या ‘पुणे पुस्तक महोत्सवा’च्या यशानंतर राष्ट्रीय पुस्तक न्यासातर्फे दुसरा, अधिक मोठा आणि दिमाखदार महोत्सव १४ ते २२ डिसेंबरदरम्यान होत आहे. त्याची सुरूवात ११ डिसेंबरला शांतता... पुणेकर वाचत आहेत!’ या अनोख्या उपक्रमाने झाली. यंदा गेल्या वर्षीच्या तुलनेत दुपटीहून अधिक प्रकाशन संस्था आणि विक्रेत्यांची दालने साहित्याचा अनमोल खजिना वाचकांपुढे खुला करणार आहेत. मराठीला अलीकडेच अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाला. मराठीजनांनी दहा वर्षे केलेल्या पाठपुराव्याची ही फलश्रुती आहे. त्या पार्श्वभूमीवर या पुस्तक महोत्सवाला अधिक उस्फूर्त प्रतिसाद लाभेल. या महोत्सवात मराठीबरोबरच देशातील अन्य भाषांची तसेच विदेशी भाषांतील विपुल पुस्तके अनुवादित स्वरूपात उपलब्ध असतील. देश-विदेशात जसे दरवर्षी चित्रपट महोत्सव होतात, नाट्य आणि संगीत महोत्सवांचे आयोजन होते, तसे पुस्तक महोत्सव भरवले जात नाहीत. ही उणीव पुणे पुस्तक महोत्सवाने यशस्वीपणे भरून काढली आहे. एेतिहासिक पार्श्वभूमी लाभलेला गणेशोत्सव, सवाई गंधर्व संगीत महोत्सव आणि पुणे आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सव आदी सांस्कृतिक सोहळे पुण्यात येणाऱ्या पर्यटकांचे नेहमीच आकर्षण असते. त्यात आता ‘पुणे पुस्तक महोत्सवा’चाही समावेश होईल. हा महोत्सव आणि पुणेकरांच्या पुस्तक वाचनासारख्या उपक्रमामुळे भविष्यात पुण्याला ‘पुस्तकप्रेमींचे शहर’ अशी ओळखही लाभेल. बदलत्या काळात वाचन संस्कृतीच्या वाढीसाठी अशा प्रकारच्या पुस्तक महोत्सवांना वेगळे महत्त्व आले आहे. टीव्ही, मोबाइल आणि इंटरनेटच्या या जमान्यात माणसांना बघे बनवणाऱ्या समाजमाध्यमांचा पूर आला असताना वाचन संस्कृती कशी टिकवायची आणि न वाचणाऱ्यांना वाचनाकडे कसे वळवायचे, हा मोठा प्रश्न आहे. त्यासाठी विविध उपाय करावे लागतील. सांस्कृतिक कार्यक्रम आणि लेखक -वाचक भेटींसह आयोजित होणारे असे भव्य पुस्तक महोत्सव हा त्यापैकी एक प्रभावी उपाय ठरू शकतात. प्रत्येक साक्षर आणि सुशिक्षित माणसाने सुसंस्कृत, बहुश्रुत बनून देशाचा उत्तम नागरिक होण्यासाठी उत्तम वाचक तरी झालेच पाहिजे. त्यासाठी दररोज शक्य होईल तितके वाचन केले पाहिजे. कारण पुस्तके माणसांना जे ज्ञान, जी दृष्टी देतात, ती चित्रपट, नाटक वा संगीतातून मिळेलच असे नाही. पुस्तक वाचन म्हणजे लेखक ललित साहित्यातून जे जीवनविश्व उलगडतो किंवा ललितेतर साहित्यातून जे वैचारिक ज्ञान देतो, त्याच्याशी आपले अनुभव आणि ज्ञान पडताळत वाचक आपल्या मनात त्याचे प्रतिरुप उमटवतात. अशा स्थितीत वाचक हा लेखकस्वरूप होतो आणि पुस्तक हे या एकात्म अनुभूतीचे साधन ठरते. ही आदर्श वाचन प्रक्रिया आहे, ती पुस्तकांच्या वाचनातूनच आत्मसात करता येते. त्यासाठी प्रत्येक मुलावर आईवडिलांनी किंवा शाळेने जाणीवपूर्वक आणि मुलांची जिज्ञासा जागृत करीत वाचन संस्कार करावे लागतात. पुढच्या आयुष्यात अशी वाचन संस्कारित पिढी केवळ कुटुंबाचाच नव्हे, तर सुजाण, सजग आणि सुसंस्कृत नागरिक म्हणून देशाचाही आधार होऊ शकते. आता अभिजात दर्जा लाभलेली मराठी पुढील काळात तरुणाईसाठी जगातील नवे ज्ञान – तंत्रज्ञान शिकवणारी आणि रोजगार देणारी भाषा झाली पाहिजे, तरच ती इंग्रजीच्या तोडीची समर्थ भाषा होईल. पण, त्यासाठीची पहिली अट मात्र वाचन हीच आहे. त्यामुळे अशा पुस्तक महोत्सवांच्या उद्देशामध्ये, मराठी आणि अन्य अभिजात भाषांच्या साहित्याचे स्वतंत्र दालन असण्याला व तिचे सांस्कृतिक कार्यक्रमातून दर्शन घडवण्यालाही स्थान असले पाहिजे. आधुनिक ज्ञान, विज्ञान, तंत्रज्ञान, समाजशास्त्र, राज्यशास्त्र, अर्थशास्त्र अशा महत्त्वाच्या ज्ञानशाखांची आणि संविधान व कायदा, महापुरुषांची व त्यांच्यावर लिहिलेली पुस्तके अशी वैचारिक तसेच माहितीपर पुस्तके वाचनासाठी उपलब्ध होतील, याकडेही आयोजकांनी लक्ष द्यायला हवे. वाचन संस्कृतीद्वारे बहुश्रुत, विज्ञाननिष्ठ आणि देशप्रेमी नागरिक घडवण्याचे काम मुख्यत: सरकारचे आहे. ‘गाव तिथे वाचनालय’ या ध्येयापासून अजूनही महाराष्ट्रातील सुमारे तीस हजार गावे वंचित आहेत. शिवाय, शालेय ग्रंथालयांना नियमितपणे नवी पुस्तके पुरवली जात नाहीत. अनेक शाळांमध्ये ग्रंथपालांची पदे रिक्त आहेत, त्यांच्या सन्मानजनक वेतानाचा प्रश्नही प्रलंबित आहे. खरे तर हा सरकारी तिजोरीवरचा खर्च नव्हे, तर ही मानव विकासासाठीची आणि उद्याचा समाज व देश घडवण्यासाठीची गुंतवणूक आहे. त्यासाठी सरकारने आणि प्रागतिक समाज म्हणून आपण सर्वांनी पुढाकार घेतला पाहिजे. पुण्यातून गावोगावी पोहोचावी वाचनसंस्कृतीची ज्ञानगंगा... सार्वजनिक आणि शालेय ग्रंथालये ही वाचन संस्कृती वाढवण्याची महत्त्वाची माध्यमे आहेत. ती अधिक परिपूर्ण आणि पुस्तकांनी संपन्न होऊन त्या गावात, तिथल्या शाळांमध्ये वाचन संस्कृती अधिक विकसित होण्यासाठीही ‘पुणे पुस्तक महोत्सव’ मोठे योगदान देऊ शकतो. त्यासाठी महोत्सवाच्या आयोजकांनी या काही पुढाकारांबाबत विचार करावा... - विविध शहरांत पुस्तक महोत्सव आणि वाचन उपक्रम घेण्यासाठी स्थानिक संस्थांना मार्गदर्शन करणे. - सार्वजनिक वाचनालयांचे तसेच शालेय ग्रंथपाल आणि भाषा शिक्षक यांच्यासाठी वाचन प्रशिक्षण कार्यशाळा घेणे. - विद्यार्थी आणि सामान्य वाचकांवर वाचन संस्कार करण्याविषयी मार्गदर्शन करणे. - राज्यभरातील शालेय विद्यार्थ्यांसाठी वाचन स्पर्धा आयोजित करणे. - आठवड्यात किमान एक पुस्तक वाचणाऱ्या निवडक विद्यार्थ्यांना बक्षिसे देणे. - विद्यार्थ्यांपुढे आदर्श ठेवण्यासाठी अशाच स्पर्धा शिक्षकांसाठीही घेणे. (संपर्कः laxmikant05@yahoo.co.in)

देश - परदेश:‘अपघाती’ मृत्यू, कोसळती व्यवस्था

सुसंस्कारी समाजात अपघात हे अपघातानेच होतात. तिथे बेजबाबदार वाहनचालक, खराब रस्ते तयार करणारे अभियंते / ठेकेदार, लाचखोरी करणारे पोलिस आणि वाहतुकीच्या नियमांचे उल्लंघन करणाऱ्या नागरिकांवर त्वरित, कडक कारवाई होते. अशा समाजात प्रत्येकाला न्याय मिळतो, दोषींना शिक्षा होते. आपल्या देशात दरवर्षी रस्त्यावरील अपघातांमध्ये अगणित लोक मृत्युमुखी पडतात. आणि आपल्या सर्वांच्या नाकर्तेपणामुळे अशा प्रकारे अपघातातील बळींची संख्या वाढत चालली आहे. २०२१ मध्ये १ लाख ५३ हजार ९७२ लोकांची जीवनज्योत अपघातात मालवली. आपण काळजी घेतली असती तर ही संख्या कमी झाली असती. पण, २०२३ मध्ये ही संख्या १ लाख ७३ हजार इतकी वाढली. एक लाख लोकांमागे १४ बळी हा अपघाती मृत्यूचा दर इतर देशांच्या तुलनेत खूप अधिक आहे. शिवाय, भारतात अपघाती मृत्यूंची संख्या प्रत्यक्षातील आकड्यापेक्षा कमी दर्शवली जाते. हे अपघात होण्यामागे तीन महत्त्वाची कारणे आहेत. पहिले- मानवी चुका. दुसरे- रस्त्यांची अवस्था आणि तिसरे- वाहनांची स्थिती. त्यातही मानवी चुका आणि वेगमर्यादा ओलांडणे हेच ७२.३ टक्के अपघातांमागचे कारण आहे. पण, अन्य दोन कारणेही मानवनिर्मित आहेत. आणि या दोन्हींमध्ये माणसाचा निष्काळजीपणा किंवा अकार्यक्षमता अथवा रस्त्यांच्या स्थितीबाबत बोलायचे झाले तर त्याला भ्रष्टाचार कारणीभूत आहे, हे आपल्या लक्षात येते. साधारण १९ वर्षांपूर्वीची घटना. अश्विनी जप्तीवाले ही चमकदार डोळ्यांची बुद्धिमान मुलगी वाडिया कॉलेजला जात होती. नुकताच तिने ‘एमएससी-टेक’ला प्रवेश घेतला होता. अश्विनी अतिशय साहसी, गिर्यारोहण, ट्रेकिंग यांची आवड असलेली आणि चेहऱ्यावर सतत हास्य असणारी खेळकर तरुणी. तो कॉलेजचा पहिला दिवस होता. पाऊस भरपूर पडत होता आणि रस्त्यात खड्ड्यांचाही तुटवडा नव्हता. अशात अश्विनीचा अपघात झाला आणि ती गेली. कितीतरी आशा-आकांक्षांचा, स्वप्नांचा आणि एका उज्ज्वल भविष्याचा क्षणार्धात शेवट झाला. आईवडिलांच्या डोळ्यासमोर दिवसा अंधार झाला. आज १९ वर्षे उलटली तरी अश्विनीच्या आठवणी तिच्या आईच्या मनातून जात नाहीत. काही वर्षांपूर्वी अश्विनीचे वडील चंद्रहास जप्तीवाले यांचे निधन झाले. मुलीच्या अपघातानंतर या जप्तीवाले दाम्पत्याने आपली वेदना जगासमोर न दाखवता मुलीची स्मृती कायम राहावी म्हणून ‘अश्विनी स्मृती प्रतिष्ठान’ची स्थापना केली. या प्रतिष्ठानचे काम बहुआयामी आहे. सर्वप्रथम त्यांनी ज्या शाळा- कॉलेजात अश्विनी शिकली, त्यांना देणगी देऊन तिथे कायमस्वरुपी शिष्यवृत्ती, पुरस्कारांची व्यवस्था केली तसेच स्मृती सभागृह बांधले. एवढ्यावर न थांबता, वृद्धाश्रमापासून ते अंधश्रद्धा निर्मूलनापर्यंत विविध कार्ये करणाऱ्या समाजसेवी संस्थांना वेगवेगळ्या प्रकारे सहकार्य करण्याचे काम अविरत सुरू ठेवले आहे. अश्विनीच्या स्मृती दिनानिमित्त दरवर्षी एका समाजसेवी व्यक्तीचा आणि काही संस्थांचा सत्कार करण्याचा उपक्रमही राबवला जात आहे. आणि हे सगळे कार्य शासकीय मदत न घेता सुरू आहे. या वर्षीच्या स्मृती कार्यक्रमात भाग घेण्याची संधी मला मिळाली. विदेशात संकटात सापडलेल्या भारतीयांची सुटका करुन त्यांना भारतात परत आणण्याचे काम करणाऱ्या रेडियो संस्थेची सीइओ धनश्री पाटील हिचा माझ्या हस्ते सत्कारही करण्यात आला. या संस्थेचा मी संस्थापक असलो, तरी सगळे काम धनश्रीच करते. ज्या तळमळीने ती हे काम करते, ते शब्दांत सांगणे कठीण आहे. या कार्यक्रमाच्या निमित्ताने, भारतात वाहन अपघातांमध्ये होणाऱ्या मृत्यूंविषयी मी काहीशी कटू शब्दांत आपली वेदना मांडली. रस्त्यावरील बहुतांश अपघात हे अपघात नव्हे, तर ती हत्या असते. या हत्या व्यवस्था आणि समाज करत आहेत. योग्य प्रकारे रस्ते न बांधणे, रस्त्यांची देखभाल न ठेवणे, त्यात भ्रष्टाचार करणे, मॅनहोल उघडी ठेवणे, पादचारी मार्गांचा अभाव या सगळ्या मानवनिर्मित गोष्टी आहेत. कामात केलेली हलगर्जी, सर्रास पैसे खाण्याची व्यवस्था आणि त्याला आज असलेली समाजमान्यता या गोष्टी बहुसंख्य अपघातांना जबाबदार आहेत. याशिवाय, जेव्हा नागरिक स्वत: वाहतुकीचे नियम पाळत नाहीत, पुण्यासारख्या विद्येच्या माहेरघर असलेल्या शहरात हेल्मेटसक्ती नको म्हणून आंदोलने होतात, आपल्या मुलांना सुसाट वेगात वाहने चालवू देतात, तेव्हा होणारे अपघात हे अपघात नसून संपूर्ण समाजव्यवस्थेने केलेल्या त्या हत्या असतात. सुसंस्कारी समाजात अपघात हे अपघातानेच होतात. तिथे बेदरकार वाहने चालवून बळी घेणारा चालक, खराब रस्ते तयार करणारे अभियंता / ठेकेदार, ट्रॅफिकच्या गुन्ह्यांकडे कानाडोळा करत लाचखोरी करणारा पोलिस आणि वाहतुकीच्या नियमांचे सर्रास उल्लंघन करणाऱ्या नागरिकांवर त्वरित, कडक कारवाई होते. अशा समाजात प्रत्येक व्यक्तीला न्याय मिळतो आणि दोषींना शिक्षा होते. रस्त्यावरच्या अपघातात एकाही युवक - युवतीचा बळी जाणे हा संपूर्ण समाजावरचा कलंक आहे. प्रत्येक व्यक्तीचा सन्मानाने जगण्याचा आणि स्वत:च्या आशा-आकांक्षांना, स्वप्नांना मूर्त रुप देण्याचा अधिकार अशा मृत्यूंमुळे नाकारला जातो. रस्त्यांवरचे अपघात ही गंभीर गोष्ट आहे आणि त्यांची वाढती आकडेवारी ही लाजिरवाणी बाब आहे. तथापि, एखादा अपवाद वगळता या विषयावर गंभीरपणे बोलताना मी एकाही नेत्याला पाहिलेले नाही. दररोज वृत्तपत्रांमध्ये येणाऱ्या अपघातांच्या बातम्यांची आपल्याला इतकी सवय झाली आहे की, आपण ते मानसिक पातळीवर स्वीकारले आहेत. मध्यंतरी बिहारमध्ये एकाच महिन्यात १० - १५ पूल कोसळले; पण त्याबाबत राजकीय नेते, प्रशासक आणि समाजधुरिणांनी एकही शब्द काढला नाही. कोसळणारे पूल हे कोसळणाऱ्या समाजाचे प्रतीक आहे. परवा गुगल मॅप लावून जाणारी गाडी एका अर्धवट काम झालेल्या पुलावरुन कोसळल्याने तीन युवकांचा बळी गेला. या घटनेतून काय अर्थ काढायचा? आपल्याला आपल्या नागरिकांच्या जीविताची यत्किंचितही काळजी नाही, हेच ना? विकसित आणि सुसंस्कृत भारतात एकाही नागरिकाचा रस्त्यावरच्या अपघातात नाहक बळी जाता कामा नये. अश्विनीच्या बाबतीत जे झाले, ते तुमच्या आमच्या मुलाबाळांच्या बाबतीत व्हायला नको. त्यासाठीची व्यवस्था तयार करुया. (संपर्कः dmulay58@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:राज कपूर यांच्या खास सोफ्याची कहाणी

तीन दिवसांपूर्वी, म्हणजे गुरुवारी नीतू कपूरजींशी माझे बोलणे झाले, तेव्हा त्यांनी सांगितले की, १४ डिसेंबरला राज कपूर साहेबांची शंभरावी जयंती आहे. त्या निमित्ताने पीव्हीआरमध्ये एक रेड कार्पेट इव्हेन्ट होणार आहे. त्यावेळी राज साहेबांचे निवडक सिनेमेही दाखवले जाणार आहेत. या कार्यक्रमाला सहकुटुंब येण्याचे आमंत्रण नीतूजींनी मला दिले. आज माझ्या हिश्श्याच्या किश्श्यांमध्ये हिंदी चित्रसृष्टीतील महान व्यक्तित्व ठरलेल्या राज कपूर साहेबांविषयी... हा योगायोग होता की, नीतूजींच्या फोननंतर लगेच मला एका पत्रकाराचा फोन आला. ‘तुम्ही आर. के. प्रॉडक्शनचे शेवटचे लेखक होतात,’ अशी त्यांनी मला आठवण करुन दिली. त्यावर मी त्यांना सांगितले की, मला लानपणापासूनच सिनेमे पाहण्याची आवड होती. विशेषत: मी जेव्हा आर. के. प्रॉडक्शनचे सिनेमे बघायचो, तेव्हा सिनेमाच्या सुरूवातीला पापाजी म्हणजे पृथ्वीराज कपूर शिवलिंगाच्या समोर बसून पूजा करत असल्याचे दिसायचे. त्यानंतरच टायटल सुरू व्हायचे. त्यामध्ये सिनेमाशी संबंधित सगळ्या लोकांची म्हणजे दिग्दर्शक, अभिनेते, संगीतकार, गीतकार, लेखक आदींची नावे यायची. जेव्हा जेव्हा मी ते दृश्य बघायचो तेव्हा वाटायचे की, यात आपलेही नाव असते तर..? आणि बघा, ईश्वराने माझी मनोकामना ऐकली आणि माझे हे स्वप्न साकार झाले. पण, दु:ख याच गोष्टीचे वाटतेय की, माझी इच्छा पूर्ण तर झाली, पण ती राज कपूर साहेबांच्या निधनानंतर. ते गेल्यानंतर मी आर. के. प्रॉडक्शनसाठी काम केले. या गोष्टीवरुन मला मिर्झा गालिब यांचा एक शेर आठवतोय... हज़ारों ख़्वाहिशें ऐसी कि हर ख़्वाहिश पे दम निकले, बहुत निकले मिरे अरमान लेकिन फिर भी कम निकले। तीन वर्षांपूर्वीची गोष्ट आहे. एके दिवशी डब्बूजी म्हणजे रणधीर कपूर यांनी मला सांगितले की, आमचा देवनारमधील बंगला विकला आहे. काही दिवसांतच तो पाडला जाईल आणि तिथे एक नवी इमारत उभी राहील. मी डब्बूजींना सांगितले की तो पाडण्याआधी तुम्ही तिथे एक डिनर ठेवायला हवे. त्यांनी माझे म्हणणे ऐकले आणि मग त्या घरी डिनरचे आयोजन केले. आम्ही सगळे जण तिथे गेलो. बोनी कपूर, शत्रुजी, पूनमजी, अंजू महेंद्रू, शशी रंजन, अनू रंजन यांच्यासह बरेच लोक होते. जावेद अख्तर साहेबही आले होते. आम्ही साऱ्यांनी तिथे एक संस्मरणीय संध्याकाळ अनुभवली. प्रत्येकाच्या मनात हिच भावना होती की, आपण या बंगल्याला शेवटचे बघतो आहोत, आता तो पुन्हा दिसणार नाही. मी नंतर घरी आलो आणि झोपून गेलो. सकाळी उठल्यावरही माझ्या मनात वारंवार हाच विचार येत होता की, आता ते घर पुन्हा पाहायला मिळणार नाही. मग माझ्या मनात काय विचार आला माहीत नाही. मी डब्बूजींना फोन केला आणि म्हणालो की, हा बंगला पाडला जाण्याआधी मला तिथली राज कपूर साहेबांची एखादी वस्तू हवी आहे. कपूर परिवार मनाने किती मोठा आहे, हे सगळ्या जगाला माहीत आहे. ते मला लगेच म्हणाले, बंगल्यावर जा आणि जे पाहिजे ते घेऊन ये. मग मी माझ्या मुलाला- साहिलला घेऊन त्या बंगल्यावर पोहोचलो. त्या बंगल्याकडे मन भरून पाहून घेतलं. मी मुलाला म्हणालो, तू खूप नशीबवान आहेस, तुला हा बंगला पाहायला मिळाला. मग मी प्रत्येक ठिकाणचे; बंगल्यातील ड्रॉइंग रूम, राज कपूर – कृष्णा आंटींची बेडरूम, त्यांची मसाज चेअर, तिथले लॉन अशा अनेक गोष्टींचे फोटो काढले, व्हिडिओ बनवले. त्याचवेळी मनात हा विचारही येत होता की, राज कपूर साहेबांची कोणती वस्तू आठवण म्हणून आपण सोबत न्यावी? पहिल्यांदा मी विचार केला की, त्यांचा बेड आणि ड्रेसिंग टेबल घ्यावा. पण, ते आकाराने खूप मोठे होते. आमचा फ्लॅट छोटा असल्याने त्यात एवढा मोठा बेड ठेवता आला नसता. मग विचार केला, पेंटिंग घेऊन जावे. ते फ्लॅटमध्ये लावता येईल. परंतु, मनात दुसरा विचार आला की, पेंटिंग तर लाखो-करोडोंचे असेल. डब्बूजींना वाटेल, याने दिलेल्या शब्दाचा गैरफायदा घेतला, लाखो रुपयांचे पेंटिंग घेऊन गेला. मी व्हरांड्यात गेलो. तेथे झोक्याच्या जवळ एक सोफा ठेवलेला होता. डब्बूजींनी मला कधीतरी सांगितले होते की, राज कपूर साहेबांनी आपल्या आयुष्यातील अनेक महत्त्वाची कामे याच सोफ्यावर बसून केली होती. मेरा नाम जोकर, बॉबी, सत्यम शिवम सुंदरम या सिनेमांच्या मीटिंग याच सोफ्यावर बसून केल्या होत्या. काही सिनेमांच्या लेखनाच्या बैठकाही त्यांनी याच सोफ्यावरुन केल्या होत्या. त्यामुळे आपण हा सोफाच घ्यावा, आपण यावर लिखाणासाठी बसू तेव्हा त्यांचा आशीर्वाद सदैव आपल्या पाठीशी राहील, असे मला वाटले. म्हणून मग त्यांचा आशीर्वाद आणि आठ‌वण म्हणून मी तो सोफा फ्लॅटवर घेऊन आलो. हा सोफा आजही माझ्या घरी ठेवलेला आहे. तो माझ्या मित्रपरिवारातही प्रसिद्ध आहे. आमच्याकडे येणारे अनेक जण, ‘हा सोफा कुठे तरी पाहिल्यासारखा वाटतोय,’ असे म्हणतात, तेव्हा मी त्यांना हा राज कपूर साहेबांचा सोफा असल्याचे सांगतो. राज कपूर साहेब बंगल्यात ज्यावर बसलेले असायचे, तो हाच सोफा आहे ना? असे त्यातील काही जण विचारतात. मग मी त्यांना, ‘हो, हा तोच सोफा आहे,’ असे सांगतो. राज कपूर प्रॉडक्शनच्या सिनेमात आपले नाव येते आणि त्यांचा सोफा आपल्या घरी आहे, या जाणिवेने मला आपण खूप भाग्यवान आहोत, असे वाटत राहते. राज कपूर साहेबांच्या स्मृतींमध्ये आज त्यांच्या ‘श्री ४२०’मधील हे गाणे ऐका... प्यार हुआ इकरार हुआ है, प्यार से फिर क्यों डरता है दिल… स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

गोष्ट सांगतो ऐका...:पाकीट

कुत्रे भुंकू लागल्याने सदा पुढं पळून गेला होता. पोलिसाला ते बिलकुल आवडलं नाही. आपल्या बिझनेस पार्टनरने संकटात टाकून पळून जाणं कुणाला आवडेल? गावाचं बस स्थानक. दिवसभरात तीन - चारच बस, त्यामुळं प्रत्येक गाडीला गर्दी. त्यात ही रात्री शेवटची बस. बस आली आणि पंधरा - वीस लोक दाराच्या दिशेनं निघाले. प्रत्येक जण दुसऱ्याला लोटून पुढं जाण्याच्या प्रयत्नात. जागा मिळवण्यासाठी धडपड. त्याच गर्दीत मनोज होता. तो तसा शहरात राहणारा. पण, व्यवसायामुळं फिरस्तीवर असणारा. त्याचा विम्याचा व्यवसाय जोरात सुरू आहे. व्यवसायामुळं राहतो एकदम टापटीप. तो सदाच्या नजरेत भरला. पाकीटमार सदा आपलं सावज हेरण्यात पटाईत. मनोज गर्दीत जरा मागे पडला. शेवटी बसमध्ये शिरू लागला. तेवढ्यात सदाने डाव साधला.पाकीट मारून माघारी फिरला. पण, शेजारी असलेल्या एकाने बघितलंच. तो ओरडू लागला.. पाकीट मारलं.. पाकीट मारलं.. सगळे बघू लागले. पण, ते ऐकून सदाने धूम ठोकली. मनोजला लक्षात आलं, आपलंच पाकीट मारलं गेलंय. तो पण पळू लागला. पण, तेवढ्यात एक पोलिस आला. तो मनोजला म्हणाला, ‘मी पकडतो चोराला..’ पोलिस सदाच्या मागं पळू लागला. तसाही सदा दिसेनासा झाला होता. शेवटची बस सोडून चालणार नव्हतं. मनोज निराश होऊन गाडीत बसला. आसपास बसलेल्या सगळ्यांना त्याची दया आली. एक - दोघांनी त्याचं तिकीट काढायची तयारी दाखवली. पण, मनोजच्या खिशात तेवढे पैसे होते. हळूहळू लोक पाकीट चोरल्याचे जुने किस्से सांगू लागले. त्यातून मनोजला लक्षात आलं की, या बसस्थानकात चोरीला गेलेलं पाकीट कधीच परत मिळालं नाही. बिचारा तोंड लटकवून बसला. पोलिस सदाच्या मागे धावत होता, ओरडत होता. पण, सदा वेगात पळत होता. मागं वळून बघतही नव्हता. रात्रीची वेळ. त्यात निर्जन पायवाट. अचानक कुत्रे भुंकू लागले. पोलिस घाबरून थांबला. कुत्रे पण एवढे दीड शहाणे.. चोर सोडून पोलिसाला भुंकत होते. पोलिस खूप वेळ शांत उभा राहिला. कुत्रे शांत झाले. तसा पोलिस पुन्हा वेगात निघाला. हळूहळू वेग वाढवत तो एका ठिकाणी पोचला. छोटी चहाची टपरी होती. अर्थात बंदच होती. पण, ठरल्याप्रमाणं सदा तिथं लपून बसला होता. पोलिसाची आणि त्याची मिलीभगत होती. चुकून पाकीट मारताना सदा सापडला, तर पोलिस त्याचा पाठलाग करायचा. मध्ये पडायचा. त्यामुळं गेल्या दोन वर्षांत सदाला जेलची हवा खायची वेळ आली नव्हती. त्या बदल्यात सदाने पोलिसाला अर्धी कमाई द्यायची ठरलेलं होतं. आता पोलिस पोचला. पण, संतापला होता. कारण आवाज देऊनही सदा थांबला नव्हता. फार धोका नसेल, तर पोलिस आवाज देणार आणि सदाने थांबायचं, हे ठरलेलं होतं. कारण उगाच एवढी धावपळ पोलिसाला मानवत नव्हती. बरं बाइक असून ती वापरता यायची नाही. कारण अशावेळी ज्याचं पाकीट चोरीला जायचं, तो बाइकवर बसून सोबत यायचा हट्टच धरायचा. म्हणून मोठ्या नाईलाजाने पोलिस धावतच सदाचा पाठलाग करायचा. त्यात आज ज्याचं पाकीट मारलंय, तो शेवटची बस असल्यानं निघून गेला होता. तरीही सदा उगाच पळत राहिला, याचा पोलिसाला राग आला होता. दमला होता बिचारा. सदाला हे माहीत होतं. त्यानं दोन मिनिट शिव्या खाऊन घेतल्या. पण, कुत्रे भुंकू लागल्याने तो पुढं पळून गेला होता. पोलिसाला ते काही पटलं नाही. आवडलं तर बिलकुल नाही. आपल्या बिझनेस पार्टनरने आपल्याला संकटात टाकून पळून जाणं कुणाला आवडेल? पण, रात्र खूप झाली होती. बाइक तिथंच टपरीपाशी होती. घरी जायची वेळ झाली होती. पोलिसाने आपला हिस्सा मागितला. सदाने पाकीट काढलं. त्या अंधारातही दोघांना दिसत होत की पाकिटात एकही रुपया नाही. दोघेही अवाक् झाले. पोलिस तर भडकला. आता त्याच्या मनात वेगळीच शंका आली. सदा आपण आवाज देत असतानाही का थांबला नाही, हे त्याच्या लक्षात आलं. सदाने नक्कीच काही तरी घोळ घातलेला होता. खूप वेळ बाचाबाची झाली. पोलिस खूप शिव्या देतोय, हे बघून सदाने त्याला एक जोरदार शिवी हासडली. म्हणाला, ‘खरा पोलिस असल्यासारखा माज करू नको!’ अरे हो, हा पोलिस खराखुरा पोलिस नव्हता. खाकी कपडे घालून फिरणारा तोतया होता. सदा आणि पोलिस दोघांनी खूप डोकं लावून ही पद्धत वापरायला सुरूवात केली होती. पोलिसाने आता नमते घेत पुन्हा शेवटची आशा म्हणून पाकीट चाचपून पाहिलं. पण, त्यात प्लॅस्टिकच्या छोट्या पाकिटात असलेली एक गणपतीची प्रतिमा होती. देवाचा फोटो बघून पोलिसाच्या डोक्यात वेगळाच विचार आला. कधी तरी पाकीट परत केलं, तर लोकांचा विश्वास बसेल.. खरं तर एखाद्या बस स्थानकात ते दोघे महिना - पंधरा दिवसापेक्षा जास्त थांबायचे नाहीत. तरी पोलिसाने बाइक काढली. बस जायची तो रस्ता गाठला. बस थांबवून पाकीट परत केलं. प्रवाशांना हा अनुभव नवीन होता. मनोजच्या डोळ्यात तर पाणी आलं. पोलिसाने पाकीट चेक करायला सांगितलं. कंडक्टरने बसमधले दिवे लावले. मनोजने पाकीट बघितलं. गणपतीची प्रतिमा.. तिचं दर्शन घेतलं. म्हणाला, ‘पैसे नव्हतेच. ही मूर्ती महत्त्वाची.’ पोलिस म्हणाला, ‘एवढं मानता गणपतीला?’ मनोज म्हणाला, ‘सोन्याचा आहे हा साहेब, म्हणून जीव जळत होता..’ प्लास्टिकच्या पिशवीतून बाहेर डोकावणारी गणपतीची प्रतिमा खरोखर सोन्याची होती. लोक नेहमी पाकिटात ठेवतात तसा पाच - दहा रुपयाचा गणपती समजून पोलिस आणि सदाने मोठी चूक केली होती. पण, मनोज खुश होता. त्यानं पोलिसाला आग्रह करून सेल्फी काढली. एवढी प्रामाणिक माणसं कुठं भेटतात आजकाल? खरी गडबड दुसऱ्या दिवशी झाली. तो फोटो मनोजने फेसबुकवर टाकला. प्रामाणिक पोलिस भेटला, अशी छान कौतुकाची पोस्ट लिहिली. पण, तिथंच घोळ झाला. हा पोलिस कोण? म्हणून खात्यात विचारणा सुरू झाली. आपल्या प्रामाणिक सहकारी पोलिसाबद्दल आपल्याला माहिती नाही, हे पोलिसांना खटकलं. त्यांनी त्याचा कसून शोध घेतला. आणि कौतुकानं फोटो काढायला तयार झालेला पोलिस जेलमध्ये गेला. सदा आता नव्या, डमी पोलिसाच्या शोधात आहे.. जो प्रामाणिक नसेल अशा... (संपर्कः jarvindas30@gmail.com)

राज्य आहे लोकांचे...:‘कल्ट पॉलिटिक्स’ आणि नवी सरंजामशाही

जो साम, दाम, दंड, भेद वापरत बाहुबली बनत जातो अशा एखाद्या नेत्याभोवती राजकारण फिरत राहणे म्हणजे ‘कल्ट पॉलिटिक्स’. एखाद्या सर्वसामान्य माणसालाही लोकप्रतिनिधित्वाची संधी देणारी लोकशाही व्यवस्था ही नेत्यांना वलय देऊन असे ‘कल्ट पॉलिटिक्स’ निर्माण करण्यासाठी कधीच नव्हती. राजकारणाच्या या प्रकारात एखाद्या नेत्याला एवढी टोकाची लोकप्रियता मिळत जाते की त्याने काहीही केले, कसेही वागले तरी लोकांना ते भारीच वाटते आणि ‘साहेबांनी केलं म्हणजे योग्यच असलं पाहिजे,’ अशी मतिभ्रष्ट करणारी सामूहिक मानसिकता बनत जाते. पूर्वी असा बाहुबली नेता बनण्यासाठी चार - पाच वेळा निवडून यावे लागायचे. आता ग्रामपंचायतीवर निवडून आलेल्यालाही आपण खूप विशेष आहोत आणि आपल्याला इतरांपेक्षा वेगळी वागणूक मिळायला हवी, असे वाटते. लोकप्रतिनिधींना मान दिलाही पाहिजे; पण अतिनम्रता हे जसे भयाचे लक्षण मानले जाते, तसे आता या अतिसन्मानाचे रुपांतर भीती आणि लाचारीत होऊन बसले आहे. परिणामी आपण लोकप्रतिनिधींना प्रश्न विचारण्याचे आणि त्यांना कर्तव्याची जाणीव करुन देण्याचे धैर्य गमावून बसलो आहोत. त्यामुळे लोकशाही सुधारायची असेल आणि लोकप्रतिनिधींनी लोकहिताची कामे करावी, असे वाटत असेल तर आधी त्यांच्या भोवतीचे वलय संपवायला हवे. आजही आपल्याकडे अशी कित्येक गावे आहेत ज्यांना जोडणारा रस्ता नाही. अनेक गावांत पिण्याच्या पाण्यापासून आरोग्यापर्यंतचे अनेक प्रश्न कायम आहेत. पण, अशा गावात लोकप्रतिनिधी वा कुठलाही नेता येणार असेल, तर त्याच्यावर जेसीबीने फुले उधळली जातात. एखादे विकासकाम झाले, तरी त्याचा असा काही गवगवा किंवा कौतुक केले जाते की, जणू अत्यंत अशक्यप्राय गोष्टच या लोकप्रतिनिधीने साध्य करून अवघ्या गावावर उपकार केले आहेत. वास्तविक अशी कामे त्यांनी करणे अपेक्षितच आहे, त्यात अजिबात वेगळे काही नाही. स्वखुशीने लोकसेवेचे क्षेत्र निवडल्यावर त्यासाठी रोज सत्कार होणे आणि सदैव विशेष व्यक्ती म्हणून खास वागणूक मिळणे अपेक्षित नसते. पण, आपणच नेत्यांविषयीची साहेबी धारणा सोडायला तयार नाही. त्यामुळेच अभिनंदनाचे फ्लेक्स, वाढदिवस शुभेच्छांच्या होर्डिंगनी गावे आणि शहरे बकाल बनत चालली आहेत.‘फोमो’ म्हणजे फिअर ऑफ मिसिंग आउट ही मानसिकता सर्वसामान्य लोकांनी समजून घेतली पाहिजे. आपण नेत्यांचे गुणगान केले नाही तर आपले काही खरे नाही, या ‘फोमो’तून बाहेर येत लोकप्रतिनिधी नेमके कशासाठी असतात, या गोष्टीला आपण प्राधान्य दिले तर त्यांना वाढदिवसाला पुष्पगुच्छ देण्याच्या धन्यतेतून आपली सुटका होईल. आपल्याकडे ‘पॉलिटिकल नार्सिसिझम’च्या (राजकीय आत्मप्रौढी) प्रभावाने इतका नीचांक गाठला आहे की, अनेक लोक आपल्या वाढदिवशी स्वत:च पुष्पगुच्छ, केक आणून नेत्यांना स्वतःला शुभेच्छा देण्यास भाग पाडू लागले आहेत! या आधीही राजकारणातील ‘व्हीआयपी’ संस्कृती संपवण्याचे अनेक प्रयत्न झाले. मंत्री आणि पालकमंत्र्यांना सलामी देण्यासाठी पोलिस तासन् तास ताटकळत उभे राहायचे. कायदा आणि सुव्यवस्थेचे अनेक प्रश्न असताना पोलिस यंत्रणा ‘व्हीआयपीं’च्या सुरक्षेत गुंतून राहायची. अर्थात, काही खरोखर अतिमहत्त्वाच्या असलेल्या नेत्यांना सुरक्षा आवश्यक असते, यात शंकाच नाही. पण, अनेकदा नेत्यांच्या निकटवर्तीयांना उगाचच राज्यमंत्रिपदाचा वगैरे दर्जा देऊन त्यांना सुरक्षा प्रदान करत या व्हीआयपी संस्कृतीला खतपाणी घातले जाते. लोकांनाही अशा कडेकोट बंदोबस्तातील नेता आपल्या घरीदारी येण्याचे कोण कौतुक वाटते! पण, त्यामुळे आपली पावले पुन्हा उलट दिशेने सरंजामशाहीकडे निघाली आहेत, याचे कुणालाही भान राहत नाही. स्वातंत्र्यानंतर देशात लोकशाहीचे पर्व सुरू झाले. आपण राज्यघटना स्वीकारली त्या घटनेला पंचाहत्तर वर्षे होऊनही लोक मात्र राजेशाहीतील मानसिकतेतून बाहेर यायला तयार नाहीत. त्यामुळे पूर्वी सुभेदार - सामंतांना जशी वतने होती तशी विधानसभा, लोकसभेची नवी वतने निर्माण झाली. नेत्यांनी, लोकप्रतिनिधींनी कर्तव्ये बाजूला ठेवत स्वतःच्या आणि कुटुंबकबिल्याच्या भल्याकडे लक्ष दिले. काहींनी त्यात थोडा बदल केला. बारशापासून ते बाराव्यापर्यंतच्या कार्यक्रमांना हजेरी लावणे, लोकांच्या व्यक्तिगत गरजा भागवणे, आर्थिक मदत देणे असे निवडणुका जिंकण्याचे नवे प्रारूप त्यांनी विकसित केले. ते यशस्वी होत गेले तसे विकासाचे मूळ मुद्दे बाजूला पडले आणि नेत्यांचे वलय मात्र वाढत गेले. आता किमान भविष्यात तरी राजकीय नेते, लोकप्रतिनिधींच्या भोवती निर्माण केलेले मोठेपणाचे हे अनावश्यक वलय बाजूला सारुन त्यांना खऱ्या कर्तव्यांची जाणीव करून दिली पाहिजे. तसे झाले तरच नव्या सरंजामशाहीकडे निघालेला आपला देश आणि समाज पुन्हा खऱ्या ‘लोक’शाहीकडे वळेल. (संपर्कः dramolaannadate@gmail.com)

कबीररंग:इस घट अंतर सात समुंदर, इसी में नौ लख तारा...

कबीरांची भक्ती ईश्वराप्रति परम प्रेमरूपा आहे. या भक्तीचं स्वरूप आपण कसं समजून घेऊ शकतो? भक्तीची व्याख्या करून की भक्तीची परिभाषा जाणून घेऊन, असे प्रश्न सहज मनात येतात. काही गोष्टी अशा असतात की, त्या गोष्टींचा अनुभव आल्यावर केवळ त्यांचं वर्णन केलं जाऊ शकतं. त्या विषयी थोडं सूत्रातून सांगता येतं. पण, हे सर्व आपण चाखलेल्या एखाद्या पदार्थाच्या स्वादासारखं आहे. या स्वादाचं वर्णन ज्यांच्याकडं लवचिक धारणाशक्ती आहे, समजून घेण्याचं साधं कुतूहल आहे, उत्साह आहे आणि खरी तळमळ आहे, त्यांच्यापर्यंत पोहोचवता येऊ शकतं. कबीर आपल्या परमप्रेम रूप असण्याच्या स्थितीचा अनुभव सर्वपरिचित प्रतिकांतून आपल्याला असाच घडवतात. आपण भक्तिमय व्हावं, यासाठी केलेला त्यांचा हा प्रेमळ प्रयास आहे. या संदर्भातील एका पदात कबीर म्हणतात... इस घट अंतर बाग-बगीचे, इसी में सिरजनहारा। आपल्याला लाभलेला देह, हे मन आणि ही विचार-विवेकाची बुद्धी म्हणजेच आपला सकल नरदेह होय. नरदेहाच्या ठायी असलेलं जगण्याचं शहाणपण ही खूप मोठी गोष्ट आहे. ते शहाणपण कुठं बाहेर नाही. बाहेरच्या सृष्टीचा बोधही अंतरातच होतो; पण आपण मात्र सुख, दुःख, आनंद आणि मुक्तीचा बोध बाहेर असल्याचं जन्मभर मानत राहतो. इंद्रियांसोबत राहून बाहेरच्या जगात आतल्या सुखाचा शोध घेत राहतो. ही क्रिया उफराटी आहे, हे आपल्या ध्यानात येत नाही आणि आपण त्याचे परिणाम भोगत राहतो. कबीरांच्या दृष्टीने, आपल्याला लाभलेला नरदेहाचा घट हाच बोधप्राप्तीचं उत्तम साधन आहे. हे आपल्या हृदयात उतरवण्यासाठीच कबीरांचं हे पद आहे, या पदांतील प्रतीकं आहेत. कबीर म्हणतात, जीवनसाधकाच्या या देहघटातच हे आनंद-सुखाचे फुलबाग आहेत. त्या बागेची लावणी, निगराणी, त्याला बागपण देणारा माळीसुद्धा याच घटात आहे. तो आपल्या देह, मन आणि बुद्धीचा सिरजनहारा म्हणजे सृजनात्मा आहे. आणखी काही प्रतिकांतून या विधात्याकडून लाभलेल्या देहघटाचं मोल अधोरेखित करताना कबीर म्हणतात... इस घट अंतर सात समुंदर, इसी में नौ लख तारा। इस घट अंतर पारस मोती, इसी में परखनहारा।। याचा अर्थ असा की, सात समुद्र, नऊ लाख तारे याच देहाच्या आत असलेल्या अंतरीच्या डोळ्यांनी आपण पाहू शकतो. इथं सात आणि नऊ लाख असं या सृष्टीचं संख्यात्मक दर्शन आपण करून घ्यायचं का? तर हे कबीरांना अपेक्षित नसावं. दृश्यकेंद्र आतच तर आहे! ते निसर्गदत्त सृष्टीचं आणि आपल्या आतल्या सृष्टीचं एकाच वेळी पूर्ण दर्शन करून देऊ शकतं. आपणच विश्व आहोत, हे अद्वैत आत्मानुभूतीतून किती सहजपणे कबीर येथे सांगतात! परीस म्हणजे आपलं हृदय परिवर्तन करणाऱ्या गुरुचा स्पर्श असू शकतो. डोळ्यांतले आनंदाचे अश्रू मोती असतात. मोत्यांचं शुद्धपण पारखणारा रत्नपारखी बाहेर कुठं नाही, तर तो आपल्या अंतरातच आहे, असं कबीर म्हणतात. नरदेहातला अंतरात्मा एक आहे आणि तो दृश्यात नाही, तर तो असा सदासर्वकाळ आपल्या अंतरीच आहे. कबीर म्हणतात की, या अद्भूत देहघटाला चेतनेचं अधिष्ठान आहे, हे असलं घटाचं साधन पशुदेहात नाही. केवळ माणसाकडंच बोधप्राप्तीसाठीचं अवकाश आणि अवसर आहे. यमयातनेचे अरिष्ट चुकवण्यासाठीची युक्ती केवळ माणसाकडं आहे आणि हा अवघा देहघट अंतःकरणाच्या स्वाधीन आहे. इस घट अंतर अनहद गरजै, इसी में उठत फुहारा। कहत कबीर सुनो भाई साधो, इसी में साईं हमारा।। हा देहघटच प्रकट - अप्रकट जगाचा आधार आहे. त्याच्या ठायी दृश्य आणि ते पाहणाऱ्या द्रष्ट्याला जाणून घेऊ शकणारी चेतना आहे. ही चेतना प्राण्यांजवळ नाही. ते या घटातच असण्याशी जोडलेलं स्फुरण - केंद्र आहे. नवनवीन कल्पना सुचण्याचं! त्या नीटपणे व्यक्त करण्याची कला साधकाच्या अंतरात आहे. कबीर म्हणतात, तो सृष्टीचा निर्माता, समग्र सृष्टीचा अनुभवक आणि आत - बाहेरचा भेद नसलेल्या सृष्टीचा स्वामी नरदेहाच्या घटातच आहे. या सान्त घटातच अनंत आकाश सामावलेलं आहे. (संपर्कः hemkiranpatki@gmail.com)

रसिक स्पेशल:फिनफ्लुएन्सर्सचे मायाजाल

‘सेबी’ने अलीकडेच ‘बाप ऑफ चार्ट’ या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या ‘फिनफ्लुएन्सर’ला कथित बेकायदेशीर मार्गाने गोळा केलेले १७ कोटी रुपये गुंतवणूकदारांना परत करण्याचे आदेश दिले. शिवाय, बेकायदा कृत्यासाठी दंड का करू नये? अशी नोटीसही दिली. या घटनेने शेअर बाजार आणि गुंतवणूकदारांच्या विश्वात खळबळ तर उडालीच; पण ‘फिनफ्लुएन्सर’ची चर्चा नव्याने सुरू झाली आहे. कोरोना महामारीनंतर आपल्या जगण्याशी आणि रोजच्या व्यवहाराशी संबंधित अनेक गोष्टी बदलल्या. प्रत्यक्षातील गाठीभेटींऐवजी आभासी भेटी सुरू झाल्या. झूम, गुगल आणि तत्सम मीटिंग लोकप्रिय झाल्या. त्याप्रमाणेच यूट्यूबच्या युगाचीही सुरूवात झाली. डेटा स्वस्त झाला, घराघरात आणि प्रत्येक हातात स्मार्ट फोन आले. समाजाच्या सर्व थरांमध्ये ज्ञान – माहिती - मनोरंजनाची गंगा वाहू लागली. याच दरम्यान शेअर बाजार कोसळले आणि अर्थव्यवस्था सुधारण्यासाठी जगभर प्रयत्न सुरू झाले. उर्वरित जगाच्या मानाने भारतीय अर्थव्यवस्था बरीच स्थिर होती. परदेशात स्वस्त झालेला पैसा भरभरून भारतात आला. बाजार खाली आल्याने ब्लू-चिप शेअर्स अत्यंत आकर्षक भावाला आले होतेच, मागणी वाढल्यामुळे ते वर जाऊ लागले. याच दरम्यान ‘घरी राहून काम’ करण्याची (Work from Home) पद्धत रुढ झाली आणि कमावती मंडळी घरातून काम करु लागली. अशातच आधी उत्सुकतेतून आणि नंतर छोट्या ट्रेडमध्ये मिळालेल्या पैशांमुळे शेअर बाजाराचे आकर्षण वाढू लागले. कॉलेजमध्ये जाणारी मुले घरीच होती. ती आधीच तंत्रस्नेही असल्याने शेअर बाजाराचा मोह आणि झटपट श्रीमंत होण्याचा नाद वाढला. त्यामुळे यूट्यूबवर अर्थविषयक शिक्षण देणारी मंडळी वाढली. त्यांना मिळणाऱ्या प्रतिसादावरून (Likes किंवा Hits) किंवा फॉलोअर / सबस्क्रायबरच्या संख्येवरून त्यांची लोकप्रियता ठरत होती. जितके अधिक सबस्क्रायबर तितका तो ‘तज्ज्ञ’ शिक्षक असे मानून आभासी विश्वातील अशा गुरुजींची आणि त्यांच्या भक्तांची संख्या वाढायची. ही गर्दी वाढेल तशी अधिक लाभाच्या अपेक्षेने अशा प्रकारच्या संवादकांच्या आणि त्यांच्या सबस्क्रायबरच्या संख्येत दिवसेंदिवस भरच पडत गेली. पुढे या प्रकारे आभासी माध्यमातून सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचणाऱ्या आणि सर्वाधिक लोकप्रिय ठरणाऱ्या आर्थिक विषयातील संवादकांना ‘फिनफ्लुएन्सर’ असे संबोधले जाऊ लागले. यामध्ये चांगला अभ्यास असलेले, तळमळीने अर्थविषयक जागृती करणारे तज्ज्ञ जसे होते, तसे निरागस आणि भाबड्या लोकांचा विश्वास कमावून त्याचा फायदा घेणारे ‘स्वयंघोषित तज्ज्ञ’ही होते. त्यातूनच शेअर बाजाराविषयी मार्गदर्शन करण्याच्या निमित्ताने एक नवा फंडा सुरू झाला. गुंतवणूकदारांचा विश्वास मिळण्यासाठी उच्च परताव्याचा दावा केला जाऊ लागला. उदाहरणार्थ, तुमचे पैसे दुप्पट, चौपट, अनेक पट करा, त्यासाठी आमच्या वर्कशॉपमध्ये प्रवेश घ्या. किरकोळ फी भरून लक्षाधीश अथवा कोट्यधीश व्हा वगैरे वगैरे... असे शिक्षण घेण्याच्या निमित्ताने भोळाभाबडा पण झटपट पैसे मिळवण्यासाठी उतावीळ झालेला गुंतवणूकदार जाळ्यात आला की, त्याला आपल्या व्हाट्स अॅप किंवा टेलिग्राम समूहाचे सदस्य करून पैसे काही पटीने वाढण्याची टीप देतो म्हणून सांगायचे. कित्येकदा गुंतवणूकदाराला शेअर्स विकत घ्यायला सांगण्याआधी स्वत:च ते शेअर विकत घ्यायचे आणि मोठ्या संख्येने शेअरची मागणी वाढली की, जवळचे शेअर विकून टाकायचे... असाच दावा करत ‘चार्ट का बाप’ने किमान १७ कोटींचा नफा मिळवल्याचा आरोप आहे. दुसरी पद्धत म्हणजे, निम्म्या लोकांना एकच शेअर विकत घ्यायला सांगायचे आणि उरलेल्यांना तोच शेअर विकायला सांगायचे. यात कुणाला तरी पैसे मिळणारच. मधल्या मध्ये हा फिनफ्लुएन्सर मात्र स्वत:चे साम्राज्य वाढवतो. आणखी एक प्रकार म्हणजे, टीव्हीवरील लोकप्रियतेचा फायदा घेऊन, ‘आज घ्या, उद्या विका’ योजनेखाली सामान्य गुंतवणूकदारांना कुठला तरी शेअर घ्यायला सांगायचे. त्या आधीच आपले बगलबच्चे तो शेअर विकत घेतील, हे बघायचे. दुसऱ्या दिवशी सामान्य गुंतवणूकदार विकत घ्यायला आले की, आपल्या खिशातले हे शेअर्स त्यांच्या गळ्यात मारायचे आणि स्वत:चे उखळ पांढरे करायचे. त्यामुळे शेअर बाजारात गुंतवणूक करणाऱ्या प्रत्येकाने असे गैरमार्ग अवलंबणाऱ्या किंवा अवास्तव प्रलोभने दाखवणाऱ्या फिनफ्लुएन्सर्सच्या मायाजालापासून सावध राहिले पाहिजे. आपली गुंतवणूक केवळ अधिक लाभदायी होण्याकडे नव्हे, तर ती तितकीच सुरक्षितही असेल, याकडे लक्ष द्यायला हवे. ‘सेबी’कडे नोंदणी आवश्यक - ‘सेबी’ने गैरमार्गाने पैसे मिळवणाऱ्यांना शेअर बाजारात भाग घेण्यास मनाई केली आहे. - आर्थिक शिक्षण देण्यास हरकत नसली, तरी त्या व्यक्तीची ‘सेबी’कडे नोंदणी हवी. - सदर व्यक्तीने गुंतवणूकदाराला कुठलेही अवाजवी प्रलोभन (उदा. आमचा शिक्षणक्रम केल्यास करोडपती व्हाल / आमच्या समूहाचे सदस्य झाल्यास तुम्हाला टीप देऊ / अमुक शेअर दोन वर्षांत पाचपट होणार आहे.) दाखवू नये. सामान्य गुंतवणूकदाराने काय करावे? - केवळ झटपट पैसे मिळवण्याचा मोह आणि स्वत:ला त्यातले ज्ञान नसणे ही दोन कारणे अशा फसवणुकीमागे असल्याचे ‘सेबी’चे म्हणणे आहे. मग अशा वेळी सामान्य गुंतवणूकदाराने काय करावे? - शेअर बाजार हा जुगार किंवा जादू नव्हे. त्यामुळे कोणत्याही अवास्तव प्रलोभनांवर विश्वास ठेऊ नये. - जो माणूस आपले पैसे वर्षभरात दुप्पट करू शकतो, त्याला आपली गरजच काय? तो स्वत:चे पैसे काही पटींनी का वाढवत नाही, हा साधा विचार करावा. - शेअरची किंमत त्या कंपनीच्या कामगिरीवर आणि तिच्या भविष्यावर अवलंबून असते. अपेक्षेप्रमाणे घडले नाही तर तोटाही होऊ शकतो, हे लक्षात ठेवावे. - दीर्घकालीन फायद्यासाठी संबंधित कंपनीचे व्यवस्थापन चोख आणि कामकाज उत्तम हवे. तसे असेल तर थोडा संयम आणि वाजवी अपेक्षा ठेवल्यास दीर्घकाळात भांडवलात नक्की वाढ होते. - शेअर बाजारातील थेट गुंतवणुकीत धोका वाटत असल्यास म्युचुअल फंडाला प्राधान्य द्यावे. संपत्ती निर्मितीचा तो राजमार्ग आहे. (संपर्कः kreatwealth@gmail.com)

खलनिग्रहणाय:मनमानी कारभार की कायद्याचे राज्य?

आपल्या देशातील लोकशाही व्यवस्था राज्यघटनेप्रमाणे चालते. या व्यवस्थेत ‘कायद्याचे राज्य’ अभिप्रेत असते आणि सगळे कामकाज त्यानुसार होणे अपेक्षित असते. पण, अनेकदा राजकारणी नेते आणि अधिकारी तसे वागत नाहीत. नियम-कायद्यांना बगल देण्याच्या या वृत्तीमुळे लोकांच्या मनात व्यवस्थेविषयी चीड निर्माण होते. अलीकडेच सर्वोच्च न्यायालयाने ‘बुलडोझर जस्टिस’वर महत्त्वाचा निर्णय दिला. देशभरात या प्रकारच्या कारवाईवर बंदी घालतानाच, त्या बाबतीत काही अनिवार्य मार्गदर्शक तत्त्वेही आखून दिली आहेत. कोणी फक्त आरोपी आहे किंवा त्याचा गुन्हा सिद्ध झाला आहे, एवढ्या कारणासाठी त्याच्या घरावर बुलडोझर चालवून ते जमीनदोस्त करता येणार नाही, असे न्यायालयाने स्पष्ट केले आहे. गेल्या काही वर्षांत अनेक राज्यांमध्ये कायदेशीर मार्गांचा अवलंब न करता, केवळ आरोप असलेल्या लोकांवर अशी बुलडोझर कारवाई करण्यात आली. अशी कारवाई पूर्णपणे बेकायदेशीर असल्याचे सांगताना न्यायालयाने या संदर्भात दिलेले निर्देश शासन आणि प्रशासन दोन्हींसाठी बंधनकारक आहेत. नागरिक म्हणून प्रत्येकाला त्यांची माहिती असणे आवश्यक आहे. यातील प्रमुख निर्देश असे: १. कारवाईसाठी १५ दिवसाची नोटिस दिली पाहिजे. पहिली नोटिस पोस्टाने पाठवावी, दुसरी घराच्या दर्शनी बाजूवर लावावी. संबंधित व्यक्तीला नोटिस मिळाल्यापासून १५ दिवसांची कालावधी गणला जावा. २. या नोटिशीची एक प्रत जिल्हाधिकाऱ्यांकडे पाठवावी. जिल्हाधिकारी त्यासाठी एक समन्वयक नेमतील, तो या बाबतीत पालिका / महापालिकेच्या संपर्कात राहील. ३. संबंधिताने कोणत्या नियमांचे उल्लंघन केलेआहे, त्याच्या घराचा कोणता भाग तोडण्यात येणार आहे, याचा नोटिशीत स्पष्टपणे उल्लेख असावा. त्यासाठी प्राधिकृत अधिकाऱ्यासमोर सुनावणी घेणे बंधनकारक असेल. ४. प्राधिकृत अधिकारी या सुनावणीच्या नोंदी करुन, कोणत्या नियमांचे उल्लंघन झाले आहे? ते समझोता होण्यायोग्य आहे का? घराचा कोणता भाग तोडला जाईल? आदी तपशील असलेला आदेश काढेल. ५. नियमांचे उल्लंघन हे समझोता होण्यायोग्य नसेल, तर हा अधिकारी तसे सांगेल आणि सदर व्यक्तीला स्वतः घराचा अवैध भाग तोडण्याची संधी देईल. ६. घर तोडण्याच्या अंतिम आदेशापासून १५ दिवसाचा अवधी संबंधित व्यक्तीला न्यायालयात अपिलासाठी देण्यात येईल. ७. या अवधीत अपील करण्यात आले नाही, तर दोन पंचांच्या समक्ष निरीक्षण अहवाल तयार करून संबंधित बांधकाम तोडण्यात येईल. ८. तोडण्याच्या संपूर्ण कारवाईचे चित्रण करुन, तिथे उपस्थित पोलिस आणि इतर अधिकाऱ्यांच्या नावांसह विस्तृत अहवाल पालिका आयुक्तांकडे पाठवणे बंधनकारक असेल. या निर्देशांचे पालन बंधनकारक आहे. त्यांचे उल्लंघन झाले, तर तो न्यायालयाचा अवमान मानून कारवाई केली जाईल, असेही स्पष्ट करण्यात आले आहे. शिवाय, संबंधित अधिकाऱ्यांवर खटलाही दाखल केला जाईल. चुकीच्या पद्धतीने कारवाई झाली, तर संबंधित अधिकारी पाडलेल्या घरांची स्वतःच्या खर्चाने पुनर्बांधणी करतील. या निर्णयानुसार, आरोपी असो वा गुन्हेगार असो; कोणाचेही घर बेकायदेशीरपणे पाडता येणार नाही. ते नियमबाह्य पद्धतीने बांधले असेल, तर कायदेशीर मार्गाने योग्य ती कार्यवाही करणे उचित आहे, असा त्याचा अर्थ आहे. मात्र, असे बेकायदेशीर बांधकाम होत असताना संबंधित अधिकारी काय करत होते? याचा जाबही विचारला जाणे आवश्यक आहे. सर्वोच्च न्यायालयाच्या या निर्णयाचे दूरगामी परिणाम होतील. अनेक पीडितांना न्याय मिळेल आणि भविष्यात होणाऱ्या अन्यायालाही पायबंद बसेल. त्याचवेळी, चुकीच्या पद्धतीने काम करणाऱ्या शासन आणि प्रशासनावर अंकुश येईल. सामान्य लोक आयुष्यभराची कमाई खर्च करून घर बांधतात. ते अशाप्रकारे जमीनदोस्त केले तर ते कुटुंब पूर्णपणे तुटते, त्यांचे भविष्य उद्ध्वस्त होते. या निर्णयामुळे न्यायव्यवस्थेविषयी सामान्य जनतेच्या मनात विश्वास वाढेल. आपल्या देशातील लोकशाही व्यवस्था राज्यघटनेप्रमाणे चालते. या व्यवस्थेत ‘कायद्याचे राज्य’ अभिप्रेत असते आणि सगळे कामकाज त्यानुसार होणे अपेक्षित असते. पण, अनेकदा राजकारणी नेते आणि अधिकारी तसे वागत नाहीत. नियम-कायद्यांना बगल देण्याच्या या वृत्तीमुळे लोकांच्या मनात व्यवस्थेविषयी चीड निर्माण होते. या संतापाचे रुपांतर हळूहळू सामाजिक अराजकतेमध्ये होऊन अंतिमत: लोकशाहीला धोका निर्माण होऊ शकतो. अलीकडच्या काळात राजकीय हस्तक्षेप झुगारून काम करणाऱ्या अधिकाऱ्यांची संख्या खूप कमी झाली आहे. चांगले पोस्टिंग मिळवण्यासाठी आणि राजकीय नेत्यांची मर्जी संपादन करण्यासाठी अनेक अधिकारी त्यांच्या पुढे पुढे करत राहतात. लोकप्रतिनिधींनी दिलेल्या आदेशांचे पालन करणे हे कार्यपालिका अर्थात प्रशासनाचे काम असते. हे आदेश कायद्याला धरुन आहेत का, ते पाहण्याची जबाबदारी प्रशासनातील अधिकाऱ्यांची असते. प्रत्येक गोष्टीसाठी सामान्य माणूस न्यायालयात जाऊ शकत नाही. शिवाय, न्यायालयीन प्रक्रिया वेळखाऊ आणि खूप खर्चिक असते. त्यामुळे प्रशासनाने आपले काम नियमाप्रमाणे केले, तर सामान्यांना न्याय मिळेल आणि न्यायालयात हेलपाटेही घ्यावे लागणार नाहीत. (संपर्कः bhushankumarupadhyay@gmail.com)