दिव्य मराठी ओपिनिअन:महाराष्ट्र निवडणूक- घराघरात कापूस आणि सोयाबीन सडत आहे, त्यांनी कोणाला मत द्यायचे?

महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकीचा प्रचार आज संपणार आहे. सहा पक्षांमध्ये प्रत्येकी तीनच्या दोन छावण्या आहेत. त्यामुळेच कोण बाजी मारणार हे अजूनही निश्चितपणे सांगता येत नाही. सर्वात मोठा पक्ष होण्यासाठी भाजप आणि काँग्रेसमध्ये चुरशीची लढत होणार हे निश्चित आहे. अजित पवार हे भाजपच्या नेतृत्वाखालील महाआघाडीतील सर्वात कमकुवत दुवा आहेत. तर महाविकास आघाडीत (एमव्हीए) कोणीही कमकुवत नाही. काँग्रेस आणि शरद पवारांची राष्ट्रवादी चांगली कामगिरी करू शकते. उद्धव ठाकरेंची शिवसेना तिसऱ्या क्रमांकावर राहू शकते. मात्र, ती अजित पवारांसारखी कमकुवत राहणार नाही. आता योजनांबद्दल बोलूया. भाजप आणि महायुतीची संपूर्ण ताकद 'लाडकी बहीण' योजनेवर अवलंबून आहे. शहरे आणि ग्रामीण भागातही त्याचा प्रभाव आहे. मात्र, दिवाळीनंतर गावोगावी सुरू झालेली कापूस खरेदी केंद्रे अद्याप सुरू झालेली नाहीत. सोयाबीनचे भावही रसातळाला गेले आहेत. मराठवाडा आणि विदर्भातील 100 हून अधिक जागांवर त्याचा परिणाम होणार आहे. लग्नाच्या मोसमात लोकांच्या घरात सोयाबीन आणि कापूस पडून आहे, ही विडंबना लाडकी बहिणचा प्रभाव कमी करू शकते. 'बंटेंगे तो कटेंगे' या घोषणेचा कितपत परिणाम होईल हे २३ नोव्हेंबरला कळेल, पण सध्या महायुती या घोषणांबाबत एकसंध नाही. ही घोषणा महाराष्ट्रात चालणार नाही, असे अजित पवार यांनी म्हटले आहे. भाजपच्या नेत्या पंकजा मुंडे आणि अशोक चव्हाण यांनीही अजितदादांशी सहमती दर्शवली आहे. आता या लोकांना घोषणाबाजीचा अर्थ कळू शकला नाही, असे देवेंद्र फडणवीस सांगत राहतील, पण वास्तव त्यांना कळतही नाही. खरे तर ज्यांच्या प्रभावक्षेत्रात मुस्लिम मतदार जास्त आहेत ते महायुतीत असूनही ही घोषणा स्वीकारण्याची भीती आहे. ज्यांना भाजपचा फायदा दिसतो ते लाडकी बहीण योजनेला मास्टर स्ट्रोक म्हणत आहेत. दुसरीकडे, भाजपच्या नुकसानीची भीती बाळगणाऱ्यांचे म्हणणे आहे की, गेल्या विधानसभा निवडणुकीत मराठा समाजाने ज्या प्रकारे भाजपच्या बाजूने मतदान केले होते, ते यंदाही होणार नाही. त्यामुळेच त्याला शंभरी पार करणं कठीण वाटतंय. निकालाबाबत बोलायचे झाले तर महायुतीला बहुमत मिळाले तर सरकार स्थापन व्हायला वेळ लागणार नाही. कारण मुख्यमंत्री ठरवायला वेळ लागणार नाही. दुसरीकडे, MVA ला बहुमत मिळाल्यास, सरकार स्थापनेपेक्षा मोठे आव्हान मुख्यमंत्री ठरवण्याचे असेल. तिकीट वाटपावरून काँग्रेस आणि उद्धव सेनेतील खडाजंगी सर्वश्रुत आहे. अशा परिस्थितीत राष्ट्रपती राजवट लागू होणे जवळपास निश्चित मानले जात आहे. वास्तविक, निकाल 23 नोव्हेंबरला लागणार असून सध्याच्या विधानसभेचा कालावधी 26 नोव्हेंबरपर्यंत आहे. नियमानुसार यानंतर राष्ट्रपती राजवट लागू होईल. मग 'मध्यरात्री' चे सरकार समोर येईल की 'पहाटेचे' सरकार उदयास येईल, काहीही सांगितले जाऊ शकत नाही!

कबीर रंग:मंगन से क्या मांगिए, बिन मांगे जो देय...

कबीरांच्या पदातील, दोह्यांतील प्रतिकांतून त्यांची चिंतन-भूमी जीवनाचीच असल्याचं जाणवतं. रोजच्या जगण्याशी जोडलेल्या या प्रतिकांमुळं कबीरांची सत्य सांगण्याची रीत प्रत्ययकारी होते. कबीरांची भाषा अनेक बोली-भाषांच्या मिश्रणातून तयार झाली असल्यानं तिच्यात लोकभाषेचा बाज आहे. भाषेतील शब्दांशी आपण अडून राहिलो, तर कबीरांचं ‘मसि कागद छुओ नही’ आणि “लिखालिखी की है नही, देखादेखी बात’ यांतलं मर्म आपल्या ध्यानात येणार नाही.कबीरांचं अनुभवकथन हे प्रत्येक माणसापर्यंत पोहोचवण्याच्या तीव्र तळमळीतून घडलेलं आहे. एक भक्त म्हणून ज्या अवस्थांमधून त्यांना जावं लागलं, त्या अवस्थांची वर्णनं कबीरांच्या पदात, दोह्यांत आपल्याला दिसतात. देवाजवळ केलेल्या प्रार्थनेत आणि मागणीत फरक असल्याचं कबीर सांगतात. साधारण भक्त देवाजवळ कुठल्या न कुठल्या सुखाचं मागणं मागतो. कबीर म्हणतात की, या मागणीत सुख पहिल्या स्थानावर आणि देव दुसऱ्या स्थानावर असतो. मात्र, प्रार्थनेत आपल्या हृदयाच्या स्थितीचं अपेक्षा नसलेलं निवेदन असतं. कबीर हृदयातून गातात... मोर फकिरवा मांगि जाय,मैं तो देखहू न पौल्यौं। ते म्हणतात, मी तर फकीर आहे. घरादारातल्या माणसांना जवळून निरखतो, तर तिथं आधीच मला कित्येक मागणारे दिसतात. देणारं कुणी नाहीच काय, असं माझ्या फकीर- मनात येतं. कित्येक जण सधन असतात, पदं-उपाधी असलेली असतात. एवढी प्रस्थापित असूनही आपल्या वासनांच्या पलीकडचं ती पाहू शकत नाहीत. नसून असण्यातली फकिरी त्यांना जाणवत नाही. जोवर ही जगण्यात उणेपणाची भावना आहे, तोवर मागायची वृत्ती राहते. गरजा भागलेले अजून काहीची मागणी करतात, न भागलेले तर असंतुष्ट मनाचं भिक्षापात्र घेऊन देवाच्या दारात उभे असतात! मंगन से क्या मांगिए,बिन मांगे जो देय। कबीर म्हणतात, आपण ज्या संबंधित माणसाला मागतो, त्याच्या हातात भिक्षापात्र असेल, तर त्याला काय मागावं?मागितल्यावर मिळतं त्यात मौज कुठली? आत्मप्रतिष्ठा कसली? देव तर आईवडिलांकडून जन्माला आल्याचा अनुभव देतो, असतेपणाचं भान देतो, सृष्टीदर्शनाची रीत शिकायची स्थिती निर्माण करतो आणि अंतिम सत्याचा बोध घडवून आणतो. अशा महादानी देवाला सोडून ज्यांच्या मागण्या कधीच संपणार नाहीत त्यांना भिक्षा कशाला मागायची? न मागता देव आपलं मन, हृदय जाणतो, त्याला काहीच न मागता हृदयाची स्थिती निवेदन करणं उचित! कबीरांना हीच खऱ्या भक्ताची हृदयस्थिती वाटते. म्हणून कबीर या पदातून सुचवतात की, भक्त देवाजवळ काहीच मागत नाही आणि त्याच्यावर मनाच्या शांततेची, हृदयाच्या समाधानाची अनायासे कृपावर्षा होते. देवाजवळ काहीच न मागण्याच्या मनाच्या स्थितीतून आपण ‘जे आहे’ त्याचं स्वस्थपणे आकलन करून घेऊ शकतो. आपली अधिकाची हाव आणि इंद्रियगत सुखाच्या बदलांमागे धावण्याची वृत्ती आपल्याला उमजते. आपल्या श्रद्धावान मनाला ‘देणारा’ उमजतो आणि आतला घेणाराही उमजतो. कबीर म्हणतात... कहै कबीर मैं हौं वाही को,होनी होय सो होय। आता मी कधीच म्हणत नाही की असं व्हावं तसं व्हावं. मनाच्या अपेक्षा विरलेल्या असतात, इच्छा बाळगण्यातली निरर्थकता उमजलेली असते, परिस्थिती आणि मनःस्थिती बदलण्याचे सायास त्यांच्या मर्यादेसह जाणिवेत आलेले असतात, या अशा चित्ताच्या स्थितीत कबीर म्हणतात की, आपले प्राण ईश्वरावर सारं सोपवून देतात. यामुळं हृदयावरचा भार हलका होतो. चित्त चिंतामुक्त झाल्यानं आता जीवनात जे घडेल ते ईश्वराच्या इच्छेनं घडेल, अशी दृढता चित्ताला येते, असं ते अनुभवातून सांगतात. कबीरांनी दिलेलं यांतलं नियतीचं सूचन स्मरणीय आहे. केवळ भक्तालाच नियती दृष्टीसमोरच्या वस्तूसारखी लख्ख दिसू शकते आणि त्याच्या चित्ताला प्रार्थनेचा अर्थ उमजू लागतो. कबीरांच्या पदाचा हा भावार्थ आपल्याला प्रार्थनाशील करतो. (संपर्क - hemkiranpatki@gmail.com)

राज्य आहे लोकांचे...:वरची सभागृहे खरेच ‘वरिष्ठ’ राहिलीत का?

भारतीय लोकशाहीमध्ये स्थानिक स्वराज्य संस्था, विधानसभा आणि लोकसभा ही थेट लोकांमधून निवडून जाऊन राज्यव्यवस्था चालवण्याची आणि बदलण्याची संधी असते. यासोबत पदवीधर आणि शिक्षक मतदारसंघ हे विभागवार निर्माण करून शिक्षित मतदारांना त्यांचा प्रतिनिधी निवडण्याची संधी देण्यात आली आहे. लोकांमधून निवडून जाण्याव्यतिरिक्त लोकशाही प्रक्रियेच्या मजबुतीसाठी राज्यसभा आणि विधान परिषद अशी वेगळी व्यवस्थाही निर्माण करण्यात आली. सध्या ६ राज्यांमध्ये विधान परिषद अस्तित्वात आहे. या सभागृहांना वरिष्ठ म्हणजे लोकसभा आणि विधानसभेपेक्षा वरची सभागृहे मानले गेले आहे. पण, गेल्या काही वर्षांत या सभागृहांसाठी सदस्य निवडण्याचे निकष आणि नेमणुकीचे प्रमाण बघता ही खरेच ‘वरिष्ठ’ राहिली आहेत का, असा प्रश्न पडणे स्वाभाविक आहे. बौद्धिक, वैचारिक, सामाजिक क्षेत्रांबरोबरतच कला, क्रीडा, विज्ञान, वैद्यकीय, अर्थशास्त्र अशा विविध क्षेत्रांतील पारंगत लोकांच्या सहभागामुळे संसदीय लोकशाही आणि शासन अधिक प्रभावी होईल, या विचारातून ही व्यवस्था निर्माण झाली. ज्या लोकांना निवडणूक लढवणे शक्य नाही, आपापल्या क्षेत्रातील कौशल्य आणि व्यस्ततेमुळे ज्यांना लोकांमधून निवडून जाण्यात राजकीय अडथळे येऊ शकतात, त्यांना लोकशाही प्रक्रियेत सहभागी करून घेण्याचा एक मार्ग म्हणून वरिष्ठ सभागृहांकडे बघितले जायचे. किंबहुना तेथील लोक अधिक ज्ञानी, विचारी म्हणून ते वरचे सभागृह मानले जाऊ लागले. या सोबतच राजकीय संघटनेत आणि पक्षबांधणीमध्ये अनेक वर्षे घालवलेल्यांनाही या सभागृहात काही प्रमाणात संधी मिळणे ही गोष्टही समजण्यासारखी आहे. पण, हे सभागृह पूर्ण राजकीय किंवा कुठल्या न कुठल्या राजकीय पक्षाशी निगडीत आणि त्याचे सदस्य असलेल्या, राजकारणात सक्रिय असलेल्यांनीच भरलेले असावे, असा कधीही त्यामागचा हेतू नव्हता. गेल्या साधारण वीस वर्षांत मात्र या सभागृहांचे स्वरूप बदलत गेले. विधान परिषदेच्या काही जागांसाठी स्थानिक स्वराज्य संस्थांतून निवडून गेलेले लोकप्रतिनिधी आणि काही जागांसाठी विधानसभेचे प्रतिनिधी मतदान करतात. या निवडणुका प्रत्येक पक्षाच्या संख्याबळाप्रमाणे जेवढ्या जागा आहेत, तितकेच उमेदवार अशी बिनविरोध झाली नाही तर त्या विधानसभेच्या निवडणुकीपेक्षा अधिक खर्चिक होतात. राजकीय संदर्भात ‘घोडेबाजार’ या शब्दप्रयोगाचा वापर सुरू झाला, तो याच निवडणुकांमुळे. मग अशी स्थिती असेल, तर या सभागृहात विचारी, अराजकीय व्यक्ती जाणार कशी? त्यातच राज्यसभा आणि विधान परिषदेच्या अशा जागा म्हणजे पक्षासाठी मागच्या व पुढच्या दाराने निधीचा स्त्रोत असू शकतो, हा शोध पक्षांना लागला. त्यामुळे अनेक पुंजीपतींची वर्णी या सभागृहांमध्ये लागू लागली. पुढे ही सभागृहे पक्षांसाठी राजकीय खरेदी-विक्रीचा बाजार ठरू लागला. काही अराजकीय किंवा राजकारणाच्या वर्तुळातील पण विचारवंत, अभ्यासू लोकांना या सभागृहांमध्ये संधी मिळालीही; मात्र अशी उदाहरणे विरळच होत गेली. राज्यसभेत राष्ट्रपती नियुक्त आणि विधान परिषदेत राज्यपाल नियुक्त सदस्यांचाही समावेश असतो. ही नियुक्ती असल्याने ती राजकारणापासून अलिप्त असणे अपेक्षित असते. पण, यासाठीची नावे मंत्रिमंडळ बैठकीत सत्ताधारी पक्षच ठरवतात आणि या नावांची यादी केवळ स्वाक्षरीसाठी राज्यपालांकडे जाते. राज्य सरकार एका पक्षाचे आणि राज्यपाल दुसऱ्या राजकीय पार्श्वभूमीचे असल्यास अशा नियुक्त्यांचे काय होते, हेही महाराष्ट्राने अनुभवले आहे.एकेकाळी या दोन्ही सभागृहांमध्ये महत्त्वाच्या विषयांवर अगदी मध्यरात्रीपर्यंत चर्चा चालत. पंतप्रधान, मुख्यमंत्री तसेच सत्ताधारी आणि विरोधी नेते त्यावेळी आवर्जून उपस्थित राहत. या सभागृहांमध्ये मांडलेल्या अनेक प्रश्नांनी देशाच्या आणि राज्याच्या धोरणांना दिशा दिली गेली. वि. स. पागे यांनी १९७२ च्या दुष्काळात सुचवलेली रोजगार हमी योजना, राज्यात अभियांत्रिकी आणि वैद्यकीय शिक्षणासाठी खासगी संस्था सुरू करण्याचा निर्णय असे अनेक ऐतिहासिक निर्णय या वरिष्ठ सभागृहांतील चर्चेतून आले. आता मात्र ‘वरच्या’ समजल्या जाणाऱ्या या सभागृहांमध्ये अनेकदा अत्यंत ‘खालची’ भाषा वापरली जाते. दोन्हीकडील सदस्यांनी एकमेकांना शिवीगाळ केल्याने त्यांचे निलंबन झाल्याच्या घटना वारंवार घडल्या आहेत. याच सभागृहांसाठी पदवीधर आणि शिक्षक मतदारसंघातून सदस्य निवडले जातात. पण, या निवडणुका कधी होतात हेही अनेकदा मतदारांना कळत नाही. या निवडणुकांसाठी दर सहा वर्षांनी नव्याने नोंदणी करण्याची सक्ती कशासाठी, हेही न उमगण्यासारखे आहे. एकदा एखाद्या विभागात पदवीधर म्हणून नोंदणी केली की प्रत्येक निवडणुकीत मतदान करता यायला हवे. या निवडणुका त्यांच्या मतदारांपासून इतक्या लांब गेल्या आहेत की, आपला शिक्षक आणि पदवीधर आमदार कोण, हेही त्या मतदारांना माहीत नसते. लोकशाहीमध्ये लोकांमधून निवडून आलेल्या लोकप्रतिनिधींचे महत्त्व आहेच. त्यातून अगदी अल्पशिक्षित व्यक्तीलाही राज्यकर्ता बनण्याची संधी मिळते, हे या व्यवस्थेचे वेगळेपण आहे. पण म्हणून सुशिक्षित वा उच्चशिक्षितांना संधी मिळू नये, असा याचा अर्थ नाही. अशी संधी राज्यसभा आणि विधान परिषदेसारख्या सभागृहांमुळे उपलब्ध होते. राज्यकर्ते आणि कल्याणकारी राज्याची व्यवस्था कशी असावी, हे सांगताना प्लेटो म्हणतो- ‘विचारी, बुद्धिमान आणि तत्त्ववेत्ते राज्यकर्ते बनत नाहीत, तोपर्यंत शहरांची त्रासापासून पूर्ण मुक्तता होणार नाही.’ म्हणून तत्त्ववेत्त्यांना सामावून घेणाऱ्या सभागृहांचे पावित्र्य जपले जाणे आवश्यक आहे. (संपर्क - dramolaannadate@gmail.com)

गोष्ट सांगतो ऐका...:फोन

ललितला जयश्रीची डायरी सापडली. जयश्री सगळ्या गोष्टी त्याला कौतुकाने दाखवायची. पण, ही डायरी कधी दाखवली नव्हती. ललित ती बघू लागला. त्यात प्रेमकविता होत्या... जयश्रीचा आज वाढदिवस. पण, नवऱ्याचा सकाळपासून पत्ता नाही. लग्नाला एकच वर्ष होत आलंय, पण एवढ्यात नवरा आपला वाढदिवस विसरला, याचा तिला खूप राग आला. मधूनच ती मनाची समजूत घालत होती की, नवरा काहीतरी सरप्राइज देणार असेल. पण, संध्याकाळ झाली तशी तिची उरलीसुरली आशा मावळली. नवरा नक्कीच विसरला असणार, याची खात्री झाली. खरं तर तिचा नवरा ललित काही विसरभोळा नव्हता. बारीकसारीक गोष्टी त्याच्या लक्षात राहायच्या. मागच्याच महिन्यात त्याने सासूला आवर्जून सकाळी सकाळी शुभेच्छा पाठवल्या होत्या. जयश्रीने न सांगता. खूपदा जयश्री बाहेर पडताना घराच्या खिडक्या बंद करणं विसरायची. पण, ललित आवर्जून घराच्या खिडक्या, गॅस, पंखे बंद आहेत का, हे चेक करतो. असा माणूस आपला वाढदिवस कसा विसरू शकतो, याचा जयश्रीला खूप त्रास होत होता. एरवी नवरा कामावर गेला की, जयश्री आरामात टीव्हीवर एखादा तरी सिनेमा बघून काढते. पण, आज तिचं सिनेमा बघण्यातही मन नव्हतं. ललित लवकर येईल आणि आपण कुठे तरी बाहेर फिरायला जाऊ, असं वाटलं होतं तिला. तो नक्की चायनीज खायला घेऊन जाईल, याची खात्री होती तिला. तिनं अशी मनोमन खूप स्वप्न रंगवली होती. पण, रात्रीचे दहा वाजले तरी ललित आला नव्हता, ना फोन उचलत होता. जयश्रीने एवढा वेळ रोखून धरलेले अश्रू आता मोकाट सुटले होते. रडून रडून बिचारी झोपी गेली. आणि कधी तरी साडेअकरा वाजता घराची बेल वाजली. ललित शांतपणे घरी आला. जयश्री वाट बघत होती की, किमान शुभेच्छा तरी देईल.. पण, नाव नाही. बिचारी जेवायला वाढू लागली. तो हातपाय धुऊन बसला. गोडधोड का केलंय, हे सुद्धा विचारलं नाही. जयश्री जरा रागातच बसून राहिली. पण, बारा वाजले आणि त्याने तिला नवा कोरा फोन काढून दिला. जयश्रीला खूप दिवसापासून फोन घ्यायचा होता. ललितने बाकी सगळे खर्च टाळून इएमआयवर नवीन फोन खरेदी केला होता तिच्यासाठी. पुन्हा एकदा जयश्रीच्या डोळ्यात अश्रू आले. आनंदाचे. सकाळ झाली. नवरा कामावर गेला. जयश्री मैत्रिणीला फोन दाखवायला निघाली. ललित कालच्या दिवशी वेळ देऊ शकला नाही म्हणून आज मुद्दाम अर्ध्या दिवसाची सुटी घेऊन घरी आला. जयश्री घरी नव्हती. तो जरा निराश झाला. फोन करू लागला, पण जयश्रीने फोन उचलला नाही. कालच नवीन फोन घेतलाय. ललित जरा गोंधळून गेला. त्याच्याकडं चावी होती. घरात टीव्ही बघत बसला. तासभर झाला तरी जयश्रीचा फोन नाही. त्याने पुन्हा फोन लावला, तरी जयश्रीने फोन उचलला नाही. ललित अस्वस्थ झाला. जरा चिंता वाटल्यानं त्याने तिच्या मैत्रिणीला फोन लावला. पण, तिला काहीच माहीत नव्हतं. काही वेळाने ललितने जयश्रीच्या घरी फोन केला. पण, तिच्या घरच्यांना तिचा फोन आलाच नव्हता. तीन-चार ठिकाणी फोन करूनही काहीच खबरबात कळत नव्हती. ललितला चिंता वाटू लागली. बरं करणार काय? बायको फोन उचलत नाही, ही गोष्ट फार लोकांना सांगण्यासारखी नव्हती. आणि शोध घेऊन घ्यायचा कुठं? पाच वाजत आले. ललित अस्वस्थ झाला. त्याला घरात बसणं असह्य होऊ लागलं. मनात नाही नाही ते विचार येऊ लागले. त्याने घरात जरा इकडंतिकडं शोधाशोध केली. खरं सांगायचं तर तिने आपल्यासाठी काही चिठ्ठी बिठ्ठी तर ठेवली नाही ना? असा विचार त्याच्या मनात आला. नंतर त्याने विचार केला की, एवढा नवा कोरा मोबाइल घेऊन दिल्यावर ती चिठ्ठी का लिहून ठेवेल? पण, सिनेमातले काही प्रसंग डोक्यातून जात नाहीत. आधी चिठ्ठी शोधू लागतो माणूस. शोधाशोध करताना ललितला जयश्रीची डायरी सापडली. जयश्री सगळ्या गोष्टी त्याला कौतुकाने दाखवायची. पण, ही डायरी कधी दाखवली नव्हती. ललित ती बघू लागला. त्यात प्रेमकविता होत्या. जयश्री कविता लिहिते, ही गोष्ट त्याला माहीत होती. पण, तिनं चाळीस - पन्नास कविता लिहिल्या असतील, अशी शंकाही त्याला आली नव्हती. त्याने सलग दहा - बारा कविता वाचल्या. सगळ्या कवितेत प्रेम ऊतू चालेललं होतं. पण, कुठलीच कविता आपल्यावर आहे, असं त्याला वाटलं नाही. ते वर्णन आपलं नाही, याची जणू त्याची खात्रीच पटली होती. कुणावर लिहिल्या असतील तिनं कविता? कुणावर एवढं जीवापाड प्रेम असेल जयश्रीचं? म्हणजे होतं की आहे? आता मात्र ललित अजूनच अस्वस्थ झाला. त्याला आठवलं, खूपदा जयश्री एकटीच फोन बघत हसत असायची. मेसेज वाचत. ललितला एकेक गोष्ट आठवू लागली. एकदा आपण गावी गेलो होतो, तेव्हा जयश्री मैत्रिणीकडे राहायला म्हणून गेली होती. पण, त्या मैत्रिणीची जयश्रीने कधीच ओळख करून दिली नाही. म्हणाली तिची बदली झालीय. म्हणजे ती मैत्रीण नसून..? ललितच्या डोक्यात या क्षणी ज्या वेगाने विचार येत होते, तसे आयुष्यात कधीच आले नव्हते. आता हे सगळं सहन करण्याच्या पलीकडं होतं. त्याच्या ओळखीचे एक पीएसआय होते. ललित घाईत त्यांच्याकडं गेला. पीएसआयनी त्याला शांत केलं. आपण मोबाइलचं लोकेशन शोधू, असा मार्ग सुचवला. जे लोकेशन दिसत होतं, त्या दिशेने दोघे निघाले. जवळ पोचले आणि त्यांना धक्काच बसला. तो एक बंगला होता. नगरसेवकाचा. आता पीएसआय पण जरा शांतच झाले. कारण नगरसेवकावर चार खुनाचे आरोप होते. त्यातला एक खून पोलिस हवालदाराचा होता. दोघांनाही काय करावं कळत नव्हतं. त्यात पीएसआयनी आपल्याला किती माहिती आहे, या अभिमानात नगरसेवक कसा बायकांच्या बाबतीत लंपट आहे, याच्या चार-दोन गोष्टी सांगितल्या. त्या ऐकून ललित पार खचला. तरी कशीबशी हिंमत करून दोघे आत शिरले. नगरसेवकाची बायको होती. तिला घडला प्रकार सांगितला.. मोबाइलचं लोकेशन इथे दाखवतंय.. ती म्हणाली, नगरसेवक बाहेर गेलेत, पण घरात नोकर आहेत, त्यांची चौकशी करा. अखेर एका नोकराने कबूल केलं की, त्याने रिक्षात बसलेल्या बाईच्या हातावर धक्का मारून मोबाइल चोरला होता. त्याने मुकाट्याने मोबाइल परत केला. अचानक जयश्रीच्या फोनवर रिंग आली. ललितने फोन उचलला. जयश्रीच बोलत होती. फोन उचलला गेला, याचा तिला आनंद झाला. ती विनवणी करत होती.. ‘माझ्या नवऱ्याने कालच फोन घेतलाय, मी त्याला तोंड दाखवू शकणार नाही, त्याने कर्ज काढून फोन घेतलाय.. मला जीव द्यावा लागेल, प्लीज फोन परत करा. फोन मिळाल्याशिवाय मी घरी जाऊ शकत नाही.. माझा नवरा खूप कष्ट करतो, त्याचे पैसे वाया जाऊ देणार नाही..’ ललित ऐकत होता. जयश्री रडवेली झाली होती. ललितला आपण काय काय विचार करत बसलो होतो, याचा पश्चाताप झाला. लाज वाटली. जयश्रीच्या कविता आठवू लागल्या. अचानक त्या कवितेतला प्रियकर आपणच आहोत, याची खात्री पटली. तो बोलला, ‘जयश्री, मी ललित. फोन मिळाला..’ (संपर्क - jarvindas30@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:...तर मनमोहन कॅमेरामन नाही, गायक असते!

मागच्या आठवड्यात मी कॅमेरामन अशोक मेहता यांच्याविषयी सांगितले होते. आणखी एक कॅमेरामन, जे माझ्या खूप जवळचे आहेत, ते म्हणजे मनमोहन सिंह. त्यांनी एका हिंदी सिनेमाचे दिग्दर्शनही केले. त्याचे डायलॉग मी लिहिले होते. त्या सिनेमाचे नाव होते, “पहला पहला प्यार’. मनमोहन सिंह त्याचे दिग्दर्शक आणि कॅमेरामनही होते. आज मी त्यांच्याबद्दल सांगणार आहे. मनमोहन सिंह हे हरियाणातील सिरसाचे रहिवासी. ते १९७७ मध्ये ‘एफटीआयआय’मधून उत्तीर्ण झाले. ते खूप चांगले गायकही आहेत. लहानपणापासून त्यांनी गायनाचे धडे घेतले. ते पुण्यात ‘एफटीआयआय’मध्ये शिकत असताना राज कपूर तिथल्या एका कार्यक्रमाला आले होते. तेव्हा मनमोहन सिंहांनी गायलेले गाणे ऐकून ते त्यांच्या आवाजाचे इतके चाहते झाले की, मनजींना आपल्या फार्मवर बोलावून त्यांचं गाणं ऐकायचे. एके दिवशी राज कपूरजी मनजींना म्हणाले की, मी “सत्यम् शिवम‌् सुंदरम‌्’ हा सिनेमा सुरू करतोय आणि त्यातील सगळी गाणी मी तुझ्याकडूनच गाऊन घेईन. मनमोहन सिंहांनी सांगत होते.. ‘हे ऐकल्यावर माझ्या आनंदाला तर पारावरच उरला नाही. मग लक्ष्मीकांत प्यारेलालजींकडून गाण्याचे कम्पोजिशन बनवण्यात आले. बक्षी साहेबांनी गाणी लिहिली.’ त्या गाण्यांचा मनमोहन सिंह रियाजही करत होते. ‘एफटीआयआय’मधून उत्तीर्ण झाल्यावर राज साहेब त्यांना म्हणाले की, तू मंुबईला जाऊ नकोस, इथेच राहा. वर्षभर तिथेच राहून त्यांनी गाण्यांचा सराव केला. कुठलाही कार्यक्रम असला की राज कपूर साहेब मनमोहनजींना म्हणायचे, चल, ‘सत्यम् शिवम‌् सुंदरम‌्’ची गाणी गा आणि मनजी गाणी गायचे. पण, ‘सत्यम् शिवम् सुंदरम्’ सुरू होण्यापूर्वीच मुकेशजींचे अचानक निधन झाले. मनजींनी सांगितले की, त्या घटनेनंतर राज साहेबांनी मला बोलावून घेतले. ते खूप भावूक झाले होते. माझ्या डोक्यावर हात ठेवून ते म्हणाले, मला माफ कर, मी या सिनेमात तुझ्याकडून गाणे गाऊन घेऊ शकणार नाही. कारण माझा मित्र, माझा भाऊ मुकेश मला सोडून गेलाय.. आता ही गाणी त्याचा मुलगा नितीश मुकेशकडून गाऊन घेणे, हे माझे कर्तव्य आहे. नाहीतर मी वर गेल्यावर मुकेशला कसे तोंड दाखवू? पण, मी तुला वचन देतो.. एक कहाणी आहे माझ्या डोक्यात.. ‘हिना’. त्यावर मी सिनेमा बनवेन, तेव्हा तुझ्याकडून नक्की गाणी गाऊन घेईन. मग राज साहेबांनी ‘सत्यम् शिवम‌् सुंदरम‌्’मध्ये राधू कर्माकर यांचा सहायक म्हणून त्यांची नियुक्ती केली. अशा तऱ्हेने त्यांनी सहायक कॅमेरामन म्हणून काम केले. मग मनजी मुंबईत आले आणि सिनेमॅटोग्राफीमध्ये गुंतले. या दरम्यान त्यांनी “एहसास’ हा सिनेमा केला होता आणि त्यानंतर त्यांनी “बेताब’ आणि “सौतन’ हे सिनेमेही केले. ते ‘बेताब’ आणि ‘सौतन’ करत होते, तेव्हाच त्यांना एका गाण्याची ऑफर आली. त्या सिनेमाचे नाव होते “लावा’. आर. डी. बर्मन संगीत दिग्दर्शक होते. आशा भोसलेंसोबतचे हे द्वंद्वगीत होते. मनजी बंगळुरूमध्ये “सौतन’चे शूटिंग करत होते. तेथून ते िवमानाने आले, गाणं गायलं आणि पुन्हा परत गेले. या दरम्यान इकडे राज साहेबांनी “राम तेरी गंगा मैली’ बनवला, पण मनजींसोबत त्यांची भेट झाली नाही आणि मनजीही आपल्या सिनेमॅटोग्राफीत गुंतून गेले होते. मनजींनी सांगत होते.. आता गाण्याच्या संधीची वाट पाहायची की ज्याचे शिक्षण घेऊन आलोय, ते काम करायचे, याचा निर्णय मला घ्यायचा होता. मग मी सिनेमॅटोग्राफीची निवड केली. ‘राम तेरी गंगा मैली’ रिलीज झाल्यावर राज साहेबांचा फोन आला. ते म्हणाले, आता मी ‘हिना’ सुरू करतोय. मी तुला वचन दिले होते की, यातील गाणी तुझ्याकडून गाऊन घेईन.’ मनजी पुढे म्हणाले.. मी ‘हिना’च्या गाण्यांचा रियाज सुरू. पण, नियतीने काही विचित्रच लिहून ठेवले होते. याच दरम्यान राज साहेबांचे निधन झाले. या गोष्टीवरुन मला सलीम कौसर यांचा एक शेर आठवतोय... मैं ख्याल हूँ किसी और का, मुझे सोचता कोई और है,मैं नसीब हूँ किसी और का, मुझे माँगता कोई और है। मनजी सांगत होते.. माझ्या नशिबात गाण्यापेक्षा सिनेमॅटोग्राफीच लिहिली आहे, या विचाराने माझे मन निराश झाले. पुढे रणधीर कपूर यांनी ‘हिना’ दिग्दर्शित केला. त्यांनी नवी गाणी तयार केली, चालीही बदलल्या आणि ती त्यांच्या गायकांकडून गाऊन घेतली. त्यानंतर मी पूर्णपणे सिनेमॅटोग्राफीवर लक्ष केंद्रित केले. मग ‘चालबाज’, यशजींचा ‘चांदनी’, ‘डर’, गुलजार साहेबांचा ‘हुतूतू’ हे सिनेमे तयार झाले. मला त्यासाठी काम करताना आनंद मिळत होता.. त्या काळी बहुतांश सिनेमांमध्ये जी चांगली फोटोग्राफी होती, ती मनामोहन सिंग यांची होती. मनमोहनजींनी त्यानंतर ‘लावा’, ‘लैला’, ‘प्रीती’, ‘वारिस’मध्येही गाणी गायली. पण, त्यांचा मुख्य व्यवसाय सिनेमॅटोग्राफीच राहिला. त्यांना ‘चांदनी’, ‘डर’च्या सिनेमॅटोग्राफीसाठी फिल्म फेअर पुरस्कारही मिळाला. ‘दिल तो पागल है’, ‘दिलवाले दुल्हनिया ले जाएंगे’ आणि ‘मोहब्बते’चीही त्यांनी सिनेमॅटोग्राफी केली. त्यानंतर त्यांनी “जिया ऐनु’पासून पंजाबी चित्रपटांचे दिग्दर्शन सुरू केले. पंजाबीमध्ये त्यांनी लागोपाठ सुपरहिट चित्रपट केले, आजही करत आहेत. मनजींनी असेच चांगले चित्रपट करत राहावेत, अशी मी मनापासून प्रार्थना करतो. मनमोहनजींसाठी त्यांनीच लताजींसोबत गायलेले “वारिस’मधील हे द्वंद्वगीत ऐका... मेरे प्यार की उमर हो इतनी सनम,तेरे नाम से शुरू तेरे नाम पे ख़त्म...स्वत:ची काळजी घ्या आणि आनंदी राहा.

देश - परदेश:राजकारणाचे शुद्धीकरण महत्त्वाचे

डॉ. कलाम सांगत होते... ‘भारतात लोकशाही टिकून आहे, यावर फक्त समाधान मानून चालणार नाही. राजकारणाचे शुद्धीकरण, राजकीय प्रक्रियांची पारदर्शकताही तितकीच महत्त्वाची आहे.’डॉ. कलामांसोबतच्या काल्पनिक संवादाचा अंतिम भाग...भाग : २ थोडावेळ चर्चा झाल्यानंतर मला वाटू लागले की, डॉ. कलामांना जाऊन १० वर्षे होत आली. या काळात भारतात दोन सार्वत्रिक निवडणुका तर झाल्याच; पण अनेक बदलांना देश सामोरा गेला. अमृत महोत्सवी वर्ष मागे जाऊन ‘अमृतकाळा’ची सुरूवात झाली. केंद्रात पुन्हा एकदा भाजप सत्तेवर आला आणि संख्याबळ कमी झाल्याने एकीकडे नितीशकुमार आणि दुसरीकडे चंद्राबाबू नायडू यांचा आधार घेतला. ‘लाडली बहना’, ‘लाडकी बहीण’, नि:शुल्क वीज, नि:शुल्क धान्य वगैरे ‘नि:शुल्क’ योजना हा दररोजच्या जीवनाचा भाग म्हणून स्वीकारल्या गेल्या. त्याचबरोबर नवे रस्ते- पूल, नवी विमानतळे, विमानमार्ग, डिजिटल अर्थव्यवस्था या आणि अशा इतर अनेक विषयांवर बोलून डॉ. कलामांचे मन जाणून घ्यावेसे वाटले. मी : थोडेसे आजच्या परिस्थितीविषयी काही प्रश्न विचारु का?डॉ. कलाम : जरुर. मी सतत माझ्या आजूबाजूच्या व्यक्तींना, त्यातही शिक्षण क्षेत्रातील प्राध्यापक, विद्यार्थ्यांना प्रश्न विचारायला प्रोत्साहन दिले आहे. प्रश्न मुक्तपणे विचारण्याची सोय असलेल्या देशांचीच प्रगती होते. विषेशत: अस्वस्थ करणारे प्रश्न आणि एरवी अप्रिय वाटणारे प्रश्नही आपण विचारायला हवेत. तसे नसेल तर समाजाला योग्य प्रकारे उत्तरे मिळणार नाहीत. तसेच सत्याकडे आणि प्रगतीकडे नेणारा मार्गही दिसेनासा होतो. विचारा. काहीही विचारा...मी : रोखठोक प्रश्न विचारतो. देशातील सध्याच्या राजकारणाविषयी काय वाटते तुम्हाला?डॉ. कलाम : मी आयुष्यभर राजकारणावर बोलायचे टाळले. पण, आता मलाही स्पष्ट बोलायची संधी आहे. एकतर कोणतीही राज्यव्यवस्था परिपूर्ण नसते. लोकशाही त्याला अपवाद नाही. याचा अर्थ परिपूर्णतेकडे जाण्याचा प्रयत्न करु नये, असा नव्हे. ते करणे हे राज्यकर्त्यांचे मुख्य काम आहे. तो रस्ता संविधानातील स्वातंत्र्य, समता आणि न्यायाचा आहे. भारतात लोकशाही टिकून आहे, यावर फक्त समाधान मानून चालणार नाही. अन्याय, अत्याचार, शोषण, विषमता, भ्रष्टाचार, गुन्हेगारी हे रोग देशाच्या आरोग्याला बाधक आहेत. या सर्वांपासून दूर असणारी नेतेमंडळी कुठे आहेत? आपल्या किती लोकप्रतिनिधींवर गंभीर गुन्ह्यांचे आरोप आहेत, बघा. राजकारणाचे शुद्धीकरण, राजकीय प्रक्रियांचे पारदर्शिकत्व महत्त्वाचे आहे.मी : यावर काही ठोस उपाय सांगू शकाल का?डॉ. कलाम : देशाला अनेक सुधारणांची अपेक्षा आहे. पण, ज्यावाचून सर्वसामान्य परिस्थितीत सुधारणा होणे शक्य नाही, अशा काही सुधारणांचा उल्लेख मी करतो. सर्वप्रथम निवडणूक प्रक्रियेत सुधारणा हवी. विविध क्षेत्रांत निपुण असणाऱ्या नागरिकांनी राजकारणात यावे अशा वातावरणाची निर्मिती, निवडणुकांच्या प्रचारात वाटेल ती आश्वासने देण्यावर आणि अर्वाच्य भाषा वापरण्यावर कडक नियंत्रण, खर्चाच्या सीमा कमी करत, अवाढव्य खर्चावर करडी देखरेख, निवडणूक आयुक्तांची गुणवत्तेवर आधारित निवड प्रक्रिया अशा सर्व सुधारणा निवडणूक प्रक्रियेमध्ये आवश्यक आहेत. सुधारणेचे दुसरे क्षेत्र आहे प्रशासकीय सुधारणा. अधिकाऱ्यांच्या निवडीची प्रक्रिया युवकांवर अन्याय करणारी असू नये. प्रशासन अधिक लोकाभिमुख, पारदर्शक आणि कार्यक्षम करणे, याबरोबरच भ्रष्टाचार आणि दिरंगाईवरती पूर्ण अंकुश असणे आवश्यक आहे. अलीकडे आयोगांच्या निवड प्रक्रियेविषयी शंका घ्यावी, असे वाटणारे अनेक घोटाळे समोर आले आहेत. जनतेचा नागरी सेवांच्या निवड प्रक्रियेवरचा विश्वास उडणे ही फार मोठी शोकांतिका ठरेल. तिसरी सुधारणा ही न्यायालयीन प्रक्रियेसंदर्भातील आहे. उच्च आणि सर्वोच्च न्यायाधीशांच्या निवड प्रक्रियेत गुणवत्तेसह पारदर्शकता येणे आवश्यक आहे. न्यायप्रक्रियेतील विलंब ही नित्याची बाब आहे, ही समजूत आपण केव्हा बदलू शकणार आहोत? शिवाय, सगळे निर्णय आजही इंग्रजीतच होतात, हे लोकशाही तत्त्वाच्या विरुद्धच नाही का? चौथी सुधारणा ही पोलिस व्यवस्थेतील सुधारणा. त्यात कारागृहांतील व्यवस्थेच्या सुधारणाही आल्या. पोलिसांच्या कामाच्या वेळा, त्यांचे मानसिक स्वास्थ्य, राहण्याची व्यवस्था या गोष्टींचे नियमन आणि त्याचबरोबर कैद्यांवरचे अत्याचार, नागरिकांबरोबरचा दुर्व्यवहार, दबावाला बळी पडून निष्पाप लोकांवर कारवाई या गोष्टी पूर्णत: बंद व्हायला हव्यात. या बाबतीत काही ठोस पावले उचलावी लागतील. याचा परिणाम सामाजिक सौहार्द, अनुशासन, परस्पर विश्वास वाढण्यात होईल. मी : धन्यवाद! बरेच तपशीलवार उत्तर दिलेत. सध्या आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सची बरीच चर्चा आहे. याविषयी तुमचे मत काय आहे?डॉ. कलाम : हा शेवटचा प्रश्न बरं का.. मला मिसाइल लाँचिंगसाठी जायचे आहे.. ‘एआय’चा प्रवास हा विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीतील एक अपरिहार्य टप्पा आहे. पण, मानवी प्रगतीबरोबरच मानवी विनाशाची नांदीही ‘एआय’ घेऊन आले आहे. तुम्ही फ्रान्सिस फुकुयामाचे ‘अवर पोस्टह्युमन फ्युचर’ पुस्तक वाचले आहे का? आणि दुसरे एक पुस्तक युवाल हरारी या लेखकाचे ‘Twenty One Lessons for Twenty First Century’ हे वाचा. या दोन्ही पुस्तकामध्ये येऊ घातलेल्या तंत्रज्ञानाच्या विघातक शक्यतांची खूप सुंदर उकल केलेली आहे. थोडक्यात सांगायचे तर, विज्ञान-तंत्रज्ञान आणि प्रगती या सर्वांना मानवी चेहरा नसेल, तर असे तंत्रज्ञान व अशी प्रगती व्यर्थ आहे.’बरंय तर काळजी घ्या, समाजासाठी काही चांगलं करा. युवकांना बरोबर घ्या. भेटू... डॉ. कलाम उठले. नेहमीचं मंद स्मित आणि छानसं हस्तांदोलन करुन ते विद्यापीठाच्या महाद्वारातून बाहेर जाण्यासाठी निघाले. मी बराच वेळ त्यांच्या पाठमोऱ्या आकृतीकडे बघत उभा राहिलो. (संपर्क - dmulay58@gmail.com)

रसिक स्पेशल:कशामुळे झाले पानिपत?

भारतीय क्रिकेट संघाने न्यूझीलंडकडून ०-३ असा लाजिरवाणा पराभव पत्करला. या ‘व्हाइट वॉश’नंतर कर्णधार रोहित शर्मा, विराट कोहली असे संघातील दिग्गज खेळाडू टीकेच्या लक्ष्यस्थानी सापडले आहेत. या मालिकेत भारताचे नेमके काय चुकले, याचा हा लेखाजोखा... रोम जळत होते, तेव्हा नीरो फिडल वाजवण्यात गर्क होता.. हे एक ऐतिहासिक सत्य. कुठल्या ना कुठल्या निमित्ताने नेहमीच याचे उदाहरण दिले जाते. नेमके तसेच काहीसे भारतीय क्रिकेटमध्ये घडते आहे. एकीकडे कसोटीसारख्या सर्वोच्च क्रिकेट प्रकारात भारतीय संघाने न्यूझीलंडकडून ०-३ असा मानहानिकारक पराभव स्वीकारला. या पानिपताचे शोकपर्व सुरू असताना भारतीय क्रिकेटच्या दृष्टिकोनाचे वाभाडे निघणे स्वाभाविकच आहे. परंतु, त्यातून बोध घेण्याऐवजी भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ (बीसीसीआय) ‘आयपीएल’ची लिलाव प्रक्रिया अरबांच्या देशात आयोजित करण्यात मश्गूल आहे. हीच ती ‘नीरोवृत्ती’. झटपट सामन्यांची कसोटीवर कुरघोडीन्यूझीलंडकडून झालेल्या पराभवानंतर माजी कर्णधार दिलीप वेंगसरकर यांनी, कसोटी क्रिकेट सामना पाच दिवसांचा करावा, अशी मागणी केली. गेल्या पाच वर्षांत भारतात झालेल्या २५ कसोटी सामन्यांपैकी २० सामने पाचव्या दिवसापर्यंत टिकलेच नाहीत. याचप्रमाणे जागतिक स्तरावरील सामन्यांचे विश्लेषण केले, तर १२७ कसोटींपैकी ७६ सामने चार किंवा कमी दिवसांतच निकाली निघाले आहेत. हे असे का घडते आहे? …तर याचे उत्तर ‘आयपीएल’ आणि जगभरात होणाऱ्या लीग क्रिकेटमध्ये दडले आहे. खेळपट्टीवर टिकाव धरून चिवट फलंदाजी करु शकणारे फलंदाज घडणे जसे कमी झाले आहे, तसे कसोटी क्रिकेटला साजेसे गोलंदाजही तयार होण्याचे प्रमाण कमी झाले आहे. उलट लीगमुळे दुखापतींचे प्रमाण वाढल्याने हार्दिक पंड्यासारखे चार षटकांचे गोलंदाज मोठ्या प्रमाणात उदयास येऊ लागले आहेत. अतिआत्मविश्वासाची धुंदी नडलीभारत-न्यूझीलंड मालिकेआधी भारताने बांगलादेशविरुद्धची मालिका २-० अशी आरामात खिशात घातली होती, तर किवी संघ श्रीलंकेतून ०-२ असा दारुण पराभव पत्करून आला होता. त्यामुळे मायदेशात न्यूझीलंडविरुद्धची मालिका म्हणजे एकापेक्षा एक यशोगाथा साकारतील, जणू अशाच अतिआत्मविश्वासाच्या धुंदीत भारतीय संघ होता. फिरकीच्या तालावर न्यूझीलंडचे फलंदाज केवळ हजेरीवीर ठरतील, अशी खात्री मुख्य प्रशिक्षक गौतम गंभीर यांना होती. पण, बेंगळुरुमध्ये ढगाळ वातावरणात वेगवान गोलंदाजांना साथ मिळाली आणि भारतीय संघ पहिल्या डावात फक्त ४६ धावांत गारद झाल्यावर सर्वांचे डोळे खाडकन् उघडले. ही पहिली कसोटी न्यूझीलंडने आठ गडी राखून जिंकली. फिरकीच्या सापळ्यात आपलीच शिकारया घातचक्रातून भारताचा संघ बाहेर पडावा, यासाठी फिरकीचे सापळे रचण्यात आले. पण, भारतीय फलंदाजांचीच यात शिकार झाली आणि ही जिंकण्याची आशा मग धूसर ठरू लागली. न्यूझीलंडच्या एजाझ पटेल (१५ बळी), मिचेल सँटनर (१३ बळी) आणि ग्लेन फिलिप्स (८ बळी) या फिरकी गोलंदाजांनी भारतीय फलंदाजांची दाणादाण उडवली. भारताने या वर्षाच्या पूर्वार्धात इंग्लंडविरुद्धची मालिका ४-१ अशी जिंकली होती. त्यावेळी भारतीय फलंदाजांची फिरकीविरुद्धची सरासरी ३९.९ धावा अशी होती. पण, न्यूझीलंडविरुद्ध ही सरासरी २४.४ धावा अशी चिंताजनक ठरली. एकंदर मालिकेत भारताचे ३७ फलंदाज फिरकीपुढे गारद झाले. पुण्याच्या दुसऱ्या कसोटीत ११३ धावांनी, तर मुंबईच्या तिसऱ्या कसोटीत २५ धावांनी न्यूझीलंडने विजय मिळवत भारताला ‘व्हाइट वॉश’ दिला. जे घडत होते, त्यावर विश्वास बसणे कठीण होते. केन विल्यमसनशिवाय आलेल्या टॉम लॅथमच्या नेतृत्वाखालील न्यूझीलंडच्या संघाने ‘न भूतो’ असा पराक्रम गाजवला, असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही. रोहित, विराटच्या क्षमतेची ‘कसोटी’ प्रशिक्षक गंभीर आणि कर्णधार रोहित खेळपट्टीचा अंदाज घेण्यात वारंवार चुकले. पहिल्या चेंडूपासून आक्रमक फलंदाजीचे सूत्र रोहितला या मालिकेत योग्य पद्धतीने जपता आले नाही. २, ५२, ०, ८, १८, ११ या रोहितच्या सहा डावांतील धावा. यात बेंगळुरुमधले एकमेव अर्धशतक. १५.१७ च्या सरासरीने एकूण ९१ धावा काढणारा रोहित वेगवान आणि फिरकी अशा दोन्ही माऱ्यापुढे टिकाव धरू शकला नाही. जी कथा रोहितची, तीच विराटची. ०, ७०, १, १७, ४, १ या विराटच्या सहा डावांतील धावा. विराटने १५.५० च्या सरासरीने एकूण ९६ धावा काढल्या. त्याचेही एकमेव अर्धशतक बेंगळुरुतले. ही खेळी वगळल्यास विराटच्या अन्य डावांतील सरासरी जेमतेम ४.६ धावांची राहिली. बांगलादेशविरुद्धच्या कसोटी मालिकेतही विराट धावांसाठी झगडताना दिसत होता. परिणामी विश्वविजेतेपदानंतर ट्वेन्टी-२० क्रिकेटमधून निवृत्ती पत्करणाऱ्या रोहित (वय ३७) आणि विराट (वय ३६) यांनी आता कसोटी क्रिकेटलाही अलविदा करावा, अशी मागणी जोर धरू लागली आहे. श्रेयस अय्यर, ईशान किशन, हार्दिक पंड्याला देशांतर्गत क्रिकेट खेळण्यासाठी शिस्तीचा बडगा दाखवणारे ‘बीसीसीआय’ रोहित-विराटची मर्जी सांभाळून, वर्कलोड मॅनेजमेंटचे कारण दाखवत त्यांना विश्रांती देत असतेच. पण, त्यांनी वर्षाला काही रणजी सामने खेळावेत, अशी अट घालण्यास मात्र धजावत नाही. या स्थितीत आगामी ऑस्ट्रेलियाचा प्रदीर्घ दौरा या वरिष्ठांसह एकूणच भारतीय संघासाठी अग्निपरीक्षेचा ठरेल. भारताचा टेस्ट चॅम्पियनशिप अर्थात जागतिक कसोटी अजिंक्यपदाचा मार्ग आता आणखी बिकट झाला आहे. अंतिम फेरीत स्थान मिळवण्यासाठी भारताला ऑस्ट्रेलियात होणाऱ्या पाच कसोटी सामन्यांच्या बॉर्डर-गावसकर मालिकेतील चार सामने जिंकावे लागतील. भारताने ऑस्ट्रेलियाच्या या आधीच्या दोन दौऱ्यांतील चार कसोटी सामन्यांच्या मालिकेत २-१ असा विजय मिळवला आहे. पण, मोहम्मद शमीची दुखापत आणि संघाचा सध्याचा एकूणच फॉर्म पाहता हे आव्हान अवघड आहे. त्यामुळे कामगिरी सुधारण्याचे दडपण वरिष्ठ क्रिकेटपटूंवर असेल. भारतीय संघासाठी आत्मपरीक्षणाची वेळ आली आहे, अशा शब्दांत माजी क्रिकेटपटू सचिन तेंडुलकरने एका अर्थाने दिलेला सल्लाच महत्त्वाचा आहे. कसोटी खेळाडू घडवावे लागतील न्यूझीलंडविरुद्धच्या मालिकेत तळाच्या फलंदाजांवर विसंबून राहणे धोक्याचे ठरले. शिवाय, रविचंद्रन अश्विन (वय ३८) आणि रवींद्र जडेजा (वय ३६) या फिरकी जोडगोळीची कारकीर्दही अस्ताकडे वाटचाल करीत आहे. चेतेश्वर पुजारा, अजिंक्य रहाणे यांच्यापेक्षा उत्तमोत्तम क्रिकेटपटू सध्या भारताकडे आहेत, ही गर्जना आपण आधीच करून टाकली आहे. शुभमन गिल, यशस्वी जैस्वाल, ऋषभ पंत यांनी कसोटी क्रिकेटला साजेसा खेळ केला; पण हे सातत्य के. एल. राहुल, सर्फराज खान यांच्यात दिसून आले नाही. त्यामुळे आता भारतीय क्रिकेटच्या प्रचलित देशांतर्गत सामन्यांच्या पद्धतीत बदल करून दर्जेदार कसोटी क्रिकेटपटू घडवण्यासाठी प्रयत्न व्हायला हवेत. (संपर्कः prashantkeni@gmail.com)

रसिक स्पेशल:महासत्ता पुन्हा त्याच कुशीवर वळते तेव्हा...

रशिया-युक्रेन युद्ध, इस्रायल-हमास संघर्ष, चीनचा विस्तारवाद, दहशतवादाचा धोका, हवामान बदलाचे आव्हान आणि अस्थिर जागतिक अर्थव्यवस्थेच्या पार्श्वभूमीवर अमेरिकेची ‘महाशक्ती’ बायडेन यांच्या काळात क्षीण झाली होती. आता ‘अमेरिका फर्स्ट’ अशी प्रखर राष्ट्रवादी आणि तितकीच व्यवहारी भूमिका घेणारे ट्रम्प पुन्हा अध्यक्षपदी आल्याने हे प्रश्न सुटणार की आणखी चिघळणार, हे येणारा काळच सांगेल. जगातील सर्वांत जुनी लोकशाही मानल्या जाणाऱ्या अमेरिकेच्या अध्यक्षपदाची निवडणूक नुकतीच पार पडली. संपूर्ण जगाचे लक्ष लागून राहिलेल्या या निवडणुकीतून महासत्तेने आपली कूस बदलली आणि डोनाल्ड ट्रम्प पुन्हा एकदा अध्यक्षपदी निवडून आले. ट्रम्प हे उत्तम व्यावसायिक आहेत. निवडणूक प्रचारादरम्यान त्यांनी टोकाच्या राष्ट्रवादाचा पुरस्कार केला आणि त्यामुळेच त्यांच्या विजयाचा रस्ता मोकळा झाला. अमेरिकेची अर्थव्यवस्था पूर्वपदावर आणण्याचे दिलेले आश्वासन, स्थलांतरितांना अमेरिकेत घुसू न देता त्यांना मेक्सिकोतच अडकवून ठेवण्यासाठी ‘रिमेन इन मेक्सिको’चा दिलेला नारा, इस्लामी मूलतत्त्ववादाला विरोध, चीन आणि मेक्सिकोला धडा शिकविण्याची जाहीर भाषा, ‘मेक अमेरिका ग्रेट अगेन' अशा अनेक घोषणांतून त्यांनी मतदारांच्या भावनेला हात घातला. ट्रम्प यांच्या अशा टोकाच्या राष्ट्रवादी प्रचारतंत्राची लोकशाही मूल्यांच्या चौकटीत विस्ताराने समीक्षा होऊ शकेल. पण तूर्तास, ट्रम्प यांचे आजवरचे ‘मूड’ बघता त्यांच्या परत येण्याचे जगावर तसेच भारतीय उपखंडावर आणि भारतावर काय परिणाम होतील, हे पाहणे जास्त महत्त्वाचे ठरणार आहे. रशिया - युक्रेन युद्ध थांबवतील?आज ट्रम्प रशिया - युक्रेन युद्ध थांबवण्याची भाषा करीत आहेत. पण, त्यांची या संदर्भातील आजवरची भूमिका पाहता ते त्यासाठी खरेच काही ठोस पावले उचलतील का, हा प्रश्न आहे. ट्रम्प यांनी आपल्या पहिल्या कार्यकाळात रशियासोबतचे संबंध सुधारण्याचा प्रयत्न केला होता. रशिया - युक्रेन युद्ध सुरू झाल्यावर युक्रेनला अब्जावधी डॉलरची मदत दिल्याबद्दल त्यांनी अलीकडेच बायडेन प्रशासनावर टीका केली होती. ‘नाटो’च्या बजेटबाबत ट्रम्प यांनी घेतलेल्या भूमिकेमुळे रशिया - युक्रेन युद्ध थांबवण्याबाबत ते आता करीत असलेल्या वक्तव्याविषयी संदिग्धता निर्माण झाली आहे. मध्य-पूर्वेतील अशांततेची धग इस्रायलची राजधानी म्हणून तेल अवीवऐवजी जेरुसलेमला मान्यता देण्याला ट्रम्प यांनी एका अर्थाने समर्थन दिले होते. मध्य-पूर्वेतील संकट आणि विशेषतः इस्रायल विरुद्ध हमास + पॅलेस्टाइन + इराण संघर्ष अमेरिकेसाठी चिंतेचा विषय बनला आहे. कारण अमेरिकेचे परराष्ट्र धोरण आणि देशाच्या अंतर्गत सामाजिक, आर्थिक रचनेवर या युद्धाचा थेट परिणाम होत आहे. त्यामुळे ट्रम्प यांनी हे युद्ध लवकरात लवकर थांबवण्याचे आश्वासन दिले आहे. मात्र, त्यांची इस्रायल आणि अरब देशांबाबत घेतलेली भूमिका वादग्रस्त ठरली आहे. त्यामुळे मध्य-पूर्वेतील अशांततेच्या आगीचे लोट कमी होतात की ते आणखी वाढतात, हे पाहावे लागेल. ‘पॅरिस करारा’चे भवितव्य अधांतरीसध्याची जागतिक तापमानवाढ औद्योगिकरण होण्यापूर्वीच्या पातळीवर आणणे, ती सरासरी २ अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी राखण्यासाठी सर्व देशांनी एकत्रित प्रयत्न करणे अशा उद्दिष्टांच्या पूर्ततेसाठी २०१५ मध्ये पॅरिस हवामान करार करण्यात आला होता. या करारावर अमेरिकेने स्वाक्षरी केली होती. मात्र दोनच वर्षांनी, २०१७ मध्ये ट्रम्प यांनी या करारातून काढता पाय घेतला. सत्ताबदल झाल्यावर बायडेन यांनी २०२१ मध्ये अमेरिकेला करारात आणले. पण, आता ट्रम्प पुन्हा सत्तेवर आल्यामुळे ते पॅरिस कराराबाबत काय निर्णय घेतात, यावर जागतिक तापमानवाढीचे परिणाम रोखण्याच्या प्रयत्नाचे भवितव्य अवलंबून असेल. भारतीय उपखंडातील सत्ता-संतुलनट्रम्प यांच्या येण्यामुळे भारतीय उपखंडातील सध्याच्या सत्ता-संतुलनावरही परिणाम होईल. पाकिस्तान, मालदीव, श्रीलंका आदी देशांवरील चीनचा प्रभाव आणि बांगलादेशातील राजकीय अराजक यांबाबत अमेरिकेच्या धोरणात बदल अपेक्षित आहे. ट्रम्प यांची चीन आणि इस्लामी राष्ट्रांविषयीची कठोर भूमिका या उपखंडामध्ये भारताला सहायक ठरू शकते. पाकिस्तान, काश्मीरबाबतची भूमिकापाकिस्तान आणि चीनचे संबंध लपून राहिलेले नाहीत. चीनच्या विस्तारवादाला ट्रम्प यांचा विरोध आहेच; शिवाय पाकिस्तान हे दहशतवादी संघटनांचे आश्रयस्थान आहे, हेही ते जाणून आहेत. ही बाब वरकरणी भारतासाठी अनुकूल असली, तरी काश्मीर प्रश्नावर भारत आणि पाकिस्तान यांच्यात मध्यस्थी करण्याची भूमिका जुलै २०१९ मध्ये याच ट्रम्प यांनी घेतली होती. त्यामुळे पाकिस्तान आणि काश्मीरबाबत त्यांच्या संभाव्य पवित्र्याविषयी भारताला सावध राहावे लागेल. बांगलादेशातील अल्पसंख्याकांची चिंताट्रम्प यांनी आपल्या प्रचारादरम्यान, बांगलादेशातील हिंदू, ख्रिश्चन आणि इतर अल्पसंख्याकांवर होणाऱ्या अत्याचाराविषयी चिंता व्यक्त केली होती. बायडेन आणि कमला हॅरिस यांनी बांगलादेशला अराजकाकडे ढकलल्याचा आरोपही त्यांनी केला होता. बांगलादेशचे मुख्य सल्लागार मोहम्मद युनूस यांच्या प्रशासनाला आतापर्यंत बायडेन यांचे विशेष समर्थन प्राप्त होते. ट्रम्प यांच्या कार्यकाळात मात्र ही परिस्थिती बदलू शकेल. भारत-अमेरिका संबंधांना बळकटीट्रम्प अमेरिकेच्या अध्यक्षपदी आल्याने भारत - अमेरिका परस्परसंबंधांमध्ये संधी आणि आव्हानांचा नवा टप्पा पाहायला मिळेल. सामायिक मूल्ये आणि सामरिक हितसंबंध हे अमेरिका आणि भारत यांच्यातील संबंधांचा आधार आहेत. भू-राजकीय स्थिती, आर्थिक आणि लष्करी क्षमतांमुळे भारत युरेशिया तसेच इंडो - पॅसिफिक अशा विशिष्ट प्रदेशांमध्ये अमेरिकेसाठी एक अत्यंत महत्त्वाचा भागीदार देश बनला आहे. ही भागीदारी पुढच्या काळात आणखी बळकट होऊ शकते. लष्करी सुरक्षा आणि चीनला शहबायडेन यांच्या काळात २०२२-२३ मध्ये भारतासोबत करण्यात आलेल्या ‘इनिशिएटिव्ह ऑन क्रिटिकल अँड इमर्जिंग टेक्नॉलॉजी’ (ICET) आणि GE-HAL यांसारख्या संरक्षण करारांमुळे लष्करी संबंध मजबूत होत आहेत. चीनचा प्रभाव रोखण्यासाठी ट्रम्प यांच्या पहिल्या कार्यकाळात इंडो-पॅसिफिक क्षेत्रात भारत, अमेरिका, जपान आणि ऑस्ट्रेलिया यांची ‘क्वाड’ संघटना मजबूत करण्यात आली होते. त्यामुळे ट्रम्प यांच्या आगामी कार्यकाळात भारत - अमेरिकेमध्ये शस्त्रास्त्र खरेदी, तंत्रज्ञान हस्तांतरण आणि संयुक्त युद्धाभ्यासला गती मिळण्याची शक्यता आहे. द्विपक्षीय व्यापार वाढला, पण... भारत आणि अमेरिकेदरम्यान २०२३-२४ मध्ये १२८.७८ अब्ज डॉलर म्हणजेच सुमारे १० लाख कोटी रुपयांचा व्यापार झाला होता. या काळात भारताने अमेरिकेला केलेली निर्यात सुमारे सहा लाख कोटी रुपयांवर गेली होती. मात्र, ट्रम्प यांनी यावेळी ‘अमेरिका फर्स्ट’ हे तत्त्व स्वीकारले असल्याने भारताला स्वतःचे हित साध्य करणे कठीण ठरू शकते. ट्रम्प भारताला ‘टॅरिफ किंग’ म्हणजेच अमेरिकन वस्तूंवर जास्त कर लावणारा देश मानतात. त्यामुळे ट्रम्प प्रशासन भारताकडून लावले जाणारे कर आणि अन्य बंधने कमी करण्यासाठी दबाव टाकू शकते. व्हिसा धोरणाची टांगती तलवारट्रम्प यांनी गेल्या वेळी एच - १ बी व्हिसावर बंदी घातली होती. त्यामुळे आयटी, फार्मा आणि टेक्सटाइल यांसारख्या क्षेत्रावर नकारात्मक परिणाम झाला होता. २०२३ मध्ये एकूण ३.८६ लाख स्थलांतरितांना एच - १ बी व्हिसा देण्यात आला, त्यापैकी २.७९ लाख भारतीय होते. आता ट्रम्प परत आले आहेत आणि ते आधीच एच - १ बी व्हिसाबाबत नकारात्मक आहेत. त्यांनी पुन्हा त्यासाठी अटी - शर्ती लादल्या, तर त्याचा थेट फटका भारतीय आयटी, फार्मा, टेक्सटाइल, वित्त आणि इतर व्यावसायिकांना बसेल. एकूणच, रशिया-युक्रेन युद्ध, इस्रायल-हमास संघर्ष, चीनचे वाढते वर्चस्व, दहशतवादाचा विस्तार, हवामान बदलाचे आव्हान आणि जागतिक अर्थव्यवस्थेच्या हेलकाव्यांच्या पार्श्वभूमीवर अमेरिकेची ‘महाशक्ती’ बायडेन यांच्या काळात क्षीण झाली होती. आता ‘अमेरिका फर्स्ट’ अशी प्रखर राष्ट्रवादी आणि तितकीच व्यवहारी भूमिका घेणारे ट्रम्प पुन्हा अध्यक्षपदी अाल्याने हे प्रश्न सुटणार की आणखी चिघळणार, हे येणारा काळच सांगेल. (संपर्कः sukhadevsundare@gmail.com)

दिव्य मराठी ओपिनिअन:महाराष्ट्रात गनिमी युद्ध, झारखंडमध्ये अस्तित्वाची लढाई

महाराष्ट्र आणि झारखंडमध्ये निवडणुका आहेत. वेळ झपाट्याने जात आहे. कधीकधी गॅलेक्सीवर पाय ठेवतो. कधी पर्वत ओलांडताना. कधी ब्रह्मांड ओलांडून…! झारखंडमधील प्रकरण महाराष्ट्राइतके गुंतागुंतीचे नाही. शिवसेना खरी कोणती हे महाराष्ट्रातील अनेकांना समजलेले नाही? शेवटी खरी राष्ट्रवादी तुमची कोणती ? प्रत्येकाचे तुकडे झाले आहेत. शोधत राहाल अशा शैलीत. कुठे जावे? कोणाला आपले म्हणावे हे समजत नाहीये. दरम्यान, लोकसभा निवडणुकीत आपली मूक उपस्थिती नोंदवणाऱ्या जरांगे पाटील यांनी पुन्हा एकदा आपले गनिमी कावा धोरण स्वीकारले आहे. मराठा आंदोलनातून जन्म घेतलेल्या जरांगे यांनी यापूर्वी स्वबळावर उमेदवार उभे करून निवडणूक लढविणार असल्याचे सांगितले होते. मग मागे फिरले. आता ते म्हणत आहेत - लढणार नाही, पाडणार. मराठा प्राबल्य असलेल्या जागांवर ते कोणाचे नुकसान करणार आहेत, याचे संकेत स्पष्ट! गेल्या लोकसभा निवडणुकीत त्यांनी थेट भाजपला धक्का दिला होता. यावेळी त्यांची दुखापत कुठे असेल आणि किती मजबूत असेल हे सांगता येत नाही. तसे, तेव्हापासून गोदावरीत बरेच पाणी वाहून गेले आणि भाजपला जरांगेत कपात सापडली. लाडकी बहीण म्हणून. महाराष्ट्रातील मुलगी बहिण. झारखंडमध्ये दीदी विरुद्ध जेएमएमच्या मैय्या. मात्र, उमेदवारी अर्ज मागे घेण्याची तारीख उलटून गेली असून जरांगे व्यतिरिक्त अनेकजण निवडणूक जिंकण्यासाठी आणि हरवण्यासाठी रिंगणात उतरले आहेत. निवडणुकीच्या भाषेत त्यांना बंडखोर म्हणतात. हे बंडखोर निवडणुका जिंकतात आणि हरवतात. तेही उभे राहतात. मतांचे विभाजन करणे किंवा कट करणे हे त्यांचे मुख्य काम आहे. निवडणुकीची तारीख जसजशी जवळ येत आहे, तसतशी नेतेमंडळी जल्लोष करत आहेत. लोहाराच्या भट्टीत जशी आग पेटते! जणू कुंभारांची आग पेटू लागते! घोषणा जोरात वाजू लागल्या आहेत. ढोल-ताशांवर घोषणा दिल्या जात आहेत. हा लढा थांबणार नाही. ज्यांच्या शब्दांना धारदार धार लावायची ते खंजीर आता मतदारांसमोर लोटांगण घालू लागले आहेत. कोणीही कोणापेक्षा कमी नाही. कोणाला कोणाची भीती नाही. प्रत्येकाला सत्ता हवी असते. प्रत्येकाला खुर्ची हवी असते. कोणाला मिळणार आणि कोणाला नाही हे सामान्य माणसाने ठरवायचे आहे. मतदारांनी ठरवायचे आहे. मात्र मतदार गप्प आहेत. कायमपासून. स्वतःच्या उशीशी बसून स्वतःला गाढ झोपलेले पाहणे ही त्यांची सवय आहे. ते काहीच बोलत नाही. जणू त्याचं तोंड बंद तळघर! खुंटीला लटकवून रात्रीचे सोनेरी दिवस हॅन्गरला लटकवून घालवण्याची त्यांना आवड आहे. तो आपल्या नशिबात स्वतःच्या हातांनी अंधार लिहितो. त्याला तोंड उघडता येते की नाही हे निवडणुकीच्या निकालाच्या दिवशी कळेल. तो काही बोलू शकतो का? बोलता बोलता मला आठवले - निवडणुकीच्या निकालापूर्वी काय सांगितले जाते - म्हणजे एक्झिट पोल. त्याच्या विश्वासार्हतेला आग लागली आहे. आता सामान्य माणूसही या एक्झिट पोलला फसवणूक मानू लागला आहे. लोकसभा निवडणुकीत ते तोंडघशी पडले होते आणि हरियाणाच्या निवडणुकीच्या वेळी त्यांना पुरण्यासाठी जमीनही सापडली नाही! महाराष्ट्र आणि झारखंडमध्ये त्यांचे काय होणार हे येणारा काळच सांगेल.

वेब वॉच:'मानवत मर्डर्स', एका थरारक हत्याकांडाचा सस्पेन्स उलगडताना...

मानवत हे १५ हजार वस्तीचे परभणी जिल्ह्यातील एक छोटे गाव. तिथे १९७२ ते १९७४ या काळात सात स्त्रियांचे खून होतात. हे नरबळी की जादूटोणा? गावामध्ये काही मांत्रिक असतात. अपत्यप्राप्ती होत नसेल किंवा संपत्तीचा साठा कुठे आहे, याचा सुगावा लावायचा असेल, तर मांत्रिकांची मदत घेण्याची प्रथा त्या भागात असते. अशा परिस्थितीत एकामागोमाग एक असे खून होण्यास सुरूवात होते. तीन लहान मुली गायब होतात. चार विवाहित स्त्रियांची कुऱ्हाडीने हत्या होते. काही मृतदेह त्याच ठिकाणी सापडतात, तर काही खुनाच्या ठिकाणापासून दुसरीकडे आढळतात. याचा माग काढणे स्थानिक पोलिसांच्या आवाक्याबाहेर आहे, असे वाटल्यामुळे स्पेशल क्राइम ब्रँचचे डेप्युटी कमिशनर रमाकांत कुलकर्णी यांना परभणीला पाठवण्यात येते. १९६८ मध्ये रामन राघव या खुन्याला पकडण्यात कुलकर्णींना यश मिळाले असल्याने या सलग होणाऱ्या खुनांचा तातडीने तपास करण्यासाठी त्यांची निवड होते. अशा खुनांचा तपास करण्यात त्यांचा हातखंडा असल्याचे मानले जायचे. या लौकिकाप्रमाणे ते इथे घडणाऱ्या खुनांच्याही तळाशी पोहोचतात... साधारण पन्नास वर्षांपूर्वी मानवतमध्ये घडलेल्या त्या खुनांच्या घटना आणि तपासाच्या आठवणींना उजाळा मिळाला आहे, तो एका वेब सिरीजमुळे. मानवतमध्ये घडलेल्या सत्यघटनेवर आधारित ‘मानवत मर्डर्स’ ही वेब सिरीज नुकतीच सोनी लिव्हवर रिलीज झाली आहे. आठ भागांची ही मराठी मालिका रमाकांत कुलकर्णी लिखित ‘Footprints on the Sands of Crime’ (2004) या पुस्तकावर आधारित आहे. गिरीश जोशी यांनी लिहिलेली आखीव पटकथा या वेब-मालिकेमध्ये प्रेक्षकांना बांधून ठेवते. कुऱ्हाडीने केलेले काही घाव दाखवले असले, तरी खून / रक्ताच्या चिळकांड्या दाखवण्यावर या मालिकेचा भर नाही, हे विशेष! अशा सत्यघटनेवर आधारित वेब सिरीज दोन पद्धतीने लिहिता / दिग्दर्शित करता येते. गावकऱ्यांमध्ये असलेली अंधश्रद्धा – त्यातून होणारे खून – खुनांचा तपास ही पटकथा लिहिण्याची एक पद्धत. परंतु, वेब सिरीजची पटकथा लिहिताना भर पोलिस तपासावर दिला आहे. खुनांच्या तपासासाठी रमाकांत कुलकर्णी यांची नेमणूक होणे, एकेका खुनाची त्यांनी घेतलेली माहिती आणि त्या अनुषंगाने तपासाच्या वेळी घडणारे नाट्य, अशा प्रकारे सिरीजच्या एकेका भागातून प्रेक्षकांना या घटनाक्रमाचा उलगडा होत जातो. आशिष बेंडे यांनी दिग्दर्शित केलेल्या या सिरीजच्या पहिल्या तीन भागांमधील घटनाक्रम संथ आहे. पुढील तीन भागांमध्ये तपासाला एक दिशा सापडते आणि शेवटच्या दोन भागांमध्ये सस्पेन्सचा उलगडा होतो. फैजल महाडिक यांचे संकलन दाद देण्यासारखे आहे. पटकथा उत्तम असली, तरी भाषा परभणीची स्थानिक वाटत नाही. या मराठी सिरीजच्या निमित्ताने त्या मातीतल्या भाषेचा सुगंध महाराष्ट्रात पोहोचला असता. रमाकांत कुलकर्णींचा सहायक नेहमी त्यांना एकच प्रश्न विचारत असतो, ‘सर, आता तपासाची पुढची दिशा काय?’ मुख्य तपास अधिकारी हुशार दाखवताना बाकीचे इतके बधीर असलेले का दाखवावेत, हा प्रश्न पडतो. अभिनयाची बाजू सोनाली कुलकर्णी, मकरंद अनासपुरे यांनी उत्तम सांभाळली आहे. पण, खरी कमाल केली आहे सई ताम्हणकरने. सईने पकडलेले भूमिकेचे बेअरिंग कमालीचे आहे. समिन्द्रीबाईचे बावरलेपण, देशी दारूच्या भट्टीवर तिचे गूढ वागणे, मुलीला शोधताना होणारी तिची घालमेल, उत्तमरावच्या घरात होणारी तिची घुसमट असे भूमिकेचे अनेक पैलू सईने कमालीच्या कौशल्याने साकारले आहेत. मकरंद अनासपुरेंनी खलप्रवृत्तीचे बेअरिंग उत्तम सांभाळले आहे, पण काही प्रसंगात ते सोडून ‘अनासपुरी’ स्टाइलने त्यांचे हसणे खटकणारे आहे. रमाकांत कुलकर्णी या पात्रासाठी दिग्दर्शक आशुतोष गोवारीकर यांची निवड करण्यामागचे प्रयोजन समजले नाही. पूर्ण सिरीजमध्ये ते एकाच चेहऱ्याने वावरताना आणि एकाच टोनमध्ये बोलताना दिसतात. अलीकडे याला संयत अभिनयाची शैली म्हणत असावेत. वेशभूषेवर उत्तम खर्च केला असल्यामुळे सगळ्यांचे कपडे नवे दिसतात. मात्र, गोवारीकरांचा विग खटकतो. सस्पेन्स समजण्यासाठी वेब सिरीजच्या प्रेक्षकांना सातव्या भागापर्यंत खिळवून ठेवण्यात ‘मानवत’ कमी पडते. पण, ही मालिका आवर्जून बघावी अशी आहे. ‘लंपन’, ‘मानवत मर्डर्स’सारख्या उत्तम दर्जाच्या सिरीज मराठीमध्ये बऱ्याच काळानंतर येत आहेत, ही त्यातल्या त्यात समाधानाची बाब. (संपर्कः suhass.kirloskar@gmail.com)

डायरीची पाने:साळवन

दसरा आणि दिवाळीच्या मधल्या काळात साळीची कापणी सुरू व्हायची. त्यामुळं आम्ही सकाळ-संध्याकाळ शेतात असायचो. या काळात साळीच्या शेतात खूप करमायचं. सध्या साळवनाचे दिवस आहेत. साळवन म्हणजे साळीचं शेत. विशिष्ट पीक ज्या शेतात आहे, त्या शेताला तात्कालिक नाव पडतं. ज्या शेतात गव्हाचे पीक आहे, त्याला गव्हाळी म्हणतात. १९७० पर्यंत आमच्या गावाला गहू, साळ, भुईमूग, ऊस, केळी ही पिकं माहीत नव्हती. त्यानंतर आमच्या गावात धरणाचं पाणी आलं आणि गावात नवी पिकंही आली. जमिनीला बारमाही पाणी मिळालं. त्यामुळं या पाण्यावर येणारी ऊस, केळी, संत्री, मोसंबीसारखी अनेक पिकं आली. पूर्वी वर्षात एकच पीक यायचं. आता तीन-तीन येऊ लागली. त्यात गहू आला, भुईमुगाच्या शेंगा आल्या आणि महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे साळीचं पीक आलं. आमच्या खारीच्या रानात वराड्याच्या ठिकाणी हे साळीचं पीक घेतलं जाऊ लागलं. तिकडं पलीकडं चोपणातल्या रानातही साळ पिकवली जाऊ लागली. त्या आधी क्वचित कधी सणावाराला भात खायला मिळायचा. आता अधूनमधून नेहमीच भात खायला मिळू लागला. गव्हाची पोळीही नेहमीचीच झाली. गावाच्या पूर्वेला, शेवटी आमचं घर होतं. घरासमोरूनच आमचं शेत सुरू व्हायचं. तिथूनच पळशीकडं जाणारा रस्ताही निघायचा. त्या रस्त्याच्या उजव्या हाताला शिवेपर्यंत सगळं आमचं शेत होतं. ते नंतर वडील आणि चुलत्यांच्या वाटण्यांमध्ये तीन जागी विभागलं गेलं. आम्ही शाळेत बसलो की पाठीमागं आमच्या खारीतलं साळवन दिसायचं. आम्ही घरून निघालो की उजव्या हाताला साळवनाच्या काठाकाठानं शाळेत जायचो. तेव्हा या साळीचा सुगंध छाती भरून घ्यायचो. ही नवीन साळ आणि तिचा हा सुगंध सर्वांच्याच कौतुकाचा विषय होता. त्यामुळं रस्त्यानं जाणारे-येणारे शेजारच्या गावचे लोकही छाती भरून हा वास घेऊन जायचे. आम्ही वर्गात बसलेलो असताना या शेतावरून वाऱ्याची झुळूक खिडकीतून आत आली की तिच्यासोबत हा सुगंध यायचा आणि मस्त वाटायचं. माझी ‘पेरा’ या संग्रहात असलेली एक कविता त्याच काळाचं प्रतिबिंब आहे. ती कविता अशी आहे... साळ पिवळी पिकली। ओल्या भारानं वाकली सुगंधली ओटीपोटी। जणू चंदनाची उटी चिक झाला घट्ट घट्ट। जणू साखरेचे पीठ कुसळाचा करव। जणू तल्वारीचं पातं आता कोवळ्या हातानं। चिमणीच्याच दातानं नाळ कापावी कापावी। आणि अग्नीला ओपावी तेव्हा भावानं नवीन मढीसाळ आणली होती. ती सरत्याने पेरावी लागत नसे, तर तिची रोपं आणून शेतात लावावी लागत. परभणीच्या कृषी विद्यापीठाकडून सुरूवातीला या सगळ्या पिकाच्या लागवडीचं शिक्षण दिलं गेलं. आमच्या गावचे सरपंच सखारामजी यांच्या शेतात या साळीची रोपं मिळत असे. ती आणून आमच्या खारीच्या शेतात लावली जायची. रोपं लावायच्या आधी शेतात मढ्या तयार कराव्या लागायच्या. या मढीत घेतलेली साळ म्हणून तिला मढीसाळ असं नाव पडलं होतं. मढी म्हणजे काय? तर मोठं संपूर्ण वावरच वाकानासारखं बांध घालून तयार करायचं आणि त्यात चिखलाचा राडा करायचा. त्या राड्यात ही रोपं नुसती ठेवली की आपोआप आत जायची. आम्ही आमच्या पाहुणेरावळ्यांच्या गावी जुनी साळ पाहिली होती, तशी ही साळ नव्हती. ती बारीक जिऱ्यासारखी होती आणि तिच्यात सुगंधी तांदूळ होता. या साळीचं आमच्या शेतात आलेलं पीक एवढं सुंदर होतं की कृषी विद्यापीठाचे लोकही आश्चर्य करू लागले. विद्यापीठाकडून आदर्श शेतकरी म्हणून दत्तू दादाचा सत्कारही करण्यात आला होता. या नवीन पिकाची पाहणी करायला विद्यापीठाची टीम गावात आली होती. दसरा आणि दिवाळीच्या मधल्या काळात या साळीची कापणी सुरू व्हायची. त्यामुळं आम्ही सकाळ-संध्याकाळ शेतात असायचो. शाळा असेल तोवर शाळेत असायचो. नेमकीच थंडीची सुरूवात झालेली असायची. या काळात साळीच्या शेतात खूप करमायचं. ही साळ कणाकणानं वाढताना पाहता यायची. तेव्हापासूनच तिचा सुगंध छातीत भरलेला असायचा. खळं सुरू झालं की, आम्ही शेतातच रमायचो. खळ्याचं गुत्तं दिलं असेल, तर आमच्या गावचे बुद्धाचे शंकरमामा आणि त्यांचं कुटुंब साळ कापून तिची सुडी घालीत. सगळी साळ कापून झाली की, दुसऱ्या दिवसापासून तिचं खळं घालीत. जमीन सवान करून, पाण्यानं भिजवून, ठोकून, तुडवून गच्च केली जायची आणि आत औताची खोडं किंवा बाज आणून ठेवली जायची. त्याच्यावर चारी बाजूनं उभं राहून सगळे जण साळ बडवायचे. त्यातून साळी बाजूला पडायच्या आणि तणसाच्या पेंढ्या खळ्याबाहेर फेकल्या जायच्या. साळीची रास तयार व्हायची. मग तिव्ह्यावर उभं राहून साळ उधळून तिच्यातला कचरा बाहेर काढला जायचा आणि पोती भरली जायची. साळ काढून झाली की शेतातली उंदराची बिळं खोदण्यासाठी वडार, कैकाडी गावात बांधव येत. ते त्या बिळांतून खूप साळ बाहेर काढत. उंदरांनी साळीचे तुरे बिळात नेऊन ठेवलेले असत. रानात पडलेल्या साळीच्या एकेका कणासाठी माणसं, उंदरं, पाखरं, जनावरं यांची स्पर्धा सुरू व्हायची. हे सगळं दृश्य मी लहानपणी पाहिलं होतं, तेच पुढं माझ्या एका कवितेत आलं. ‘पीकपाणी’ या माझ्या संग्रहातली शेवटची सर्वा नावाची कविता याच प्रसंगावर आधारित आहे. या साळीच्या शेताच्या आठवणी खूपच रम्य आहेत. कधी कधी रात्रीच्या वेळी शेतातल्या गड्यांसोबत बाजेवर आम्हीही सुडीला राखण म्हणून झोपायचो. तेव्हा दसरा-दिवाळीच्या दरम्यान स्वच्छ आभाळ आणि चांदणं पडलेलं असे. सालगडी आकाशातल्या एकेका ताऱ्याची ओळख करून देत असे. त्याला हे सगळं आकाशवाचन येत असायचं. पण अर्थातच ते पुस्तकातल्यासारखं नसायचं. वेगवेगळ्या ताऱ्यांची नावं, त्यांचे आकार, त्यांची वैशिष्ट्यं, त्यांच्या पाठीमागच्या लोककथा हे सगळं ऐकायला मिळायचं. हे ऐकत ऐकत आम्ही त्या साळवनात रात्री सुडीच्या शेजारी बाजेवर झोपी जायचो. कधी झोप लागली, तेही कळायचं नाही. पुढं आमच्या या शेताचं गावाकडच्या भावानं प्लॉटिंग केलं. तुकडे करून ही जमीन लोकांना घर बांधण्यासाठी विकली. आता तिथं एक पर्यायी गाव उभं राहिलं आहे. कधीमधी गावाकडं गेलं आणि या नव्या वस्ती शेजारून जाऊ लागलो की, काळजात कळ उठते. याच ठिकाणी आपल्याला लहानपणी साळवन होतं. तिथं माणसं राबायची आणि उंदरा-मांजराच्या जीवजित्राबांसह एक सृष्टी नांदायची. ती सगळीच सृष्टी आता नाहीशी झाली आहे. तिथं सिमेंटची घरं उभी राहिली आहेत. गावातलीच माणसं तिथं राहतात. आपलीच माणसं आहेत ती. त्यांच्याविषयी प्रेमच आहे. पण, आपण आपल्या स्मृतीच्या डोहात शिरलो की आपोआपच डोळ्यांचा डोह होऊन जातो. (संपर्कः inbhalerao@gmail.com)

खलनिग्रहणाय:किल्लारी भूकंपानंतरचे धक्के आठवताना...

लातूर-उस्मानाबादमधील विनाशकारी भूकंपाला नुकतीच ३१ वर्षे झाली. या भूकंपग्रस्त भागात काम करताना मिळालेले अनुभव आयुष्यभर विसरता येणार नाहीत. तेव्हा माणसाच्या जगण्याचा क्षणभंगूरपणा जाणवलाच; पण दु:ख, विरह, असहायता, प्रेम, औदार्य, लोभ, मोह.. अशा कितीतरी भावभावनांचे दर्शन एकाच वेळी घडत होते... तो दिवस होता ३० सप्टेंबर १९९३. त्या वेळी मी पंढरपूर येथे उपविभागीय पोलिस अधिकारी म्हणून कार्यरत होतो. पंढरपूर शहरातील गणपती विसर्जन मिलवणुकीचा बंदोबस्त संपवून नुकताच घरी आलो होतो. पहाटेचे साडेतीन-पावणेचार वाजले असावेत. काही क्षणांत म्हणजे, ३ वाजून ५६ मिनिटांनी जमीन हादरू लागली. दोन-चार सेकंद नेमके काय होतेय, ते कळले नाही. पण, लगेच लक्षात आले की, हा भूकंपाचा मोठा धक्का आहे. तेवढ्यात पंढरपूर शहर पोलिस निरीक्षकांचा फोन आला की, भूकंपाने शहरात अनेक जुन्या घरांची मोठी पडझड झाली आहे, त्याखाली अनेक लोक दबले आहेत. माझी चार वर्षांची मुलगी या धक्क्याने घाबरली होती, ती मला घट्ट पकडून रडत होती. तिची समजूत घालून पत्नीला सांगून घराबाहेर पडलो. शहरात सगळीकडे लोक रस्त्यावर उभे होते. सर्वांच्या चेहऱ्यावर भीती दाटली होती. शहरातील जुन्या, मध्यवर्ती भागात फिरलो, तर अनेक घरे पडली होती. काही लोकांचा मृत्यू झाला होता, अनेक लोक जखमी झाले होते. शहरात सगळीकडे पाहणी करून सकाळी सहाच्या सुमारास मी पोलिस स्टेशनमध्ये येऊन बसलो. त्यानंतर कळले की, लातूर आणि उस्मानाबादमध्ये (तत्कालीन नाव) भूकंपामुळे हाहाकार झाला आहे, तिथे हजारो लोक मरण पावले आहेत. दुसऱ्याच दिवशी, १ ऑक्टोबरला माझी पदोन्नती झाली आणि अतिरिक्त पोलिस अधीक्षक म्हणून माझी उस्मानाबादला नेमणूक करण्यात आली. पंढरपूरचा चार्ज ताबडतोब सोडून उस्मानाबादला रुजू होण्याचा आदेशही सोलापूर पोलिस कंट्रोल रूममधून आला. मी पत्नी आणि मुलीला बिहारमधील मूळगावी पाठवून उस्मानाबादला रवाना झालो. तत्कालीन पोलिस अधीक्षक विष्णुदेव मिश्रा साहेबांशी संपर्क केला आणि मला आदेश मिळाला की मी उमरग्याला पोहोचावे. २ ऑक्टोबरला मी उमरग्याला पोहोचलो. तिथे मिश्रा साहेब आणि औरंगाबादचे डीआयजी चक्रवर्ती साहेब तिथे तळ ठोकून होते. उस्मानाबादच्या सास्तूर गावात सर्वाधिक हानी झाली होती. त्या गावात आणि परिसरातील गावांमध्ये जवळपास ४ हजार लोक मृत्युमुखी पडले होते. लातूरमधील किल्लारी हे गाव भूकंपाचे केंद्रबिंदू होते. दोन्ही जिल्ह्यांमध्ये मिळून सुमारे ९ हजार लोकांचा मृत्यू झाला होता. अतिशय भयानक आणि बिकट अशी ही परिस्थिती होती. सुरूवातीला पोलिस घटनास्थळांवर पोहोचले; पण त्यांनाही एवढ्या मोठ्या प्रमाणात जीवितहानी झाली असल्याची जाणीव नव्हती. घरांमध्ये दबलेल्या लोकांना बाहेर काढणे अतिशय कठीण होते. जखमींना दवाखान्यात घेऊन जाणेही एवढे सोपे नव्हते. स्वयंसेवी संस्था आणि लोकांच्या मदतीने आम्ही जखमींना दवाखान्यात पोहोचवत होतो. तोपर्यंत मदतीसाठी अनेक संघटना पुढे आल्या होत्या. सगळी सरकारी यंत्रणा कामाला लागली होती. तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार या भागात तळ ठोकून होते. प्रचंड प्रमाणात पोलिसांची कुमक भूकंपग्रस्त भागात पाठवण्यात आली होती. या सगळ्यांच्या राहण्याची आणि खाण्याची सोय करणे हे एक आव्हान होते. पण, स्थानिक लोकांच्या मदतीमुळे ही व्यवस्था करता आली.ही आपत्ती प्रचंड विनाशकारी होती. त्यामुळे मदत आणि बचाव कार्यासाठी लष्कराला पाचारण करण्यात आले. लष्कर त्या भागात दाखल झाल्यावर या कामाला आणखी गती मिळाली. ताबडतोड तात्पुरते निवारा शेड उभे करण्यात आले. अनेक दवाखानेही उघडण्यात आले. हे काम सुरू असताना पाऊसही पडायचा, त्यामुळे कामात व्यत्यय यायचा. लष्कराशी समन्वय साधण्याचे काम माझ्याकडे देण्यात आले. उमरगा तालुक्यातील पोलिस दलाच्या संपूर्ण नियोजन आणि व्यवस्थापनाची जबाबदारीही मला देण्यात आली. या संकटातही हात धुवून घेण्यासाठी त्या भागात बाहेरून अनेक चोरटे शिरले होते. त्यांचा बंदोबस्त करतानाही अनेक सामाजिक संस्था आणि सामान्य जनता आमच्या मदतीला आले. भूकंपग्रस्त भागात काही दिवसांत प्रचंड गर्दी झाली आणि पूर्णपणे वाहतूक थांबली. त्यामुळे तो संपूर्ण भागच सील करुन अनधिकृत लोकांना प्रवेश बंदी करण्यात आली. या काळात ‘व्हीआयपीं’ची वर्दळही खूप मोठ्या प्रमाणात सुरू होती. अनेक राज्याचे मुख्यमंत्री, केंद्रीय मंत्री तसेच पंतप्रधानही तिथे येऊन गेले. हे सर्व करताना पोलिस यंत्रणेवर प्रचंड ताण पडत होता. पण, रात्रंदिवस डोळ्यात तेल घालून महाराष्ट्र पोलिसांनी चोख कामगिरी बजावली. अशी अनेक घरे होती, जिथले संपूर्ण कुटुंबच्या कुटुंबच मृत्युमुखी पडले होते. काही घरांतील एक वा दोन जण वाचले होते. कित्येक लहान मुलं अनाथ झाली होती, असंख्य स्त्रियांना वैधव्य आले होते, अनेक पुरुषांनी पत्नीला गमावले होते... सगळं दृश्य अत्यंत विदारक अन् हृदय हेलावून टाकणारं होतं.. आम्ही रात्री गस्त घालताना वयोवृद्ध महिला आमच्या गळ्यात पडून ओक्साबोक्सी रडायच्या. अनेक जणींची मन:स्थिती इतकी बिघडली होती की त्या आम्हाला पकडून, ‘तू एवढे दिवस आईला सोडून कुठं गेला होता..?’ असं विचारुन रडू लागायच्या. पोस्ट ट्रॉमेटिक सिंड्रोम फार मोठ्या प्रमाणात दिसू लागला होता. त्यामुळे सरकारने अन्य जिल्ह्यांतून मानसोपचारतज्ज्ञ बोलावून घेतले. अनेक ठिकाणी रामायण आणि ज्ञानेश्वरीची पारायणे सुरू करण्यात आली. यात मन गुंतल्यामुळे पीडितांना बराच धीर मिळत होता. आम्ही अनेक ठिकाणी गावकऱ्यांना गोळा करुन तिथे भजन - कीर्तने सुरू केली. आमचे पोलिस या भजनी मंडळींसोबत रात्री गावांमध्ये जाऊन भजन-कीर्तनात सहभागी व्हायचे. मी स्वत:ही अनेक ठिकाणी प्रवचनाचे कार्यक्रम केले. लोकांच्या मनावर या सगळ्या गोष्टींच्या खूप चांगला परिणाम दिसून आला. भजन, कीर्तन आणि नामजपामुळे मानसिक तणाव दूर होतो व मनावर सकारात्मक परिणाम होतात, हे अनेक शास्त्रीय प्रयोगांमध्ये सिद्ध झाले आहे. लातूर-उस्मानाबादमधील या विनाशकारी भूकंपाला नुकतीच ३१ वर्षे झाली. त्यावेळी भूकंपग्रस्त भागात काम करताना जे अनुभव मिळाले, ते आयुष्यभर विसरता येणार नाहीत. माणसाच्या जगण्याचा क्षणभंगूरपणा तर जाणवलाच; पण दु:ख, विरह, वेदना, असहायता, प्रेम, कणव, औदार्य, लोभ, मोह... अशा कितीतरी मानवी भावभावनांचे दर्शन एकाच वेळी घडत होते. पुढे अनेक वेळा हैदराबादच्या राष्ट्रीय पोलिस अकादमीमधील प्रशिक्षणार्थी आयपीएस अधिकाऱ्यांसमोर या भूकंपाच्या काळात आलेल्या अनुभवांवर व्याख्यान देण्याची मला संधी मिळाली. अशा घटना माणसाच्या वाट्याला कधीही येऊ नयेत. पण, दुर्दैवाने अशी आपत्ती आलीच, तर या अनुभवांचे हे संचित नव्या अधिकाऱ्यांना निश्चितच कामी येईल. (संपर्कः bhushankumarupadhyay@gmail.com)

वेध मुत्सद्देगिरीचा...:'मुचकुंद दुबे' कठीण काळात कसब दाखवणारा अधिकारी

जागतिक राजकारणामध्ये घडणाऱ्या स्थित्यंतराला नेटाने सामोरे जाणे हे १९८० आणि १९९० च्या दशकात भारतीय परराष्ट्र धोरणासमोरचे सर्वात मोठे आव्हान होते. जागतिक राजकारणातील हे स्थित्यंतर अनपेक्षित तर होतेच; पण ते अत्यंत गुंतागुंतीचेही होते. आपल्या अनुभवाच्या जोरावर ज्या मुत्सद्यांनी या बदलांचे आव्हान पेलले, त्यामध्ये मुचकुंद दुबे यांचे नाव अग्रस्थानी होते. त्यांच्या या अनुभवामुळेच १९९० - ९१ या अत्यंत कठीण काळात त्यांना देशाच्या परराष्ट्र सचिवपदाची जबाबदारी देण्यात आली. १९५७ मध्ये पं. जवाहरलाल नेहरूंच्या काळात भारतीय परराष्ट्र सेवेत प्रवेश केलेल्या दुबे यांना पुढे राजीव गांधी, विश्वनाथ प्रताप सिंह आणि पी. व्ही. नरसिंह राव यांसह अनेक पंतप्रधानांसोबत भारतीय परराष्ट्र धोरणाची धुरा सांभाळण्याची अत्यंत दुर्मिळ अशी संधी मिळाली. आपल्या मुत्सद्देगिरीच्या कौशल्यावर दुबे यांनी या प्रत्येक संधीचे सोने केले. ज्यावेळी त्यांनी परराष्ट्र सचिवपदाची जबाबदारी सांभाळली, त्यानंतर अवघ्या चार महिन्यांत म्हणजेच २ ऑगस्ट १९९० ते २८ फेब्रुवारी १९९१ या काळात इराक आणि कुवेत यांच्यात युद्ध सुरू झाले. अशावेळी भारतीयांना देशात सुखरूप परत आणणे, हा भारतीय परराष्ट्र विभागासमोरचे सर्वात मोठे आव्हान होते. व्ही. सी. शुक्लांसारख्या अननुभवी नेत्याकडे परराष्ट्र मंत्रालयाची जबाबदारी होती. शुक्लांचे उपमंत्री आणि पहिल्यांदाच खासदार झालेले दिग्विजयसिंग यांनाही परराष्ट्र धोरणाविषयी अनुभव नव्हता. परराष्ट्र मंत्रालयातील या समस्येबरोबरच भारतीय राजकारणातही अस्थिरता होती. आघाड्यांच्या राजकारणाची नुकतीच सुरूवात झाली होती. शुक्लांना मिळालेले परराष्ट्रमंत्रिपद हा आघाडीच्या राजकारणाचाच परिपाक होता. या पार्श्वभूमीवर दुबे यांचा अनुभव तर दांडगा होताच; पण तटस्थपणा ही त्यांची ताकद होती. या ताकदीच्या जोरावरच त्यांनी इराण-कुवेत युद्धात अडकलेल्या भारतीयांची विक्रमी संख्येने सुटका केली. ‘ऑपरेशन अजय’ नावाने इतिहासात प्रसिद्ध असलेल्या या मोहिमेत सुमारे १ लाख ७० हजार भारतीयांना साधारण ५०० विमानांच्या फेऱ्यांद्वारे भारतात सुखरूप आणण्यात आले. हवाई वाहतुकीच्या मर्यादा, अपुरी कागदपत्रे आणि विस्कळीत संवाद यंत्रणा यांवर मात करून दुबेंनी स्वतंत्र भारताच्या इतिहासातील अशा प्रकारची सर्वांत मोठी मोहीम यशस्वीरीत्या पार पाडली. भारत जगातील कोणत्याही संकटातून भारतीयांना सुखरूप बाहेर काढू शकतो, हा संदेश यातून जागतिक समुदायाला दिला गेला. परराष्ट्र सेवेतून निवृत्ती झाल्यावरही दुबे यांनी आपल्यातील मुत्सद्द्याला निवृत्त केले नाही. आज प्रचलित असलेल्या ‘ग्लोबल साउथ’ संकल्पनेविषयी अर्थात अतिविकसनशील आणि विकसनशील देशांच्या समस्यांविषयी ते खूप संवेदनशील होते. त्यासाठी सामाजिक विकास, शिक्षण आणि न्याय यासाठी ते प्रचंड आग्रही राहिले. जात, वर्ग, लिंग आणि धर्म यावर आधारित कोणताही भेदभाव न करता गुणवत्तेवर आधारित शिक्षण हा सर्वांचा मूलभूत हक्क आहे, असे ठाम प्रतिपादन करत त्यांनी सामान्य शालेय शिक्षण प्रणालीचा पुरस्कार केला. ही शिक्षण प्रणाली हाच विकसित देशाचा पाया आहे, असे त्यांचे मत होते. बिहारच्या कॉमन स्कूल कमिशनचे अध्यक्ष म्हणून २००७ मध्ये त्यांनी जो अहवाल सादर केला, त्यामध्ये त्यांनी या प्रणालीवर विशेष भर दिला होता. मात्र, ही प्रणाली लागू करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या राजकीय इच्छाशक्तीच्या अभावाविषयी त्यांनी खंतही व्यक्त केली होती. शिक्षणाच्या अधिकाराच्या विकृतीकरणामुळे ते अत्यंत चिंतित होते. दुबे यांचे सामान्य शालेय शिक्षण प्रणालीचे स्वप्न प्रत्यक्षात उतरले नसले, तरी ते स्वतः न्याय, समानता आणि प्रामाणिकतेचे प्रतीक होते. मुत्सद्देगिरीचे कौशल्य आणि शिक्षण क्षेत्रातील तळमळ याबरोबरच त्यांनी साहित्य आणि अनुवादाच्या क्षेत्रातही आपले कौशल्य सिद्ध केले. १९५३ मध्ये त्यांनी रवींद्रनाथ टागोरांच्या ‘गीतांजली’चा हिंदीत अनुवाद केला. त्याचप्रमाणे, बांगलादेशातील प्रसिद्ध कवी शम्सउर रहमान आणि सूफी संत लालन शाह फकीर यांच्या कवितांचाही त्यांनी अनुवाद केला. त्यांच्या या कार्याची दखल घेऊन कलकत्ता विद्यापीठाने त्यांना डी. लिट्. या पदवीने सन्मानित केले. दक्षिण आशियातील देशांचे संबंध हे राजकारणापुरते सीमित असू नये, तर त्यांच्यात सांस्कृतिक ऋणानुबंध असले पाहिजेत, ही भावना त्यांच्या या अनुवाद कार्यामागे होती. अलीकडेच २६ जूनला, वयाच्या ९० व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले. देशाला परराष्ट्र धोरणात यश मिळवून देण्यासाठी मुत्सद्देगिरीसोबतच राजकारण, शिक्षण, साहित्य या गोष्टी किती आवश्यक आहेत आणि एखादा राजनयिक अधिकारी त्यांचा आपल्या विचारात व कृतीत समावेश करुन, देशाला त्याचा कसा लाभ मिळवून देऊ शकतो, याचा आदर्श वस्तुपाठ मुचकुंद दुबे यांनी घालून दिला आहे. (संपर्कः rohanvyankatesh@gmail.com)

पुस्तकाच्या गोष्टी:शरद जोशींची शेतकरी संघटना, ते एका सच्च्या कार्यकर्त्याच्या घुसमटीची कथा म्हणजे 'चिखलवाटा'!

सुरेंद्र पाटील यांची चिखलवाटा ही कादंबरी नुकतीच अक्षरदान प्रकाशनाकडून प्रकाशित करण्यात आली आहे. सुरेंद्र पाटील म्हणजे गाव-माती-बोलीशी एकरूप झालेलं मोकळंढाकळं व्यक्तिमत्त्व. आम्ही एकाच भागातले असल्यामुळे त्यांच्या प्रत्येक पुस्तकात येणारी संवेदना आपली वाटते. चिखलवाटा ही कादंबरी सुरेंद्र पाटील सरांच्या भोवरा या कथेचे विस्तारीत रूप. ही कांदबरी जाणीव आणि वेदनेचे विविध कंगोरे आपणासमोर मांडते. आरंभी एका कुटुंबाची वाटणारी कथा शेवटच्या टप्प्यामध्ये संपूर्ण समाजाची बनून जाते. व्यंकटच्या रूपाने एखाद्या घरातील पहिल्या नोकरदाराची गाव - घर व स्वतःची नोकरी, संसार यामध्ये कशी ओढाताण होते? तो कसा न गावचा व शहराचाही राहत नाही? त्याला ना ग्रामीण जीवनाचा आनंद घेता येतो ना नोकरीचा. याचं वास्तव चित्रण सरांनी केले आहे. जसे, शहरात प्लॉट की गावाकडच्या शेतीत बोअर, बायकोच्या नोकरीचं डोनेशन की पुतणीचं लग्न अशा अनेक प्रसंगात व्यंकटची चाललेली घालमेल एखाद्या घरातील विशेषतः शेतकरी घरातील पहिल्या नोकरदार व्यक्तीची घालमेल आहे. ती त्याला शेवटपर्यंत कुठलाच होऊ देत नाही. विशेषतः ही घालमेल आमच्या सारख्या कुणब्याच्या पिढीतील पहिले नोकरदार प्रत्यक्ष अनुभवत आहोत. तसेच आज ही शेती कसा आतभट्ट्याचा व्यवहार बनली आहे. याचं प्रभावी चित्रण केलेलं आहे. रोजगाऱ्यापासून ते व्यापाऱ्यापर्यंत शेतकरी आज कसा नागवला जातो, तो कसा बिछायत बनला आहे, याची प्रभावी मांडणी लेखकांनी केलेली आहे. तसेच नव्वदच्या दशकात महाराष्ट्रामध्येच नाही, तर संपूर्ण देशभर शेतकरी संघटनेच्या विविध आंदोलनाने शेतकऱ्यांच्या मनामध्ये एक आशेचा किरण निर्माण झालेला होता. आपल्या घामाला दाम मागण्याची उर्मी या चळवळीने शेतकऱ्यांमध्ये निर्माण केली. परंतु हळूहळू मुख्य नेत्यापासून ते अनेक प्रमुख कार्यकर्ते राजकीय पक्षाच्या दावणीला बांधून विविध पदं बळकावली अन् तिकडं हळूहळू चळवळीतील हवा निघायला सुरूवात झाली. त्यात छातीवर रक्तवर्णी बिल्ला लावून प्रत्यक्ष गावागावात अधिकारी आणि राजकारण्याशी संघर्ष करणारा कार्यकर्ता यात होरपळला गेला. अर्जुन सारख्या हजारों सामान्य कार्यकर्त्याची संघटनेच्या नादात आपल्या घर, लेकरं बाळं कुटुंबाकडं झालेलं दुर्लक्ष, त्याला आर्थिक, मानसिक दृष्ट्या पार कोलमडून उलथवून टाकलं... एका सच्च्या प्रामाणिक, कार्यकर्त्याची कशी फरपट झाली याचं वास्तव चित्रण केलेलं आहे. अर्जुनचं पुढे येणारं वाक्य संघटना, चळवळी, नेते या सगळ्यांनाच अंतर्मुख करायला लावतं, खिशातले पैसे घालून कुठवर फिरावं ह्या संघटनेत ? निसते भाषणं आयकून आन रास्ता रोको करून जीव जाजावला. मालाच्या भावाचा प्रश्न सुटंल मनून हामी संघटनेत गेलो, न्हाई त्या भानगडी केल्या, पर शेतकऱ्याच्या आडचनी जिथल्या तिथंच . जोशी काय तर भलं करत्याल आसं वाटू लालतं. पर त्येंला बी राजकारनात घुसायचा नाद लागलाय... संघटनेच्या पायात हामच्यासारख्या कार्यकर्त्याचा, त्येंच्या संसाराचा काय धुराळा झालाय ते त्येंला काय माहीत? आबाच्या रूपाने एका चिवट, स्वाभिमानी व प्रामाणिक शेतकऱ्याची व्यथा कथा मांडली गेली आहे. जी आज आदर्शवत वाटते आहे. विशेषता जे लोक आज गावाकडील शेती - बाडी विकून शहरी भौतिक सुखाच्या मागे पळत आहेत. परंतु घरी सारी बंडाळ, पोरी उजवायला घरी दमडी नाही, कितीही संकट येऊ दे, जमीन विकू न देणं एका प्रामाणिक, निष्ठावान कुणब्याची आपल्या मातीशी इमानदारी आहे . चिखलवाटा या कादंबरीचं वेगळेपण म्हणजे या कादंबरीची सहज सुलभ लातूरी बोली... जसे, बायलीला या पावसाच्या, आमदा बी हा भाड्या गुंगारा देतो काय की? देवावानी वाट बघू लालेत समदे! आमदा ह्येनं झोला दिला तर काय खरं न्हाई! कादंबरीत परिसरातील म्हणींची जागोजागी केलेली पेरणीही लक्ष वेधून घेते. एकंदरीत शेती, नामशेष होत चाललेल्या चळवळी, गाव- शहरात वेगाने वाढणारे अंतर , संपत चाललेलं गावपण आणि स्वतःच्याच कोशात रममाण होणारी नाती गोती, याचं सहजसोप्या निवेदनाद्वारे केलेलं चित्रण काळजाचा ठाव घेणारं झालं आहे . सुरेंद्र पाटील कादंबरीमध्ये चित्रमयरित्या प्रसंग असा उभा करतात, की कथा आपलीच वाटायला लागते. (लेखक किल्लारी येथील शहीद भगतसिंग महाविद्यालयात अध्यापन करतात.)

रसिक स्पेशल:नवे गृहनिर्माण धोरण आणि परवडणारी घरे

राज्याचे नवे गृहनिर्माण धोरण आखताना या क्षेत्रांशी संबंधित ग्राहक, विकासक, नगररचनाकार, वास्तुविशारद यांच्या समस्या जाणून सर्वमान्य उपायांचा मध्यममार्ग काढावा लागेल. गरीब-वंचित घटकांना, अतिक्रमण करणाऱ्यांना मोफत घरे मिळत असताना गरजू मध्यमवर्गीयांना परवडणारी घरे खरोखरच परवडावीत, अशी सरकारची इच्छा असल्याचे या धोरणातून प्रतिबिंबित व्हायला हवे.निवारा ही माणसाची प्राथमिक गरज आहे. पूर्वी लोक भाड्याच्या घरात राहायचे आणि निवृत्तीच्या वेळी गावाकडे अथवा आवडत्या ठिकाणी स्वतःचे घर बांधण्याचा विचार करीत. मध्यंतरीच्या काळात सुलभतेने कर्ज उपलब्ध होऊ लागले, लोकांची क्रयशक्ती वाढली आणि आपल्या कामाच्या ठिकाणी जाण्या-येण्यासाठी सोयीस्कर असे स्वतःचे घर असावे, ही इच्छा लोकांच्या मनात वाढीस लागली. त्यामुळे बांधकाम व्यवसाय झपाट्याने वाढू लागला, त्यात अनिष्ट प्रथाही रुजल्या.या वाढीमुळे २००५ पूर्वी घेतलेल्या घराच्या किमती एवढ्या वाढल्या की, अनेक लोक त्याकडे गुंतवणूक म्हणूनही पाहू लागले. यातच मोफत घरे देण्यासारख्या योजना आल्या. मागणी अधिक आणि पुरवठा कमी असल्याने किमतीत प्रचंड वाढ झाली. त्यावर उपाय म्हणून चटई क्षेत्रात वाढ, पुनर्विकासाला प्रोत्साहन देण्यात आलं. सिडको, म्हाडा यांसारख्या पूर्वी अस्तित्वात असलेल्या संस्थांनी सदनिका बांधून, त्यांच्या सोडती काढून काही अंशी गरज भागवण्याचा प्रयत्न केला. कालांतराने अशा घरांच्या किमती एवढ्या वाढल्या की अन्य विकासकांच्या तुलनेत या संस्थांच्या दरातील आणि दर्जातील कमी तफावतीमुळे त्यांच्या सदनिका पडून राहू लागल्या. छोट्या सदनिकांच्या तुलनेत मोठी घरे कमी खर्चिक आणि अधिक सोयीची वाटल्याने खासगी विकासकांनी अशा सदनिकांची संख्या वाढवली. त्यातून किमती एवढ्या वाढल्या की, शहरात घर घेणे सामान्यांसाठी अशक्य झाले. त्यामुळे ‘परवडणारी घरे’ ही संकल्पना फक्त कागदावरच राहिली. घरे परवडणारी न राहिल्याने लोक दूरवर राहू लागले. त्यातून वाहतूक व्यवस्थेवरील ताण आणि प्रवासाचा कालावधीही वाढला. या दोन्ही गोष्टी फारशी सुखकारक नाहीत. नव्या गृहनिर्माण धोरणाची तयारीप्रधानमंत्री आवास योजनेतून २०२२ मध्ये महाराष्ट्र शासनाने एका वर्षात पाच लाख परवडणारी घरे बांधायचे ठरवले होते. हे उद्दिष्ट आपण पूर्ण करू शकलो नाही. आपल्या पूर्वीच्या गृहनिर्माण धोरणाचा कोणताही लेखाजोखा न मांडता आता १७ वर्षांनंतर बदललेल्या परिस्थितीचा विचार करून शासन गृहनिर्माण धोरण जाहीर करू इच्छित आहे. त्याप्रमाणे सरकारने नवीन गृहनिर्माण घोरणाचा ९४ पानी मसुदा सप्टेंबरअखेरीस जाहीर केला. हा मसुदा रेरा कायद्यानुसार स्थापन झालेल्या ‘महारेरा’ या नियामकांच्या शक्तीचा पुरेपूर वापर करून घेत नाही. या मसुद्यावर जनतेच्या हरकती / सूचना मागवण्यासाठी सात दिवसांची मुदत दिली गेली. यामागे केवळ विकासकांच्या फायद्याचा विचार केला जातोय, असे सकृतदर्शनी वाटत होते. त्यामुळेच “मुंबई ग्राहक पंचायत” या स्वयंसेवी संस्थेने त्याला विरोध करून अभ्यासासाठी मुदत वाढवण्याची मागणी केली. तिला सर्व स्तरांतून प्रतिसाद मिळाल्याने आता या मसुद्यावरील हरकती, सूचनांसाठी ३१ ऑक्टोबरपर्यंत मुदतवाढ देण्यात आली आहे. या दरम्यान विधानसभा निवडणुकीची आचारसंहिता लागू झाल्याने आता नवे गृहनिर्माण धोरण नव्या सरकारकडूनच जाहीर केले जाईल. गृहनिर्माण क्षेत्रापुढच्या मोठ्या समस्या- घरांच्या न परवडणाऱ्या किमती.- प्रकल्पपूर्तीला लागणारा दीर्घ कालावधी.- अडकून राहिलेले किंवा अर्धवट राहिलेले प्रकल्प.- प्रत्येक ठिकाणी मंजुरी / परवानगी मिळवताना होणारा भ्रष्टाचार.- अतिक्रमणे आणि बेकायदेशीर बांधकामे.- तक्रार निवारणाच्या प्रभावी यंत्रणेचा अभाव.- मोठ्या प्रमाणावरील शासकीय कर. सध्या गृहखरेदीसाठी मोजलेल्या रकमेतील ५० टक्के अधिक रक्कम प्रत्यक्ष- अप्रत्यक्षपणे सरकारला कररूपाने मिळत आहे. कोणते उपाय करता येतील?- सध्या प्रकल्पाला बांधकाम मंजुरी मिळवण्यापासून सदनिका राहण्यास योग्य यासाठीची मंजुरी मिळवण्यात कालहरण आणि सर्वाधिक भ्रष्टाचार होतो. त्यांची अंतिम किंमत ग्राहकाला मोजावी लागते. यासाठी पूर्ण पारदर्शक एक खिडकी यंत्रणा अत्यावश्यक आहे. अशी यंत्रणा निर्माण करताना शासन आणि स्थानिक स्वराज्य संस्था यांच्या नियमनातील अडथळे दूर केले जावेत. विशिष्ट कालावधीनंतर आपोआप मंजुरी मिळेल, अशा तरतुदी असल्या पाहिजेत. शासनाने २०१७-१८ मध्ये यावर विचार करण्यासाठी एक तज्ज्ञ समिती स्थापन केली होती. विविध परवानग्या बाह्ययंत्रणेद्वारे द्याव्यात, अशी सूचना या समितीने केली होती.- तयार घर आणि नियोजित प्रकल्पातील घर यांच्या किमतीत खूप फरक असल्याने बहुतांश लोक नियोजित प्रकल्पात घर घेणे पसंत करतात आणि प्रकल्प रेंगाळल्याने किंवा अर्धवट राहिल्याने अडचणीत येतात. घर ताब्यात नसल्याने एकीकडे भाडे द्यावे लागते आणि दुसरीकडे ईएमआय सुरू राहतो. त्यामुळे अशा ग्राहकांना आर्थिक अडचणी येतात, त्यातून मानसिक तणाव वाढतो. त्यामुळे अधिकाधिक पूर्ण झालेली घरे मोठ्या प्रमाणात कशी उपलब्ध होतील, यावर उपाय योजून अंमलबजावणी करण्याची आणि त्याचे फायदे ग्राहकापर्यंत कसे पोहोचतील, ते पाहणारी कायदेशीर यंत्रणा हवी. हे काम महारेरामार्फत होऊ शकते.- जितक्या घरांची मागणी आहे, तेवढी घरे उपलब्ध होतील का? यामुळे नागरी यंत्रणांवर पडणारा ताण यांचा विचार करून व्यापारी संस्थांचे विकेंद्रीकरण करुन त्यासाठी आवश्यक पायाभूत सुविधा उपलब्ध कराव्या लागतील.- अतिक्रमणे, बेकायदेशीर बांधकामे ‘शेवटची संधी’ म्हणून नियमित करत गेल्याने अनेक भू-माफियांचा उदय झाला आणि राजकीय पाठबळावर अशा अनेकांचा तोच व्यवसाय झाला आहे. त्यामुळे अतिक्रमण रोखणे, तेथे बांधकाम न होऊ देणे यासाठी राजकीय हस्तक्षेप विरहित स्वतंत्र यंत्रणा उभारावी लागेल.- यातील तक्रारीची योग्य दखल घेणारी प्रभावी यंत्रणा हवी. रेरा कायदा आणि सामंजस्य मंचामुळे काही प्रमाणात दिलासा मिळाला असला, तरीही अनेक तक्रारी प्रलंबित असून, त्या रेरा कायद्यात येतात की नाही, याबाबत संदिग्धता आहे. ती दूर होणे आवश्यक आहे.- मोठ्या प्रमाणात महसूल मिळत असल्याने महसूल मिळवायचे साधन म्हणून शासनाने या क्षेत्राकडे पाहू नये. गृहनिर्माण क्षेत्रापुढच्या समस्या आणि उपाय यांची ही यादी वाढवता येईल, त्याबाबत मतभेदही असू शकतील. शासनाने खासगी क्षेत्रांच्या सहकार्याने मोठ्या प्रमाणात गृहनिर्मिती करून खूप मोठ्या संख्येने भाडेतत्त्वावरील घरे उपलब्ध करावीत, असाही एक पर्याय आहे. यासाठी विकासकांना उपलब्ध भूखंडातील २५ टक्के भूखंड विनामूल्य अथवा अल्प मूल्याने उपलब्ध करून द्यावेत. आपले स्वत:चे घर असावे, या ध्येयाने झपाटून जात कर्ज काढून उमेदीची पुढची वीस वर्षे वाया घालवणाऱ्या ग्राहकांची मनोवृत्ती बदलण्याचे प्रयत्न करावे लागतील. तरीही ज्यांना स्वतःच्या मालकीचे घर हवेच असेल, तर त्यांच्यासाठी तयार घरे उपलब्ध व्हावीत. त्यासाठी विकासकांना आणि ग्राहकांना आर्थिक सवलतीही देता येतील. या क्षेत्रांशी संबंधित ग्राहक, विकासक, नगररचनाकार, वास्तुविशारद यांच्या समस्या जाणून सर्वमान्य उपायांचा मध्यममार्ग काढावा लागेल. गरिब-वंचित घटकांना, अतिक्रमण करणाऱ्यांना मोफत घरे मिळत असताना गरजू मध्यमवर्गीयांना परवडणारी घरे खरोखरच परवडावीत, अशी सरकारची इच्छा असल्याचे नव्या गृहनिर्माण धोरणातून प्रतिबिंबित व्हायला हवे. त्यासाठी गरज आहे ती तीव्र राजकीय इच्छाशक्तीची! उदय पिंगळेudaypingale@yahoo.com

रसिक स्पेशल:दिवाळीची ‘अशीही’ खरेदी!

झटपट श्रीमंत होण्याचा कुठलाही कायदेशीर मार्ग अस्तित्वात नाही. दरमहा शिस्तबद्ध गुंतवणूक करुन भविष्यातील आर्थिक सुरक्षा सुनिश्चित करणे हा एकमेव चांगला आणि उजळ मार्ग आहे. त्यामुळे या दिवाळीत आजच्या गरजेपेक्षा उद्याच्या आवश्यकतेसाठी अशा प्रकारे थोडीफार वेगळी ‘खरेदी’ करायला काय हरकत आहे?बघता बघता दिवाळी चार दिवसांवर आलीय. दिवाळीच्या खरेदीसाठी रस्ते ओसंडून वाहताहेत, वाहतूक कोंडी होऊ लागलीय. दरवर्षी दिवाळीच्या खरेदीचा मुख्य रोख कुटुंबाला नवे कपडे घेण्याकडे असतो. त्यानंतर होते सोने खरेदी. या दोन्ही प्रकारच्या खरेदीत भरपूर उत्साह दिसून येतो. याशिवाय, आता दिवाळीच्या सुट्यांत देशात किंवा परदेशात सहलीला जाण्याचे प्रमाण प्रचंड वाढले आहे. विमान प्रवासाचे दर कितीही वाढले, तरी विमानातील गर्दी आणि पर्यटनाचा ओढा कमी होत नाही. प्रश्न असा आहे की, दरवर्षी दिवाळीच्या निमित्ताने हाती येणारा बोनस, वेतन, वेतनवाढ आणि अतिरिक्त कामाच्या मोबदल्यात किंवा प्रोत्साहनरुपी मिळणारी रक्कम या प्रकारच्या तात्कालिक खरेदीवर खर्चून पुन्हा पुढच्या वर्षीच्या अशाच ‘बोनस’ची वाट पाहायची की दरवर्षी दिवाळी खरेदीसाठी हमखास रक्कम हाती येईल, अशी सोय करुन ठेवायची? ‘कॅश फ्लो’चे महत्त्व जाणून घ्या‘रीच डॅड पुअर डॅड’ या जगप्रसिद्ध पुस्तकाचा लेखक रिचर्ड कियासाकी म्हणतो की, अशा अॅसेटस गोळा करा, ज्या पुढे कॅश फ्लो (रोकड प्रवाह) निर्माण करतील. म्हणजे गाठीला भांडवल असल्यास जमीन (अथवा प्लॉट) विकत घ्यायच्या ऐवजी एखादे दुकान विकत घ्या, ते भाडेकरूला देऊन मिळणाऱ्या भाड्याच्या रूपाने दरमहा घरात रोकड येत राहील. त्यातून आपली देणी भागवा. त्याचबरोबर शेअर्समध्ये भांडवल गुंतवा, म्हणजे लाभांशापोटी काही रक्कम घरी येत राहील. पुढे बोनस शेअर्स हाती आल्यास त्यातील काही विक्रीसाठी बाजूला ठेवा. असे सतत करून आपली देणी येणाऱ्या नफ्यातून किंवा व्याजातून भागत राहिली, तर पैसे कधीच कमी पडणार नाहीत. शेअर्सची निवड करणे कठीण जात असेल, तर म्युचुअल फंड आहेतच! त्यात भांडवल गुंतवावे. खरे तर हाच शाश्वत संपत्ती आणि समृद्धीचा मार्ग आहे. आता हे सगळं करायचं कसं? तर त्यासाठी आपल्याला भारतीय अर्थव्यवस्थेचा पूर्ण लाभ घेता आला पाहिजे. तुम्ही म्हणाल, असं काय वेगळं आहे आपल्या अर्थव्यवस्थेत? तर त्याचं उत्तर आहे...1. भारत हा जगात सर्वाधिक लोकसंख्या असलेला देश आहे. भारताने अलीकडेच चीनला मागे टाकून १.५ अब्ज लोकसंख्या ओलांडली आहे.2. भारताची लोकसंख्या केवळ सर्वाधिक आहे असे नव्हे, तर लोकसंख्येत तरुणांचे प्रमाणही सर्वाधिक आहे. आज आपल्या देशाचे सरासरी वय २९ वर्षे आहे. २०५० पर्यंत ते अधिकाधिक ३८ वर्षापर्यंत वाढेल, असा अंदाज आहे. जितका तरूण देश, तितक्या त्याच्या गरजा जास्त! अर्थातच जगात सर्वांत मोठा खप असलेली आणि वेगाने वाढणारी अर्थव्यवस्था भारतात आहे.3. भारताच्या अर्थव्यवस्थेच्या वाढीचा वेग सात टक्के आहे. त्या तुलनेत उर्वरित जग फार मागे पडते.4. कित्येक उद्योगांत आपण जगामध्ये अग्रणी आहोत. इंग्रजी भाषा आत्मसात केलेले कुशल मनुष्यबळ ही आपली खासियत आहे.5. चीनच्या दरडोई उत्पन्नाने २००७ मध्ये २६०० डॉलर पार केले आणि त्यानंतर पुढील पाच - सात वर्षांत ते दुप्पट झाले. आज ते १२ हजार ६०० डॉलर आहे. साहजिकच, अमेरिकेनंतर चीन हा दोन नंबरचा देश झाला आहे. भारताने २०२३ मध्ये २६०० डॉलर दरडोई उत्पन्नाचा टप्पा पार केला. पुढील पाच ते सहा वर्षांत हे उत्पन्न दुप्पट होईल. त्यातून अधिक सुबत्ता येईल. तसाच जगाचा इतिहास आहे.6. सीमा सुरक्षित असलेला, दूरदर्शी नेतृत्वाचा देश सहजच परदेशी गुंतवणूक आकर्षित करतो. आज आपल्याकडे हेच होत आहे. त्यातून नवे तंत्रज्ञान भारतात येत आहे आणि देशातील प्रचंड मागणी पुरवत असतानाच, उच्च गुणवत्ता असलेली अनेक उत्पादने निर्यात करण्याची क्षमता भारतीय उद्योगात आली आहे. शेअर्समधील गुंतवणूकआपल्याला या अर्थव्यवस्थेचा भाग होऊन, त्यातून स्वत:चा उत्कर्ष साधायचा असेल, तर त्यासाठी या दिवाळीची खरेदी थोडी वेगळी असायला हवी. चांगला नफा होत असलेला आणि दरवर्षी वाढता असलेला शेअर निवडून तो दिवाळीनिमित्त घेता येईल. नफा जसजसा वाढेल, तशी शेअरची किंमत वाढते. नव्या गुंतवणूकदाराने सहसा ओळखीचा शेअर घ्यावा. केवळ उदाहरण म्हणून पाहायचे तर आयसीआयसीआय बँकेचे देता येईल. या बँकेच्या शाखा सर्वत्र पसरलेल्या आपण पाहतो. क्वचित एखादे वाहन घेताना शोरूममध्ये ग्राहकाला गाठून त्याला कर्ज देणारे त्यांचे कर्मचारी पाहतो. हा शेअर २०२० मध्ये ४०० रुपये होता, तो आज १२५० आहे. असाच सामान्य माणसाच्या परिचयाचा दुसरा शेअर सुचवायचा तर तो म्हणजे भारती एअरटेल. आज घराघरात किमान दोन-तीन मोबाइल फोन असतात. आणि त्यासाठीची सेवा देणाऱ्या मोठ्या कंपन्या फक्त तीन आहेत. त्यापैकी भारती एअरटेल ही कंपनी आहे. हा शेअर देखील सप्टेंबर २०२० मध्ये ४२० रुपये होता, तो आज १६६० रुपये आहे. अर्थात, ही केवळ उदाहरणे आहेत. चांगला सल्लागार आणि बाजाराच्या अभ्यासाशिवाय अशा कोणत्याही शेअर्समध्ये गुंतवणूक करणे योग्य नसते. म्युच्युअल फंडाचा पर्यायशेअर विकत घेणे कठीण वाटले तर त्याच ताकदीच्या विविध शेअर्समध्ये अभ्यासपूर्ण गुंतवणूक करणाऱ्या म्युच्युअल फंडाकडे बघता येईल. या फंडातील गुंतवणूक अत्यंत सोपी आहे. अगदी ५०० किंवा हजार रुपये दरमहा ‘एसआयपी’च्या (सीप) माध्यमातून गुंतवणे सहज शक्य आहे. त्यासाठी चांगल्या, वैविध्यपूर्ण शेअर्समध्ये गुंतवणूक करणारी योजना हवी. नवखे असाल तर यासाठीही सल्लागाराची मदत घेणे योग्य ठरते. अगदी अठराशे रुपये दरमहा गुंतवल्यास वीस वर्षात वीस लाख रुपये हाती येऊ शकतात. हीच चक्रव्याढ व्याजाची गंमत आहे. भविष्यातील आपली सगळी स्वप्ने पूर्ण करण्याचा हाच मार्ग आहे. ‘ईटीएफ’ आणि गोल्ड बाँडसोने हा भारतीयांच्या खास आवडीचा विषय आहे. सोने-चांदी खरेदी जरूर करावी, पण ती केवळ दागिन्यांची करताना विचारही करावा. कारण यात होणाऱ्या गुंतवणुकीतून भाव वाढला तरी नफा ताब्यात घेणार कसा? पत्नीच्या दागिन्यांचा किंवा सौभाग्य अलंकाराचा एखादा तुकडा विकण्यास आजही आपला समाज धजावत नाही, तशी आपली मानसिकताही नसते. मग कियासाकीचे सांगणेही ऐकायचे आहे आणि गुंतवणुकीतील वाढीव नफाही मिळवायचाय, तर सोन्या-चांदीतील गुंतवणूक काही प्रमाणात इलेक्ट्रॉनिक किंवा डिजिटल पद्धतीनेही करायला हवी. शेअर बाजारात गोल्ड बीस आणि सिल्व्हर बीस या नावाने सोन्यात व चांदीत गुंतवणूक करणारे ‘ईटीएफ’ मिळतात. ही गुंतवणूक सुरक्षित तर असतेच; पण त्यात कुठलीही घट न होता बाजारभावाने ती कधीही थोडी थोडी विकत घेता अथवा विकता येते. सरकारचे गोल्ड बाँड तर प्रसिद्ध आहेतच. त्यावर २.५ टक्के वार्षिक व्याजही मिळते आणि मुदतीअंती विकताना होणारा नफा करमुक्त आहे. हे बाँडसुद्धा सरकारकडून थेट डीमॅट खात्यात विकत घेता येतात.मित्रहो, झटपट श्रीमंत होण्याचा कुठलाही कायदेशीर मार्ग अस्तित्वात नाही. म्हणूनच फ्युचर्स, बिटकॉइन, ड्रीम इलेव्हन किंवा सट्ट्याचा रमी गेम अशा कुठल्याही गोष्टीच्या नादी न लागता, दरमहा शिस्तबद्ध गुंतवणूक करुन भविष्यातील आर्थिक सुरक्षितता सुनिश्चित करणे हाच एकमेव चांगला आणि उजळ मार्ग आहे. त्यामुळे या दिवाळीत आजच्या गरजेपेक्षा उद्याच्या आवश्यकतेसाठीही थोडीफार खरेदी करायला काय हरकत आहे? लक्ष्मीपूजनाला गोल्ड बीस घेऊन शाश्वत लक्ष्मीची आपल्या डीमॅट खात्यात प्रतिष्ठापना करा किंवा पाडव्याला एखाद्या चांगल्या फंडातील ‘सीप’ची मुहूर्तमेढ करा. अशा नव्या रुपातील खरेदीमुळे केवळ दिवाळीतच नव्हे, तर येणाऱ्या प्रत्येक दिवशी आपले घर संपन्नतेच्या प्रकाशात लखलखत राहील, हे निश्चित! भूषण महाजनkreatwealth@gmail.com

रसिक स्पेशल:तरुणाई का जातेय अंधाराच्या वाटेवर?

अलीकडे मुला-मुलींच्या आत्महत्येच्या घटना लागोपाठ घडत आहेत. ‘आयटी’ तील तरुण असोत वा शाळा- कॉलेजात शिकणारे विद्यार्थी; अगदी क्षुल्लक गोष्टींसाठी ही मुले जीवन संपवत आहेत. आयुष्याच्या वाटेवर उजेड उगवत असताना उमद्या तरुणाईने या अंधारवाटेवर जावू नये, यासाठी त्यांच्याकडे वेळीच लक्ष दिले पाहिजे. गेल्या आठवड्यात छत्रपती संभाजीनगरमध्ये बारावीत शिकणाऱ्या साहिलने खोलीतील आरशावर ‘आय वाँट टू रिस्टार्ट’ असे लिहून गळफास घेतला. दुसऱ्या दिवशी याच शहरातील आठवीत शिकणाऱ्या आदिश्रीने इमारतीच्या चौथ्या मजल्यावरुन उडी घेत आयुष्य संपवले. किशोरवयीन तसेच तरुण मुलामुलींच्या या लागोपाठ घडणाऱ्या आत्महत्यांच्या घटनांमुळे पालक आणि समाज म्हणून आपले डोळे उघडायला हवेत. तरुणांमधील या आत्महत्यांमागे वेगवेगळी कारणे असू शकतात. पण, त्यातही कुठल्याही प्रकारचा ताण सहन करण्याची क्षमता कमी होणे आणि डोक्यावरील अनावश्यक ओझ्याचा भार सहन न होणे, ही माझ्या दृष्टीने महत्त्वाची कारणे आहेत. पैसा, प्रगती, प्रसिद्धी, प्रतिष्ठा या भुलभुलैयात अडकून स्वतःच्या आयुष्यातील निखळ आनंद हरवून गेल्याने असे ताण आणि भार वाढत आहेत. मन मोकळे करण्यासाठी, दुःख हलके करण्यासाठी समजून घेऊ शकेल अशी व्यक्ती जवळ नसण्यामुळेही समस्या गंभीर झाली आहे. एखाद्या तरुण-तरुणीच्या आयुष्यात आलेल्या अशा बिकट अवस्थेत मानसोपचारतज्ज्ञ, समुपदेशकांची भूमिका नक्कीच महत्त्वाची असू शकते. पण, जवळच्या कुणाकडे ताण आणि भार हलका होऊ शकला, तर कदाचित या मंडळींच्या मदतीची वेळ येणारही नाही. आत्महत्येसारखे टोकाचे पाऊल तेव्हाच उचलले जाते, जेव्हा त्या व्यक्तीच्या आरोग्यात काही बिघाड होतो. साधारणपणे सहा प्रकारच्या आरोग्यांमधील बिघाड आत्महत्येसारख्या विचाराला कारणीभूत ठरू शकतात. या प्रत्येक आरोग्याविषयी, त्यांतील बिघाडाच्या कारणांची आणि लक्षणांची माहिती घेऊ. १. शैक्षणिक आरोग्य : हे आरोग्य बिघडण्याची कारणे ठरवलेली ध्येय, उद्दिष्टे साध्य न होणे / सातत्याने अपयश येणे, ही असतात. अनेक शैक्षणिक संस्था दर्जा टिकवण्यासाठी १०० टक्के निकालाबाबत आग्रही असतात. याचे नकळत दडपण विद्यार्थ्यांवर येते. पालक, शिक्षक, नातेवाईक, मित्र परिवाराच्या अपेक्षांचा विद्यार्थ्यांवर ताण, दबाव येऊ शकतो. २. मानसिक आरोग्य : हे आरोग्य चांगले नसण्याचे लक्षण म्हणजे एकाकीपणा/असुरक्षितेची भावना निर्माण होणे. गुणवत्तेच्या दबावामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये नैराश्य, ताण वाढतो. बऱ्याचदा विद्यार्थी शिक्षणासाठी कुटुंबापासून दूर राहतात. तिथल्या स्पर्धेच्या वातावरणात त्यांच्यात एकाकीपणाची भावना निर्माण होते. याचा मानसिक आरोग्यावर परिणाम होतो. ३. आर्थिक आरोग्य : हे आरोग्य बिघडण्याचे कारण म्हणजे उत्पन्न आणि खर्चाचे व्यस्त प्रमाण. दुसऱ्या शहरात शिक्षणासाठी आलेल्या विद्यार्थ्यांवर फी, राहण्या-खाण्यासाठी होणारा खर्च, त्यातून येणाऱ्या आर्थिक अडचणी यांचाही एक प्रकारे ताण असतो. ४. सामाजिक आरोग्य : बदनामीची भीती हे प्रामुख्याने या प्रकारचे आरोग्य बिघडण्याचे कारण असते. सोशल मीडियाचा गैरवापर आणि त्यातून घडणारे सायबर गुन्हे विद्यार्थ्यांचे सामाजिक आरोग्य बिघडवतात. बदनामीचा ताण अशा विद्यार्थ्यांवर येतो. ५. शारीरिक आरोग्य : हे आरोग्य बिघडण्याची कारणे म्हणजे व्यसनाधीनता किंवा एखाद्या आजाराने ग्रस्त असणे. अमली पदार्थ सेवन, व्यसनाच्या आहारी गेल्यामुळे शरीरासह मानसिक आरोग्य तर बिघडतेच. पण, आर्थिक व कायदेविषयक समस्यांचे मोठे दडपण येते. अनेक विद्यार्थी ते सहन करू शकत नाहीत. ६. कौटुंबिक आरोग्य : नातेसंबंधांमध्ये येणाऱ्या समस्या या प्रकारचे आरोग्य बिघडण्याचे मुख्य कारण असते. घरापासून दूर राहिल्याने मिळालेली मोकळीक आणि शहरातील कथित मॉर्डन कल्चर यांतून नव्याने तयार झालेल्या नात्यांतील बिघाड (ब्रेकअप), तसेच चुकीच्या संगतीमुळे आलेल्या समस्या यांना तोंड देणे अनेक तरुण-तरुणींना खूप कठीण होऊन बसते. विद्यार्थी वा तरुणांचे वरीलपैकी कोणत्याही प्रकारचे आरोग्य बिघडल्यास खंबीर पाठिंब्याचा अभाव, हतबलता आणि निराशेची भावना या गोष्टी आत्महत्येस कारणीभूत ठरू शकतात. याकडे पालक, शिक्षक आणि समाज म्हणून आपण सर्वांनी वेळीच लक्ष दिले पाहिजे. कोणते उपाय करता येतील? - विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्याबाबत सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवावा. - शाळा - कॉलेजांत आश्वासक समुपदेशन केंद्रे निर्माण करावीत. - समुपदेशन केंद्रात आत्महत्येचे विचार रोखण्याबाबाबत चर्चासत्रे व्हावीत. - डिप्रेशनबद्दल खुलेपणाने बोलण्याची प्रेरणा देणाऱ्या, नकारात्मकता टाळून सकारात्मक विचारांना प्रोत्साहन देणाऱ्या समुपदेशकांची नेमणूक करावी. - शाळा-कॉलेजांत सायबर क्राइम, अमली पदार्थ सेवनाचे दुष्परिणाम, मुलींवरील लैंगिक अत्याचारासंदर्भात जागरूकता निर्माण करावी. - शाळा-कॉलेजांकडून हेल्पलाइनच्या माध्यमातून समुपदेशकांची नेमणूक व्हावी. - शाळा-कॉलेजांच्या अभ्यासक्रमात विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्यावरील प्रथमोपचार- प्रशिक्षणाचा समावेश करावा. - पालक, शिक्षक, समुपदेशकांनी विद्यार्थ्यांना सकारात्मक नातेसंबंध निर्माण करण्यास प्रोत्साहित करावे. विद्यार्थ्यांनी काय करावे?- अभ्यासाला महत्त्व जरूर द्या; पण व्यायाम, खेळ, छंदही जोपासा. त्यामुळे आत्मविश्वास वाढेल, नकारात्मक विचारही दूर जातील. - सकारात्मक विचारांची पुस्तके वाचा. - रोज थोडा वेळ निसर्गाच्या सानिध्यात घालवा. - मन:शांतीसाठी ध्यानधारणा करा. - खोट्या प्रतिष्ठेला महत्त्व देण्यापेक्षा गरजा कमी करा. - कमीत कमी पैशांत गरजा भागवण्याची सवय लावा. - इतरांशी आपली कोणत्याही प्रकारे तुलना करू नका. - वेळीच कोणाशी तरी बोला, रडून मोकळे व्हा. भावना दाबून ठेवू नका. - विश्वासार्ह आउटलेट शोधा आणि ड्रेन आउट व्हा. (संपर्कः drmilindbhoi@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:टाटांनी केली होती ‘ऐतबार’ची निर्मिती; सीबीएस इंडियाच्या पहिल्या अल्बमसाठी पॉप स्टार जोहेबला केले होते साइन

अलीकडेच या संपूर्ण देशाला अशा धक्क्यातून जावे लागले, ज्याविषयी बोलतानाही मन जड होत आहे. आपल्या देशातील प्रसिद्ध उद्योगपती रतनजी नवल टाटा यांनी आपल्या सर्वांचा निरोप घेतला. म्हणून माझ्या हिश्श्याच्या किश्श्यांमध्ये आज रतनजी टाटा यांच्याबद्दल सांगणार आहे. या देशातील प्रत्येक नागरिकाप्रमाणे मलाही रतनजी टाटा यांच्या निधनाने खूप दु:ख झाले आहे. आपल्या चांगल्या स्वभावाने आणि उद्योगातील कौशल्याने त्यांनी केवळ भारतातच नव्हे, तर जगाच्या कानाकोपऱ्यात लोकप्रियता मिळवली होती. टाटा समूहाच्या विविध व्यवसायांबद्दल सर्वांना माहिती असली, तरी फार कमी लोकांना माहीत असलेली गोष्ट म्हणजे रतन टाटा यांनी २००४ मध्ये ‘ऐतबार’ नावाच्या सिनेमाची निर्मिती केली होती. या सिनेमात अमिताभ बच्चन, जॉन अब्राहम आणि बिपाशा बासू यांची प्रमुख भूमिका होती. तो सिनेमा फारसा न चालल्याने टाटांचे खूप नुकसान झाले. त्यामुळे त्यांनी त्या सिनेमानंतर फिल्म इंडस्ट्री सोडली. तथापि, रतन टाटाजींना संगीत आणि कलेची आवड होती. म्हणूनच त्यांनी सीबीएस इंडिया नावाची म्युझिक कंपनी सुरू केली होती. आपल्या या म्युझिक कंपनीच्या पहिल्या अल्बमसाठी त्यांनी पाकिस्तानी पॉप स्टार जोहेब हसन आणि त्यांची बहीण नाझिया हसन यांना साइन केले होते. जोहेब हसन यांचे ‘डिस्को दीवाने’ हे गाणे खूप हिट झाले होते. त्यांच्यातील टॅलेंट लक्षात घेऊन रतन टाटांनी जोहेबना विम्बल्डनमधील त्यांच्या घरी कॉल केला. जोहेबच्या आईने कॉल उचलला. रतन टाटाजी त्यांना म्हणाले, ‘मी भारतातून रतन बोलतो आहे. मी एक म्युझिक कंपनी सुरू करणार आहे आणि मला असे वाटते की, माझ्या म्युझिक कंपनीचा पहिला अल्बम जोहेबच्या आवाजातला असावा.’ जोहेब सांगतात की, त्यानंतर रतन टाटाजींसोबत त्यांचे बऱ्याचदा बोलणे झाले. पण, त्यांच्या बोलण्यातून आणि साधेपणामुळे ते खरोखर कोण आहेत, याची मला कल्पना आली नाही. आमच्याच संवाद सुरू झाला आणि वाढत गेला. नंतर सीबीएस इंडियाचा पहिला म्युझिक अल्बम ‘यंग तरंग’ लाँच झाला. या लाँचिंगनंतर संपूर्ण भारतात आणि दक्षिण आशियात म्युझिक अल्बमचा प्रारंभ झाला. ‘यंग तरंग’च्या यशाने ‘डिस्को दीवाने’च्या यशालाही मागे टाकले. त्यावेळी अमेरिकेत एम टीव्ही नुकताच सुरू झाला होता. या वाहिनीच्या अधिकाऱ्यांनी ‘यंग तरंग’ची गाणी ऐकून आम्हाला फोन करून शुभेच्छा दिल्या होत्या. दूरदर्शनने भारतात या अल्बमचे संगीत व्हिडिओ प्रसारित केले. जोहेबने सांगितले की, ‘१९८४ ला मुंबईत हॉटेल ताजमध्ये यंग तरंग’चे लाँचिंग झाले. त्या दिवशी रतनजी टाटा कोण आहेत, हे मला समजले. एवढे महान व्यक्तिमत्त्व इतक्या साधेपणाने आणि सतत चेहऱ्यावर हसू घेऊन जगू शकते, यावर माझा विश्वासच बसत नव्हता. टाटाजींच्या या साधेपणावरुन एक प्रसिद्ध शेर आठवतोय... चाल वो चल की पस- ऐ-मर्ग तुझे याद करें, काम वो कर की ज़माने में तेरा नाम रहे। जोहेबने सांगितले की, ‘यंग तरंग’ अल्बम लाँच झाल्यावर रतन टाटाजींनी आम्हाला त्यांच्या घरी जेवायला बोलावले. मी आणि माझी बहीण नाझियाने होकार दिला. टाटाजींच्या घरी जाण्यापूर्वी आमच्या मनात हजारो विचार चालू होते. आम्ही पुन्हा पुन्हा विचार करत होतो की, भारतातील सर्वात मोठ्या श्रीमंत व्यक्तींपैकी हे एक आहेत, त्यांचे संपूर्ण जगभरात इतके मोठे नाव आहे. त्यांचे घर एखाद्या महालापेक्षा कमी नसेल. तिथे नोकरांच्या लांबच्या लांब रांगा असतील, मोठ्या थाटामाटात ही असामी राहात असेल. पण विश्वास ठेवा, भारतातील सर्वांत ख्यातनाम श्रीमंतापैकी एक असलेले रतनजी टाटा एका सामान्य २ बीएचके फ्लॅटमध्ये राहात होते. त्या फ्लॅटमध्ये त्यांच्यासोबत त्यांची बहीण, एक नोकर आणि एक अल्सेशियन कुत्रा होता. त्यावेळी त्या व्यक्तीचा साधेपणा पाहून मला स्वतःचीच लाज वाटू लागली. आज एखाद्याला थोडेफार यश मिळाले तरी तो गर्विष्ठ बनतो. पण, माझ्यासमोर मात्र रतनजी टाटा यांचे हे अनोखे उदाहरण होते. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व इतके मोठे असूनही त्यांनी हसतमुखाने आमचे स्वागत केले आणि आमच्यावर कुटुंबातील सदस्यांसारखे प्रेम केले. तर मित्रांनो, असे होते रतनजी टाटा. शेवटी मला माझ्या बालपणातील एक विनोद आठवतोय. १९७० च्या दशकातील ही गोष्ट आहे. एक ब्रिटिश प्रवासी एअर इंडियातून भारतात आला. त्याने विचारले की, हे विमान कोणाचे आहे? कोणीतरी सांगितले, ‘टाटांचे.’ विमानतळावर उतरल्यावर विचारले की, हे विमानतळ कोणाचे आहे? कोणीतरी म्हणाले, ‘टाटांचे.’ गाडीत बसून निघाला. त्याला गाडी खूप आवडली. त्याने चालकाला विचारले की, ही गाडी कोण बनवतो? उत्तर आले, ‘टाटा.’ हा प्रवासी हायवेवरून जात होता. त्याला एक ट्रक दिसला आणि त्याने विचारले, खूप छान ट्रक आहे, ते कोण बनवतो? त्याला कोणीतरी सांगितले, ‘टाटा.’ ड्रायव्हरने त्याला विचारले, कुठे जायचेय? हा प्रवासी म्हणाला, मुंबईतील सर्वोत्तम हॉटेलमध्ये घेऊन चल.. ड्रायव्हर त्याला ताजमहाल हॉटेलमध्ये घेऊन गेला. तो हॉटेलजवळ पोहोचला, हॉटेल पाहिलं आणि म्हणाला, ‘वा! काय हॉटेल आहे! कोणाचं आहे हे हॉटेल?’ कोणीतरी सांगितलं.. ‘टाटांचं’. हॉटेलात त्याला वेलकम चहा देण्यात आला, त्याने एक घोट घेतला नि म्हणाला. ‘वा! काय चहा आहे! कोण बनवतो?’ कोणीतरी म्हणाले.. ‘टाटा.’ तो खोलीत आला. त्याने एसी चालू करताच खोली थंड झाली. त्यानं पुन्हा विचारलं, ‘छान.. हा एसी कोण बनवतो?’ वेटरने सांगितले, ‘टाटा.’ तो अंघोळीला गेला. तिथला साबण त्याला खूप आवडला. त्याने बाहेर आल्यावर विचारलं, की हे साबण कोण तयार करतो? वेटरने उत्तर दिले.. ‘टाटा’. तो ब्रिटिश प्रवासी म्हणाला, या देशाचे नाव इंडिया का आहे? खरं तर याचे नाव ‘टाटा’ असायला हवे होते... हा विनोद १९७० च्या दशकातला आहे, पण वास्तवात टाटांचे आपल्या रोजच्या आयुष्यात खूप मोठे योगदान आहे. टाटा ही एकच कंपनी आहे, जिच्याबद्दल आपण अभिमानाने सांगू शकतो की, हो, आम्ही टाटाचं मीठ खाल्लं आहे! आज रतनजी टाटा यांच्या आठवणीत राजेश खन्ना यांच्या ‘आराधना’तील त्यांच्या आवडीचं गाणं ऐका... मेरे सपनों की रानी कब आएगी तू, आयी रुत मस्तानी कब आएगी तू... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

गोष्ट सांगतो ऐका...:जालीम इलाज

दामले काका आता सत्तरीत आहेत. सोसायटीत राहणाऱ्या एका मित्राने निनादला फोन केला आणि सांगितलं की, काकाचं लक्षण काही ठीक दिसत नाही. निनाद भडकला... दामले काका एकटेच राहतात. पुण्यातल्या कितीतरी म्हाताऱ्या माणसांसारखे. मुलगा युरोपात आहे. चांगली नोकरी आहे. सून आणि नातू मुलासोबत युरोपात आहेत. इकडे काका थ्री बीएचकेमध्ये एकटे. त्यातली फक्त एक बेडरूम आणि हॉल एवढंच त्यांचं आयुष्य. पण, एकदा बेडरूममध्ये चक्कर आली. खूप आवाज दिला, पण बेडरूममधून आवाज बाहेर जात नाही. त्या बाजूला पार्किंग एरिया आहे. काकांना दरदरून घाम सुटला होता. आपला शेवट जवळ आलेला दिसू लागला होता. पण, अचानक स्वयंपाकवाली बाई आली. तिचा मोबाइल विसरला म्हणून. तिच्याकडं एक चावी ठेवलेली असतेच घराची. ती आली आणि डॉक्टरांना बोलावलं. बीपी लो झाला होता. बाकी काही टेन्शन नव्हतं. पण, त्या दिवसापासून दामले काका हॉलमध्येच झोपतात. तिन्ही बेडरूम बंद असतात. हॉलच्या खिडकीतून ते सोसायटीतल्या लोकांना बघत बसतात. खाली छोट्या गार्डनमध्ये योगासनं करत असलेल्या पाटलांना त्यांची सून नाश्त्याला बोलवते, मुळे काकूंचा नातू त्यांचा हात धरून फिरत असतो. हे सगळं बघून काकांना उगाच निराश व्हायला होतं. त्यामुळं आजकाल ते फारसे कुणात मिसळत नाहीत. कारण लोक भेटले की घरगुती गोष्टी बोलतात. वय झालेली माणसं सारखी आपल्या सुना-नातवंडावर बोलतात. वैताग येतो काकांना. त्यात वर्तमानपत्रातल्या बातम्या. कुणीतरी वृद्ध स्त्रीचा मृतदेह घरात तीन दिवस तसाच पडून होता, वास आला म्हणून शेजाऱ्यांनी तक्रार केली, मग कळले.. किंवा शेजारच्या सोसायटीतले आजोबा गेले, तेव्हा अमेरिकेतल्या नातवाने सांगितलं की अंत्यसंस्कार करून टाका, मी पैसे पाठवतो; पण येऊ शकत नाही.. असल्या गोष्टी ऐकून दामले काका हैराण होतात. खूपदा न जेवता तसेच झोपी जातात. आपला मुलगा कष्टाळू आहे, असं काका सगळ्यांना सांगत असतात. आणि सून पण एकदम चांगली आहे, तिनं नातवाला शुभंकरोति शिकवलीय, एकही सण चुकवत नाही वगैरे वगैरे सांगताना त्यांच्या डोळ्यात कौतुक असतं. मुलाला आता आणखी दोन प्रमोशन मिळाले की, तो युरोपातल्या कंपनीचा ‘सीइओ’ होणार आहे. त्याच्या आयुष्यातली ती सगळ्यात मोठी अचिव्हमेंट असणार आहे. मुलाचे त्यासाठी खूप प्रयत्न चालू आहेत. पण, अशात तो जरा वैतागलाय. कारण इकडं पुण्यातून फार बऱ्या गोष्टी त्याच्या कानावर पडत नाहीत. सोसायटीतले दोन-चार लोक त्याच्या संपर्कात असतात. त्यांच्याकडून त्याला आपल्या पप्पाच्या म्हणजे दामले काकांच्या अपडेट मिळत असतात. खरं तर या लोकांच्या तो संपर्कात आहे, ते त्यांची सोसायटी री-डेव्हलपमेंटला जाणारंय म्हणून. तो पाच-सात लोकांचा ग्रुप आहे. त्यात आधी दामले काका होते. पण, त्यांचा या री-डेव्हलपमेंटला विरोध आहे. म्हणून त्यांना काढून सोसायटीच्या लोकांनी मुलाला म्हणजे निनादला ग्रुपमध्ये सामील केलं. त्यावर, बिल्डरशी काय बोलणं चालू आहे, तो किती जागा द्यायला तयार आहे वगैरे अपडेट असतात. पण, त्यातल्याच काही लोकांनी या महिन्यात निनादला पर्सनल मेसेज केले. प्रकरण जरा गंभीर होतं. निनादला आपले पप्पा असं काही करतील, यावर विश्वासच बसला नाही. दामले काका सत्तरीत आहेत. सोसायटीत राहणाऱ्या एका मित्राने निनादला फोन केला आणि सांगितलं की, काकाचं लक्षण काही ठीक दिसत नाही. निनाद भडकला. पण, आणखी दोन-तीन लोकांनी तीच तक्रार केली. शेवटी सोसायटीचे कोषाध्यक्ष असलेल्या वैद्य काकांनी निनादला खरा प्रकार सांगितला. गेल्या महिन्यापासून दामले काका जरा विचित्र वागताहेत. त्यांनी बाजूच्या कॉम्प्लेक्समध्ये असलेल्या मेडिकलवाल्याला, ‘व्हायग्रा मिळेल का?’ म्हणून विचारलं. बिचारा घाबरून गेला. काका त्याच्या चांगल्या ओळखीचे. अगदी शांत, सज्जन. कधी कुणाशी उगाच बोलणार नाहीत का वेळ वाया घालवणार नाहीत. आपल्या कामाशी काम. फार तर रस्त्यावरच्या कुत्र्याला बिस्कीट विकत घेऊन खाऊ घालतील. पण, एरवी कुठं टाइमपास नाही. आणि ते असे अचानक पंधरा मिनिटं मेडिकलसमोर उभे राहतात काय, बाकी कुणी गिऱ्हाईक नाही बघून आपल्याजवळ येतात काय आणि हळूच कानात असा प्रश्न विचारतात काय.. सगळ्याच गोष्टी मेडिकलवाल्याला हैराण करणाऱ्या होत्या. बरं, काकांना तो ओळखत असला, तरी फार बोलणं नसायचं. त्याने ‘नाही’ म्हणून सांगितल्यावर काकांनी आपल्या चेहऱ्यावरची निराशा अजिबात लपवली नाही. ते गेल्या क्षणी मेडिकलवाल्याने त्यांच्या सोसायटीत राहणाऱ्या आपल्या दोन-तीन मित्रांना फोन करून घडला प्रकार सांगितला. ते दोघे तिघे ‘काय? काय?’ म्हणत पुन्हा पुन्हा घडला प्रकार ऐकत राहिले. गमतीची गोष्ट म्हणजे, कुणालाच मेडिकलवाल्यावर विश्वास बसला नाही. मेडिकलवाल्याला वाटलं की, आता पुन्हा काही दामले काका येणार नाहीत. पण, दुसऱ्या दिशी काका मेडिकलवर हजर. पुन्हा दहा मिनिटं बाकीचे गिऱ्हाईक जायची वाट बघत राहिले. कुणीच नाही असं पाहून मेडिकलवाल्याजवळ गेले. हळूच विचारलं, ‘व्हायग्रा आलं?’ त्याला कालचा प्रकार चुकून झाला, असं वाटलं होतं. कदाचित काकांना व्हायग्रा म्हणजे भलतंच काही वाटत असेल, असंही वाटलं एक क्षण त्याला. पण, आता तसा प्रकार दिसत नव्हता. कारण तो आजही नाही म्हणाला तेव्हा काका भडकले. ‘कशाला मेडिकल उघडलं?’ म्हणाले. मेडिकलवाला संतापला असता एरवी. पण, आज तो शांत बसला. काकांना ते का हवंय? हा विचार करत राहिला. पुन्हा दुसऱ्या दिवशी त्याच वेळी काका आले. आज मात्र सोसाटीचे कोषाध्यक्ष मेडिकलमध्ये आधीच येऊन बसले होते. आतमध्ये, कुणाला दिसणार नाही असे. मेडिकलवाल्याने आज विचारलंच. ‘का हवाय व्हायग्रा?’ काका म्हणाले, ‘तुला माहीत नाही? या वयातल्या लोकांसाठी जालीम इलाज आहे तो..’ आत बसलेल्या वैद्यांना हसूही आलं आणि रागही. काका चिडचिड करत निघून गेले. वैद्यांनी तडक निनादला फोन लावून सांगितलं. त्याला हा मोठा धक्का होता. तो तातडीने फ्लाइट पकडून भारतात आला. थेट घरी. काका काहीच न घडल्यासारखे त्याच्याशी बोलत होते. तो आल्याने आनंदात होते. निनादचा मात्र संताप वाढत होता. त्याने एका क्षणी विचारलंच. ‘व्हायग्रा कशाला हवाय?’ काका म्हणाले, ‘या वयातल्या लोकांसाठी जालीम इलाज आहे तो..’ निनाद आणखी संतापला. पण, काका हसून म्हणाले, ‘तीन वर्ष झाले, तू भारतात आला नाहीस. पण, आपला म्हातारा बाप व्हायग्रा शोधतोय हे ऐकून लगेच आलास ना? झाला इलाज! तुला भेटायचं होतं रे.. माझी विनंती ऐकून तर आला नाहीस तीन वर्ष. म्हणून जरा जालीम इलाज केला. मला माहीत होतं, ही बातमी पोचेल तुझ्यापर्यंत. आपली सोसायटी तेवढं काम बरोबर करते. एरवी कुणी चौकशी करत नाही. पण, रिकाम्या चौकशा फार असतात सोसायटीला..’ निनादला काय बोलावं सुचत नव्हतं. त्यानं सोबत आणलेली वाइन त्यांना दिली. आणि लटक्या रागात त्यांच्याकडं बघत बसला. दामले काका मात्र आपल्या आयडियावर खुश होते. अरविंद जगताप jarvindas30@gmail.com

माझ्या हिश्श्याचे किस्सेः जेव्हा किशोरदांची ती दुआ कामी आली...:आजच्याच दिवशी 13 ऑक्टोबर 1987 ला किशोरकुमार यांचे निधन झाले होते

आज १३ ऑक्टोबर आहे, याच दिवशी ३७ वर्षांपूर्वी म्हणजेच १३ ऑक्टोबर १९८७ ला किशोरकुमार आपल्या सर्वांना सोडून गेले. त्यामुळे आज माझ्या हिश्श्याच्या किश्श्यांमध्ये किशोरकुमार यांच्याबद्दल सांगणार आहे. मी त्या मोजक्या नशीबवान लोकांपैकी एक आहे, ज्यांनी किशोरकुमार यांना फक्त पाहिलेच नाही, तर त्यांना गाणे गाताना आणि ते रेकॉर्ड करतानाही पाहिले आहे. माझ्यासाठी तो अविस्मरणीय किस्सा आहे. ही १९८६ ची गोष्ट आहे. तेव्हा मी पंजाब मेलने भोपाळहून मुंबईला येत होतो. मी रिझर्वेशन केले नव्हते, कारण मला घरच्यांपासून दूर जायची इच्छा नसायची. म्हणून मग मी दररोज एक एक दिवस पुढे ढकलायचो. असो. मला ऐनवेळी ट्रेनमध्येही रिझर्वेशन मिळेल, याची खात्री होती. कारण त्यावेळी भोपाळचे अनेक हॉकीपटू रेल्वेच्या सेवेत होते. ते टीसीला सांगायचे आणि टीसी माझे रिझर्व्हेशन करून द्यायचे. तर डब्यात चढल्यावर टीसी मला म्हणाले, ‘बर्थ नंबर १० वर बस, मी स्लिप नंतर देतो.’ मी बर्थ नंबर १० वर बसलो. माझ्या शेजारी एक पोलिस इन्स्पेक्टर बसले होते. ते लाच न देता रिझर्वेशन मिळवण्याचा प्रयत्न करत होते. टीसी त्यांना बर्थ देत नव्हता. ते अडून बसले. म्हणाले, ‘तुम्ही मला बर्थ दिला नाही, तर कोणालाही द्यायचा नाही.’ खूप वाद झाला आणि त्यामुळे टीसीने मला बर्थही दिला नाही. बरं, त्या काळात लोकांचा कोणावर फारसा संशय नसायचा. त्यांचा माणसांवर विश्वास असायचा. रिझर्वेशन नसले, तरी मला डब्यातून बाहेर जायला कुणी सांगितलं नाही. मी बसून राहिलो. रात्र झाली तेव्हा सगळे झोपण्याच्या तयारीला लागले. मी माझी हॅन्डबॅग डोक्याखाली घेतली आणि खाली झोपलो. खंडव्याला अचानक पोलिस ट्रेनमध्ये चढले आणि रिझर्वेशन नसलेल्या सर्वांना बाहेर काढले आणि ट्रेन निघून गेली. आम्ही रिझर्व्हेशन नसलेले जेवढे लोक होतो, त्यांना स्टेशन मास्तरच्या खोलीत घेऊन गेले. तिथे खूप वाद झाले. मग मी म्हणालो, ‘मी विनातिकीट नसताना तुम्ही मला खाली उतरवले. मला जनरल डब्यात बसवून दिले असते, मला मुंबईला पोहोचणे खूप महत्त्वाचे होते.’ असो. स्टेशन मास्तर खूप सभ्य गृहस्थ होते, ‘ते म्हणाले, आता थोड्या वेळात महानगरी ट्रेन येईल, त्या गाडीने तुम्ही मुंबईला जा.’ डिसंेबर महिना असल्यामुळे स्टेशनवर खूप थंडी होती. मी फलाटावरच्या बाकावर बसला होतो. मला थंडी सहन होत नव्हती. बाजूला काही फकीर गोधडी ओढून झोपलेले दिसले. मी हळूच माझे पाय त्यांच्या गोधडीत टाकले. थंडीपासून थोडा तरी बचाव झाला. मनात विचार आला की, हे तेच खंडवा आहे, जिथे किशोरकुमार यांच्यासारख्या महान कलाकाराचा जन्म झाला. आपल्याला आयुष्यात कधी किशोरकुमारांना प्रत्यक्ष पाहण्याची, ऐकण्याची संधी मिळेल का, या विचारात मी गढून गेलो. महानगरी एक्स्प्रेस आली. त्या गाडीत बसून मी मुंबईला पोहोचलो. दुसऱ्याच दिवशी माझा मित्र आणि भाऊ हरदेवसिंग साहनी आले. त्यांनी त्यांचा मित्र योगेश गोयल यांच्याशी माझी ओळख करून दिली. त्यावेळी योगेश गोयल गोविंदा आणि मीनाक्षी शेषाद्री यांना घेऊन ‘जानेजाना’ नावाचा सिनेमा करत होते. ते म्हणाले की, ‘मेहबूब’मध्ये माझा सेट उभारला जातोय आणि फिल्म सेंटरमध्ये माझ्या गाण्याचे रेकॉर्डिंग आहे. तुम्हाला पाहायचे असेल तर या. मी फिल्म सेंटरमध्ये पोहोचलो. मी तिथल्या रेकॉर्डिंग स्टुडिओमध्ये प्रवेश केला, तेव्हा जणू काही माझ्यासाठी वेळ थांबली होती. माझा माझ्या डोळ्यांवर, कानांवर, मी काय पाहत होतो, काय ऐकत होतो, यावर विश्वासच बसत नव्हता. मी पाहिले की, आर. डी. बर्मन, किशोरकुमार यांच्या गाण्याची तालीम घेत आहेत. माझ्यात हिंमत नव्हती, तरीही मी माझे दोन्ही हात वर करून नमस्कार केला. आर. डी. बर्मन यांची पाठ माझ्याकडे होती. किशोरकुमार साहेबांचा चेहरा माझ्याकडे होता. त्यांनीही इशाऱ्याने नमस्काराचे उत्तर दिले आणि तिथेच थांबून बसायला सांगितले. मी संपूर्ण रेकॉर्डिंग पाहिले आणि गाणे ऐकले. रेकॉर्डिंग संपल्यावर मी बाहेर आलो. काही वेळाने किशोरकुमार बाहेर आले आणि गाडीत बसू लागले. मी त्यांना सांगितले की, काल रात्री मी खंडव्यामध्ये होतो आणि तुमची भेट व्हावी म्हणून प्रार्थना करत होतो. बघा, आज मी भेटलो. किशोरकुमार माझ्याकडे बघून म्हणाले, ‘घरातून पळून आलाय की आशीर्वाद घेऊन आलाय?’ मी म्हणालो, ‘हो, आशीर्वाद घेऊन आलोय..’ ते उत्तरले, ‘असेच पुढे जात राहा, काहीतरी बनशील.’ एवढं बोलून किशोरकुमार गाडीतून निघून गेले. त्या दिवसाचा प्रत्येक क्षण आणि ती वेळ आजही माझ्या डोळ्यांत ताजी आहे. ते गाणं, त्यांचा आवाज आजही माझ्या कानात घुमतोय. यावरुन मला बशीर बद्र यांचा एक शेर आठवतोय... न जी भर के देखा न कुछ बात की, बड़ी आरज़ू थी मुलाक़ात की। याला ईश्वराची कृपाच म्हटलं पाहिजे की मनापासून जी प्रार्थना केली, ती पूर्ण झाली. त्या रात्री खंडवा स्टेशनवर थंडीने थरथरत असताना माझ्या मनातही विचारांची धग सुरू होती... किशोरकुमारांनी या शहरातून जाऊन आपले नाव कमावले, त्याप्रमाणे आपलेही फिल्म इंडस्ट्रीत कुठे तरी छोटे-मोठे नाव झाले पाहिजे. मग ती वेळ आली, जेव्हा ७ वर्षांपूर्वी आजच्याच दिवशी १३ ऑक्टोबर २०१७ ला खंडव्यामध्ये ‘किशोरकुमार राष्ट्रीय पुरस्कार’ हा मध्य प्रदेशचा सर्वांत प्रतिष्ठित सन्मान मला मिळाला. मी खंडव्याला पोहोचलो, तेव्हा शहरात सगळीकडे किशोरकुमार यांच्यासोबतचे माझे फोटो लागले होते. मी किशोरदांच्या समाधीचे दर्शन घेतले. त्यांच्या घरी गेलो आणि त्यांच्या स्मृतींना वंदन केले. आज किशोरकुमार यांच्या स्मरणार्थ त्यांचे हे गाणं ऐका... चलते चलते मेरे ये गीत याद रखना.. कभी अलविदा न कहना, कभी अलविदा न कहना... स्वत:ची काळजी घ्या, आनंदी राहा.

देश - परदेश:डॉ. कलामांसोबत (काल्पनिक) संवाद

‘एक असा संपन्न भारत जिथे गरिबी नाही. जो व्यापार- व्यवसायात आणि विज्ञान-तंत्रज्ञानात प्रगत राष्ट्रांच्या खांद्याला खांदा लावून अग्रेसर झालेला, काळानुसार बदलणारी, नाविन्याच्या शोधातील उद्योग-संस्कृती आणि प्रगत, उत्तम दर्जाच्या आरोग्य सुविधा व शिक्षणव्यवस्था असलेला भारत मला अभिप्रेत आहे.’ डॉ. कलाम सांगत होते... --भाग : १स्थळ : ओडिशातील बालेश्वरमधील फकीर मोहन विद्यापीठ. वेळ : ३० सप्टेंबर २०२४ च्या सूर्योदयाची. मी बालेश्वरमध्ये अ. भा. अनुवाद परिषदेच्या तिसऱ्या वार्षिक संमेलनासाठी आलो आहे. सकाळी फिरायला म्हणून विद्यापीठाच्या परिसरात निघालो. अतिशय देखणा परिसर, आणि मुख्य म्हणजे झाडी-फुलांनी बहरलेला.. या साऱ्या प्रसन्न वातावरणाचा आनंद घेत चालत असताना एका ठिकाणी एकदम थांबलो. नजर विभाजकावरील बाकावर बसलेल्या व्यक्तीकडे गेली. ओळखीची वाटणारी ती व्यक्ती बाकावर छानपैकी एक हात लांबवून शांत मुद्रेने बसली होती. चेहऱ्यावर बुद्धांप्रमाणे मंद स्मित. बंदगळ्याची सगळी बटणे अगदी जिथल्या तिथे. अरे बापरे! हे तर माजी राष्ट्रपती डॉ. कलाम.. मी थबकलो. मग हळूहळू पुढे झालो. मी : सुप्रभात सर! आपण इथे इतक्या सकाळी? डॉ. कलाम : नमस्ते, नमस्ते.. मालदीवच्या माझ्या भेटीनंतर प्रथमच भेटतोय आपण... मी : म्हणजे ओळखलंत मला. कमाल आहे, १०-१२ वर्षे झाली त्याला.. डॉ. कलाम : ११-१२ नाही. पूर्ण १२ वर्षे झाली. खूप छान झाली होती ती भेट. अत्यंत आनंददायी. मी : धन्यवाद, सर! खूप छान वाटतेय.. दिल्लीपासून या एकदम दूरस्थ ठिकाणी तुमची अचानक भेट होतेय. मी तर एका परिषदेसाठी आलोय. पण, तुम्ही कसे इथे..? डॉ. कलाम : तुम्ही राजदूत होता ना? तुम्हाला कल्पना असायला हवी होती. बालेश्वर हा तर माझा अड्डा आहे. तुम्ही मला ‘मिसाइल मॅन’ म्हणता, पण बालेश्वर म्हणजे ‘मिसाइल सिटी’ आहे. ‘चंडीपूर ऑन सी’ ऐकलंय ना? इथून फक्त १८ किलोमीटर. आज आपण नवीन मिसाइलची उड्डाण परीक्षा घेतोय. थोडा वेळ होता. म्हटलं थोडा वेळ इथे बसून मोकळी हवा आणि निसर्गाचा आनंद घ्यावा.. मी : अरे वा! तुमचं हार्दिक अभिनंदन! तुमच्या या योगदानाबद्दल देश सदैव तुमचा ऋणी राहील. एक विचारु का? मी बसू का तुमच्या शेजारी? मला ५-१० मिनिटं बोलता येईल. काही शंका विचारता येतील.. डॉ. कलाम : त्यात विचारायचं काय? अजून वेळ आहे... डॉ. कलामांनी हातवारे करुन मला बसण्याचे संकेत दिले. मी संकोच करत शेजारी बसलो. डॉ. कलाम : अहो, ऐसपैस बसा. आपल्या दोघांनाही आता कार्यालयाचे आणि शिष्टाचाराचे ओझे नाही. मी : धन्यवाद! आपल्याकडे पद संपले तरी लोकांचा ‘अहम्’ संपत नाही. ‘सुंभ जळाला तरी पीळ जात नाही,’ अशी मराठीत एक म्हण आहे.. डॉ. कलाम : आपल्या भाषांमधल्या म्हणी अतिशय सुंदर आहेत. त्या आशयपूर्ण, समजायला सोप्या असतात, भाषेचे सौंदर्य वाढवतात. तुम्ही अनुवादाच्या परिषदेचे आयोजन करताहात, फार चांगली गोष्ट आहे. मी : पुन्हा कधी भेटाल माहीत नाही. काही प्रश्न विचारु का? तुम्ही ‘इंडिया २०२०’ हे मजबूत भारताचं स्वप्न पाहिलं. ती तुमची संकल्पना प्रत्यक्षात आली, असं वाटतं तुम्हाला? डॉ. कलाम : मिस्टर मुळे, ती एक संकल्पना होती. तो एक संकल्प आहे. एक असा संपन्न भारत जिथे गरिबी नाही. जो व्यापार- व्यवसायात आणि विज्ञान-तंत्रज्ञानात प्रगत राष्ट्रांच्या खांद्याला खांदा लावून अग्रेसर झालेला, काळानुसार बदलणारी, नाविन्याच्या शोधातील उद्योग-संस्कृती आणि प्रगत, उत्तम दर्जाच्या आरोग्य सुविधा व शिक्षणव्यवस्था असलेला भारत मला अभिप्रेत आहे. मी : तेच.. ते स्वप्न पूर्ण झाले आहे का? डॉ. कलाम : अंशत: असे म्हणेन मी. ‘माइल्स टू गो बिफोर वुई स्लीप..’ म्हणतात ना? गरिबी आपोआप जात नसते. विषमता वाढू नये, म्हणून खास प्रयत्न करावे लागतील. आपल्या संपन्न संस्कृतीतील ‘उदात्त, उन्नत, महन्मंगल’ जगापुढे मांडत असताना, आजच्या जगाला साजेशी प्रागतिकता, आधुनिकता आणि समावेशकतेवर आधारित नवी मूल्यव्यवस्था भारताकडून अपेक्षित आहे. मी : विज्ञान आणि तंत्रज्ञान हे तुमचे आवडते विषय. तुमचे योगदानही मोठे आहे. आम्ही योग्य मार्गावर आहोत का? डॉ. कलाम : भारत मूलभूत संशोधनात खूप मागे आहे. मूलभूत संशोधन आणि जगाला भेडसावणाऱ्या समस्यांवर प्रभावी उपाययोजना (अॅप्लिकेशन्स) यावरच यापुढे जगाचे नेतृत्व ठरणार आहे. वैज्ञानिक दृष्टीला पर्याय नाही. (क्रमश:) ज्ञानेश्वर मुळे dmulay58@gmail.com

कबीररंग:साधन के रसधार में, रहै निसदिन भीना रे...

प्रपंच-व्यवसायात गुंतलेल्या मनांची पावलं कधीकधी घात-आघातानं अंतर्मुख होतात. आपण कोण आहोत, आपल्या असण्याचा अर्थ काय, या भौतिक जगात सगळंच बदलणारं आहे की काही न बदलणारंही आहे, अशा जगण्याच्या प्रश्नांशी जोडली जातात. मनात एक कुतूहल जागं होतं : भक्तीचा नेमका आशय काय, ती आपली आंतरिक स्थिती आहे की कर्मकांड आहे? नुसता बोलण्याचा विषय आहे की रोजच्या जगण्यातल्या नैमित्तिक क्रिया अवधानासह नीटपणे पार पाडण्याचा विषय आहे? भक्तीचा कुठला विशेष पंथ असतो का? असावा का?... इ. असे अनेक प्रश्न जगणं गांभीर्यानं घेणाऱ्या मनांना पडतात. अशा विचारी मनांना कबीर आपल्या दोह्यांतून भक्तीचा आशय सांगतात. हा आशय आपण हृदयानं जाणून घेतला तर कर्म आणि ज्ञानाचा मार्ग आपल्याला उमजू शकेल. कबीरांचं सांगणं लख्ख उजेडासारखं आहे. या उजेडात मन जसं आहे तसं दिसू शकतं. भक्तीचा मार्ग कसा असतो, ते सांगताना कबीर म्हणतात... भक्ति का मारग झीना रे। नहिं अचाह नहिं चाहना, चरनन लौ लीना रे।। कबीरांनी त्यांच्या अखंड चिंतनातून स्वतःला सुचलेली भक्तिगीतं, पदं तल्लीन होऊन गायली. त्यांची ही अक्षरठेव कुठल्याही मुद्रित ग्रंथांतून साधकांसाठी उपलब्ध नाही. मात्र, पिढ्यान पिढ्या लोकांनी ही ठेव मुखोद्गत करून जतन केली आहे. या साऱ्या भक्तिगीतांतून कबीरांच्या भक्तिमय जगण्याचा प्रत्यय येतो. कबीरांच्या शब्दांतून, आचरणातून भक्ती अशी ओसंडून वाहताना आपल्याला दिसते. कबीर भक्तीचे तीन मार्ग सांगतात. एक कर्माचा, दुसरा ज्ञानाचा आणि तिसरा भक्तीचा. त्यांना भक्तीचा मार्ग हृदयातून जाणारा वाटतो. सेवाभाव, ज्ञान-ध्यान याहूनही हा भक्तिमार्ग खूप तरल नि सूक्ष्म असतो, असं ते म्हणतात. कर्ममार्गात गोरगरीब, आजारी, अनाथ, वंचित यांची सेवा करायला भरपूर अवकाश आहे. ज्ञानाचा मार्ग एकल्यानं आचरायचा असतो. पण, भक्तिमार्ग आपलं हृदयपरिवर्तन करणारा व इतरांची हृदयं आपल्याशी जोडणारा असल्यानं कबीर भक्तिमार्गाविषयी खूप तळमळीनं सांगतात... नहिं अचाह नहिं चाहना, चरनन लौ लीना रे।। वासना आणि निर्वासना ही वृत्तीची दोन टोकं असतात. कबीर म्हणतात, भक्तीचा मार्ग या दोन्हींच्या मध्यातून जातो. हा मार्ग कबीरांना खूप सूक्ष्म वाटतो. आपलं मन सतत अधिकाची, नव्या नव्या सुखाची मागणी करत असतं. आपण या मनामागून चालत असतो. अधिकाची वासना मनात असली, तर आपण सुखाच्या अधीन होतो. वासना नीट समजून न घेता दुर्लक्षिली तर आपण स्वाभाविक जगण्याला पाठमोरं होण्याची शक्यता असते. यामधल्या स्थितीचा बोध घडण्यासाठी कबीर भक्तिमार्गाची दिशा दाखवतात. अति उपवास किंवा अजीर्ण होईल असं खाण्याहून परिमित आहार उत्तम असतो. कारण तोच देहा-मनाचं आरोग्य राखतो. हीच गोष्ट सर्व इंद्रियांच्या आहारातल्या संतुलनाला लागू असते. हाच तो वासना-निर्वासना यांतला मध्य साधणारा भक्तीचा अतिशय तरल मार्ग आहे. कबीर म्हणतात, या मार्गाची दिशा दिसली की, मग भक्तामध्ये लीनता येते. त्याला देवाच्या चरणांशी लीन होऊन आपला अहंकार विसर्जित करावा वाटतो. यामुळंच भक्ताच्या हृदयात कायम ओलावा राहतो. भक्त सदाच सहृदय होऊन जातो. कसा तर... साधन के रसधार में, रहै निसदिन भीना रे। भक्तीच्या साधनांत म्हणजे कीर्तन, नामस्मरण, जप यांत भक्त ओलाचिंब असतो. देवाचं सान्निध्य लाभेल अशा प्रत्येक साधनाशी तो आतून जोडलेला असतो. भक्तीचा मार्ग संतांच्या संगतीत असतो, त्यांची वचने आचरण्यात असतो. हे जाणून भक्त अनुग्रहित असतो, संतुष्ट असतो. काळ्या आईवर प्रेम करणारा शेतकरी जसा पावसाच्या उशिरा येण्याविषयी, अनियमित असण्याविषयी देवाजवळ तक्रार करत नाही, तशीच भक्ताची आंतरिक स्थिती असते. राग में श्रुत ऐसे बसै, जैसे जल मीना रे। साईं सेवत में देइ सिर, कुछ विलय न कीना रे।। भक्ताच्या प्रेमभावात सारं अध्यात्म आणि शास्त्र सामावलेलं असतं. कबीर म्हणतात, कसं तर पाण्यातल्या माशासारखं. हे प्रतीक आपल्या रोजच्या जगण्याशी जोडलेलं आहे. मासा पाण्यात असतो, पाण्यातून प्राणवायू घेतो. त्याप्रमाणे भक्त देवावरच्या प्रेमात बुडालेला असतो आणि तीच त्याची प्राणशक्ती असते! कबीर म्हणतात, देवाच्या स्मरणात जीवन घालवायचा हृदयाचा निर्धार झाल्यावर भक्ताचं वेगळं असणं कुठलं! देवाच्या चरणी माथा ठेवून सारा अहंकार विसर्जित करायचा, आपलं संपूर्ण कर्तेपण विसर्जित करायचं, हाच तो भक्तीचा सूक्ष्म मार्ग असतो. बुद्धीतून निघणाऱ्या तर्कट, कल्पनाजन्य, संदेहग्रस्त आणि अभावग्रस्त गोष्टी देवचरणाशी ठेवून निश्चिंत व्हायचं. हीच भक्ताची आचारसंहिता असते आणि तीच भक्ताला अंतिम सत्याशी, सर्वमंगलाशी जोडून देते. भक्त आपलं बिंदू असणं ईश्वराच्या सागरात सोडून सागर होऊन जातो. बिंदू स्वतःचं काही न हरवता सागराच्या विशालतेला प्राप्त होतो! आपणही बिंदू होऊन ईश्वराच्या सागरात विलीन होऊ शकतो, ही शक्यता कबीरांच्या या गीतातून आपल्या प्रेमशील मनाला जाणवते. हेमकिरण पत्की hemkiranpatki@gmail.com

दिव्य मराठी ओपिनिअन:हरियाणाने का चकित केले, काश्मीरमध्ये नॅशनल कॉन्फरन्स का जिंकले?

जम्मू-काश्मीर आणि हरियाणाचे निवडणूक निकाल बरेच काही सांगत आहेत. काश्मीरमध्ये काय झाले असे विचारले तर? उत्तर स्पष्ट आहे, जम्मू वगळता काश्मीर खोऱ्याने भाजपचा 370 चा मुद्दा पूर्णपणे नाकारला आहे. असे म्हणता येईल की काश्मीर खोऱ्यातील लोक कलम 370 हटवण्याच्या बाजूने नाहीत. यावेळी तेथील नॅशनल कॉन्फरन्सला लोकांनी उघड पाठिंबा दिला आहे. गेल्या वेळी सर्वात मोठा पक्ष असलेला पीडीपी दोन-तीन जागांवर मर्यादित होता. बरं, यावेळी काश्मीर नॅशनल कॉन्फरन्सच्या बाजूने जाईल हे काही प्रमाणात दिसत होतं, पण हरियाणाचा निकाल सर्वात धक्कादायक होता. इथे काँग्रेस जास्त मेहनत न करता लाडू खाण्याचा प्रयत्न करत होती. कदाचित त्यांच्या अतिआत्मविश्वासाने त्यांना बुडवले असावे. वास्तविक, केंद्रीय नेतृत्वाने वेळेत कोणताही निर्णय घेतला नाही. माजी मुख्यमंत्री भूपेंद्र हुड्डा यांनाही त्यांच्या मर्जीनुसार तिकिटे मिळत होती. कुमारी शैलजा स्वत: निवडणूक लढवण्याच्या आशेवर होत्या आणि तेव्हाही त्या रागावून काही दिवस घरी बसल्या होत्या. निकालानंतर असा अंदाज लावला जाऊ शकतो की जाट नेत्यांकडे जास्त कल असल्यामुळे बाकीच्या जाती काँग्रेसपासून जवळजवळ दूर झाल्या आहेत. हरियाणातील 36 बिगर जाट समुदाय अतिशय महत्त्वाचे आहेत. काँग्रेसला त्यांचा विचार करायचा नव्हता. हीच त्याच्यासाठी सर्वात मोठी समस्या होती. मात्र, सकाळी अकरा वाजेपर्यंत हरियाणाचे निकाल असे होते की, काँग्रेसला पासष्ट ते सत्तर जागा मिळतील, असा अंदाज होता, मात्र काँग्रेसचा हा आनंद काही तासांतच विरून गेला. निर्णय किंवा अंदाज अचानक उलटले आणि ते भाजपच्या बाजूने गेले. कसे? कोणालाच माहीत नाही. ‘जवान, पहलवान और किसान’ या मुद्द्याचे काय‎ झाले? हे मुद्दे फक्त हवेत होते आणि त्याचा जमिनीवर काहीही परिणाम झाला नाही का? निकालावरून असेच दिसून येत आहे. मात्र, हरियाणात काँग्रेसला 55 ते 60 जागा देणाऱ्या सर्व एक्झिट पोलचे काय झाले? एक्झिट पोलच्या अंदाजानुसार, भाजप येथे कोणत्याही लढतीत दूर नव्हता. मग हे काय आणि कसे घडले? गेल्या लोकसभा निवडणुकीतही एक्झिट पोलची हीच स्थिती होती. तेव्हा सर्व एक्झिट पोलने भाजपला चारशे किंवा त्याहून अधिक जागा मिळतील असे भाकीत केले होते, पण त्यावेळी भाजपला अडीचशे जागाही गाठता आल्या नाहीत. आता हरियाणातही असेच झाले आहे. शेवटी, या एक्झिट पोलमध्ये काय अंतर उरले आहे? सोशल मीडियाच्या वादळात ते वाहून गेले आहेत का? किंवा कुठल्यातरी दबावाखाली ते काही पक्षांना मनमानीपणे जागा देत राहतात. गेल्या वेळी दबावाखाली भाजपला जास्त जागा देणारे एक्झिट पोल यावेळी हरियाणात काँग्रेसला विजयी करून समतोल साधण्याचा प्रयत्न करत असल्याचे काही तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे. त्यामुळेच अंदाज चुकला. वास्तविक, वास्तविकता जाणून न घेता अंदाज बांधण्याचे असे परिणाम आहेत. असे म्हणता येईल की कोणीतरी हे एक्झिट पोल थांबवण्याचा प्रयत्न केला पण आता लोक त्यांच्यावर विश्वास ठेवणे नक्कीच थांबवतील. वास्तविक परिणाम हेच अंतिम सत्य आहे यावर बहुतेक लोक विश्वास ठेवू लागतील. एक्झिट पोलचे अंदाज अचूक किंवा सत्याच्या जवळ नाहीत.

दिव्य मराठी ओपिनिअन:गरिबांच्या घरी जाऊन जेवण करणे राजकीय फॅशन

निवडणुका आल्या की राजकारणात नवनवीन पद्धती शोधल्या जातात. आतापासून नाही तर वर्षानुवर्षे. नेता गरीबाच्या घरी जाऊन जेवण करतो. एक राजकारणी दलिताच्या खांद्यावर हात ठेवून सर्व धर्म समान असल्याचा आव आणतो. पुढारी आणि समाज यांच्यात ही समता कधी येणार? तो येईल की नाही हे कोणालाच माहीत नाही. आपली अर्थव्यवस्था, आपले संपूर्ण वातावरण, बाजारपेठ ही अशी एक गोष्ट आहे ज्यामध्ये गरीब अधिक गरीब आणि श्रीमंत अधिक श्रीमंत होत आहेत. सरकारी धोरणांच्या उणिवा आणि ढिसाळ कारभारामुळे गरिबांसाठी केलेल्या योजना त्यांच्यापर्यंत पोहोचू देत नाहीत. ज्यांच्यापर्यंत हा लाभ पोहोचतो ते त्याचा लाभ घेत राहतात, तर बहुसंख्य लोक या कारणामुळे वंचित राहतात. भेदभाव या भावनेने समाजातील अनेक घटकांपर्यंत शिक्षणाचा प्रकाश किंवा सुखसोयींचा प्रकाश पोहोचू दिला नाही. असे म्हणतात की प्रत्येक रात्रीनंतर सकाळ असते, पण आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे गरिबीच्या रात्रीची सकाळ नसते. स्वातंत्र्याच्या इतक्या वर्षांनंतरही त्यांच्या रात्री काळ्या गरुडाप्रमाणे उडत आहेत. आजपर्यंत त्यांनी सुख-सुविधांचे तोंड पाहिलेले नाही. गरिबी त्यांच्या मुलांना शाळेतही जाऊ देत नाही. शेवटी आपले राजकारण आणि राजकारणी याचा विचार कधी करणार? याबाबत आपण प्रभावी धोरणे कधी बनवणार आणि त्याची प्रामाणिकपणे अंमलबजावणी करण्याची इच्छाशक्ती कधी दाखवणार? दर पाच वर्षांनी प्रत्येक गरीब माणूस यावेळचे सरकार आपले कल्याण नक्कीच करेल या आशेने मतदान करतो, पण तो दिवस गेल्या ७७ वर्षांत येऊ शकला नाही. खरे तर राजकारणाचा उद्देशच बदलला आहे. नेत्यांचे लक्ष लोकहिताऐवजी केवळ मतांचा अपव्यय करण्यावर केंद्रित राहिले आहे. ते जनतेला मतदान यंत्राशिवाय दुसरे काही मानत नाहीत. ते दर पाच वर्षांनी निवडणुकीच्या वेळीच दिसतात. ही व्यवस्था, ही पद्धत बदलली पाहिजे. समता तेव्हाच येऊ शकते.

वेब वॉच:बांधीव पटकथेअभावी ‘उलझ’लेला चित्रपट

दर्जेदार चित्रपट बनवण्यासाठी काय आवश्यक असते? उत्तम कथा आणि बांधीव पटकथा. उत्तम पटकथा म्हणजे ज्या विषयावर चित्रपट तयार करणार आहोत, त्याचा सखोल अभ्यास केल्यानंतर कथेतील पात्रांची केलेली गुंफण म्हणजे बांधीव पटकथा. नेटफ्लिक्सवर नुकताच रिलीज झालेला ‘उलझ’ हा सुधांशू सरिया लिखित, दिग्दर्शित चित्रपटात या गोष्टींकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष झाल्याने तो सगळ्याच बाबतीत फसला आहे. या चित्रपटाचे मुख्य आकर्षण काय आहे? जान्हवी कपूर! श्रीदेवीची ही कन्या. कोणत्याही पात्राचा सखोल अभ्यास करणे, ही खरे तर तिच्या आवाक्याबाहेरची बाब आहे. तिला डायलॉग डिलिव्हरी अजूनही जमत नाही. वडील बोनी कपूर चित्रपट निर्माते असल्यामुळे तिला वारंवार चित्रपट मिळत राहतात, पण अभिनयाची बाजू तोकडी असल्यामुळे अंगप्रदर्शन करणे, एवढेच तिच्या हातात आहे. याही चित्रपटात तिने ते इमानेइतबारे केले आहे. पण, या चित्रपटाच्या पटकथेत मुळातच अनेक दोष आहेत. इंडियन फॉरेन सर्व्हिसेसमध्ये नुकतीच निवड झालेली युवती नियुक्ती झाल्यावर लगेचच लंडनमध्ये कामावर रुजू काय होते.. कामाच्या पहिल्याच दिवशी तिला एक अनोळखी इसम काय भेटतो.. त्या दिवशीची संध्याकाळ ती त्याच्याबरोबर घालवते आणि नंतर त्याच्याच घरी रात्र व्यतित काय करते... त्यामुळे एकूणच काय होऊ शकते, याचा अंदाज आपण अंदाज बांधू शकतो. मुदलात कोणीही सरकारी अधिकारी लंडनमध्ये नियुक्ती झाल्यावर पहिल्याच दिवशी इतके सगळे उपद्व्याप करू शकेल का? या पदावर नेमणूक होण्यासाठी कोणाही युवकाला किंवा युवतीला कोणत्या लेखी परीक्षांतून जावे लागते, किती मुलाखती द्याव्या लागतात, याची सर्वसाधारण कल्पना पटकथा लेखकाला का असू नये? नसल्यास ती पटकथा एखाद्या इंडियन फॉरेन सर्व्हिसेसमधील उच्चपदस्थाकडून तपासून घेण्यासाठी किती कष्ट करावे लागतात? तसे करावे लागल्यास तो चित्रपटकर्त्याच्या कामाचा भाग नव्हे का? परदेशात अशा प्रकारच्या पटकथा लिहिताना त्या क्षेत्रात काम करणाऱ्या व्यक्तींचा सल्ला घेतला जातो, तसा अभ्यास करण्याच्या वृत्तीचा अभाव आपल्याकडे का आहे? आणि उच्च निर्मितीमूल्ये असल्यावर सगळे माफ असते का? लंडनमध्ये पहिलीच रात्र अनोळखी व्यक्तीच्या सहवासात घालवताना टेरेसवर तोकड्या पांघरुणात रात्रभर पहुडणे कोणालाही अशक्य आहे. चित्रपटाच्या निर्माता, दिग्दर्शकाने असा शॉट देण्यास सांगितल्यावर सर्वसामान्य लॉजिक वापरून असे प्रश्न हे अभिनेते/अभिनेत्री का विचारत नाहीत? लंडनमधील फॉरेन सर्व्हिसेसमधील उच्चपदस्थ अधिकारी ‘लगान’ चित्रपटासारखी ब्रिटिश हिंदी कसे बोलतील? चित्रपट लंडनमध्ये घडत असला, तरी परदेशी लोकांबरोबर कोणीही भारतीय इंग्रजीच बोलेल. आज सबटायटलच्या जमान्यात संवाद इंग्रजी आणि सबटायटल्स हिंदीमध्ये असे तंत्र वापरण्याचे कोणालाही का सुचले नाही? कोणत्याही कॉम्प्युटरवरून कोणताही डेटा कोणीही, केव्हाही कॉपी करू शकत नाही. विशेषतः तुम्ही प्रोफेशनल वातावरणात काम करत असाल, तर अगदी छोट्या आयटी कंपन्याही याची काळजी घेतात. तरी फॉरेन सर्व्हिसेसमधील कोणीही कसाही डेटा पेन ड्राइव्हवर घेताना आणि देताना यामध्ये दाखवण्यात आले आहे. सरकारी अधिकारी कोणत्याही परवानगीशिवाय, कोणत्याही देशामध्ये केव्हाही कसे प्रवास करू शकतात, असाही प्रश्न हा चित्रपट पाहताना पडतो. याच विषयावर आलेला ‘राजी’ हा चित्रपट उत्कृष्ट होता, कारण त्याची पटकथा मेघना गुलजार यांनी विशाल भारद्वाज यांच्या सहाय्याने लिहिली होती. ‘उलझ’ या चित्रपटाचे टेकिंग उत्तम आहे, निर्मितीमूल्ये उच्च दर्जाची आहेत, कारण निर्मात्यांचे पाठबळ आहे. याचाच अर्थ पैसा आहे, पण एकूणच कथा-पटकथेवर काम केलेले नाही, अशी परिस्थिती क्षणाक्षणाला जाणवते. गुलशन देविया, रोशन मॅथ्यू, जितेंद्र जोशी यांची कामगिरी उत्तम आहे. पण, जान्हवी कपूर नसलेले प्रसंग चित्रपटात नाहीत. म्हणजेच कथे-पटकथेपेक्षा कलाकार मोठा असे आधीच मानले गेल्यामुळे चित्रपट उलझ गया हैं.. दिग्दर्शकाला पटकथेविषयी कोणताही प्रश्न न विचारता कलाकारांनी मिळेल ते काम इमाने इतबारे केल्यामुळे चित्रपट बऱ्याच ठिकाणी फसला आहे. आज बॉलीवूडमध्ये ज्यांच्याकडे पैसा आहे, उत्तम कलाकारांची फौज आहे, त्यांची मूळ पटकथेवर काम करण्याची इच्छा नाही. दुसरीकडे, उत्तम पटकथा लिहिणारे निर्मात्यांच्या शोधात आहेत. या विरोधाभासात एकूणच हिंदी चित्रपटसृष्टी अडकली आहे. तिला यातून बाहेर काढणार कोण? (संपर्क- suhass.kirloskar@gmail.com)

वेध मुत्सद्देगिरीचा...:अवतार सिंग भसीन : परराष्ट्र धोरणाचा भाष्यकार

पडद्यासमोर जे परराष्ट्र धोरण दिसते किंवा दाखवले जाते, त्यापेक्षा जास्त घडामोडी पडद्यामागे घडत असतात. सामान्य अभ्यासक या घडामोडींशी अनभिज्ञ असतो. त्यातही परराष्ट्र धोरणात असणारी कमालीची गोपनीयता ही या धोरणाच्या संशोधनाला अधिक गुंतागुंतीची बनवते. अमेरिका, भारत, फ्रान्स, इंग्लंड यांसारख्या देशात महत्त्वाची कागदपत्रे २५ ते ३० वर्षांनी सामान्य जनतेसाठी उपलब्ध होतात. तोपर्यंत त्या घटनेची तीव्रता कमी झालेली असते. परिणामी परराष्ट्र धोरणाच्या किंवा आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या शास्त्रोक्त संशोधनाला कमालीच्या मर्यादा येतात. या सर्वांचा परिणाम म्हणजे परराष्ट्र धोरणाच्या अभ्यासात (प्रामुख्याने भारतात) कमालीची उदासीनता दिसून येते. काही प्रमाणात ही उदासीनता दूर करण्याचे श्रेय भारतीय परराष्ट्र धोरणातील मुत्सद्दी अवतार सिंग भसीन यांना जाते. भसीन हे भारतीय परराष्ट्र मंत्रालयातील सर्वांत महत्त्वाच्या, परंतु दुर्लक्षित अशा इतिहास विभागाचे (Historical Division) तीस वर्षे प्रमुख होते. या काळात त्यांनी भारताच्या श्रीलंका, बांगलादेश आणि नेपाळ यांच्याशी असणाऱ्या संबंधावर पाच खंड, पाकिस्तानवर दहा खंड आणि १९४७-२००० दरम्यानचे भारत-चीन संबंध यावर पाच खंड प्रसिद्ध केले. त्याचप्रमाणे, २००२-१३ या वार्षिक अहवालांवर आधारित “भारताचे परराष्ट्र संबंध” हा उपयुक्त दस्तावेज ठरावा असा खंड तसेच ‘नेहरू, तिबेट आणि चीन’ हा महत्त्वपूर्ण ग्रंथ देखील त्यांनी प्रकाशित केला. भसीन यांचे हे योगदान पारंपरिक मुत्सद्देगिरीच्या कक्षेत बसत नसले तरीही त्यांच्या या कार्याची दखल घेतल्याशिवाय भारतीय परराष्ट्र धोरणाचा तटस्थ, सर्वांगीण आणि सर्वसमावेशक अभ्यास करता येणार नाही. भसीन यांच्या सर्वच संशोधनांचे वैशिष्ट्य म्हणजे इतिहासाचा नेमका वापर का आणि कसा करावा, याची असणारी पक्की जाणीव. त्यांचे संशोधन हे एखाद्याला नायक वा खलनायक ठरवणे अथवा कोणत्याही घटनेला वा धोरणाला यशापयशाच्या चौकटीत बंद करणे याच्या पलीकडे होते. कोणतीही महत्त्वपूर्ण धोरणे कोणत्या कालखंडात बनवली गेली, ती कशी बनवली गेली, ती बनवण्यामध्ये कोणते घटक प्रेरित होते आणि त्यांचा वर्तमानात काय परिणाम होत आहे, हे त्यांच्या संशोधनाचे सूत्र होते. इतिहासाला मित्र किंवा शत्रू नसतात. इतिहास अशा घटनांच्या पाऊलखुणा शोधतो, ज्या इतिहास घडवणाऱ्या प्रसंगांवर प्रभाव टाकतात. भसीन यांची इतिहासाची ही पक्की धारणाच त्यांना भारतीय परराष्ट्र धोरणातील एक महत्त्वाचा अभ्यासक बनवते. “नेहरू, तिबेट आणि चीन” या पुस्तकात त्यांनी आपल्या या वैशिष्ट्यांची प्रचिती दिली आहे. पं. नेहरूंच्या तिबेट धोरणांचा या पुस्तकात विस्तृत आढावा घेतला असून, आजच्या परिप्रेक्षात भारत-चीन संबध समजून घेण्यासाठी हे संशोधन अतिशय उपयुक्त आहे. भसीन यांच्या संशोधनाचे दुसरे वैशिष्ट्य म्हणजे, प्रत्येक घटनेची कालक्रमानुसार ठेवण्यात आलेली नोंद. पाकिस्तान, श्रीलंका, बांगलादेश, चीन यांच्यावरील आपल्या पुस्तकात छोट्यातील छोट्या नोंदीचे खूप विस्तृत वर्णन त्यांनी केले आहे. यामुळे कोणतेही धोरण आखताना पूर्वी त्याबद्दल काय विचार होता, त्या धोरणाच्या अंमलबजावणीची प्रक्रिया काय होती, या अंमलबजावणीत कोणत्या घटकांचा अंतर्भाव होता, या सर्वांचा विचार करून त्यांनी दक्षिण आशियातील देशांच्या भारताशी असणाऱ्या संबंधांचा अतिशय बहुमूल्य दस्ताऐवज निर्माण करून ठेवला आहे. इतिहास हे राजकीय प्रक्रियेचे एक महत्त्वाचे साधन असते. इतिहासाचे उदात्तीकरण करणे, खोटा इतिहास सांगणे किंवा इतिहासातील महत्त्वाच्या घडामोडी जाणूनबुजून समोर न आणणे हे प्रकार निंदनीय असले, तरीही त्या त्या काळांतील राजसत्तांकडून या गोष्टीला अभय मिळतच असते. राजसत्तांच्या या क्षणिक राजकीय फायद्यासाठी सामाजिकशास्त्राचे आणि पर्यायाने समाजाचे आणि देशाचे जे नुकसान होते ते कधीही भरून न येणारे असते. या समस्येला उत्तर म्हणून भसीन यांच्या संशोधनाकडे बघितले पाहिजे. समाजात घडणारी घटना, मग ती प्रिय असो अथवा अप्रिय; त्याविषयीची माहिती मिळणे, हा सामान्य जनतेचा मूलभूत अधिकार आहे. या प्रेरणेतूनच भसीन यांनी इतक्या विपुल प्रमाणात संशोधन केले. सामान्य संशोधकांसाठी त्यांनी उपलब्ध करून दिलेला हा ज्ञानाचा खजिना हा भारताच्या जागतिक राजकारण आणि परराष्ट्र धोरणासाठी अमूल्य ठेवा ठरेल. यातून भारतीय परराष्ट्र धोरणावर संशोधन करण्यासाठी तरुण संशोधकांना कायमस्वरूपी ऊर्जाही मिळेल. तसेच, आपल्या परराष्ट्र धोरणाची व्यापक चिकित्सा करण्याच्या दृष्टीनेही भसीन यांचे संशोधन उपयुक्त ठरेल. (संपर्क- rohanvyankatesh@gmail.com)

डायरीची पाने:नवमीचे विजन

लोक नवमीच्या दिवशी सकाळीच उठून सगळं उरकून गावाबाहेर पडायचे. आमचा अर्धा गाव महानुभावच होता. त्यामुळं गावातही हिंसा वगैरे होण्याचा प्रश्नच नव्हता. महानुभाव पंथामध्ये एक इंजन नावाचा सण आहे. खरं तर तो शब्द ‘विजन’ असा आहे. पण, खेड्यापाड्यातले निरक्षर लोक त्याला ‘इंजन’ असंच म्हणतात. सण म्हणण्यापेक्षा महानुभावांसाठी तो गावाबाहेर पडण्याचा दिवस आहे. जन म्हणजे लोक आणि विजन म्हणजे जिथं लोक नाहीत, असा गावाबाहेरचा एकांतातला भाग. नवरात्रातील नवमीच्या दिवशी महानुभाव लोक गावात राहत नाहीत. ते मुलाबाळांसह शेतात निघून जातात. संध्याकाळ होईपर्यंत शेतातच राहतात. तिथंच स्वयंपाक, जेवण करतात. एका अर्थानं, तो सगळ्यांचा कौटुंबिक सहलीचाच कार्यक्रम असतो. पण, त्या दिवशी काही शुभ गोष्टी घडताहेत म्हणून नाही, तर गावातलं अशुभ टाळाण्यासाठी हे सगळे शेतात जातात. त्यामागील त्यांचं म्हणणं असं असतं की, दसऱ्याच्या आदल्या दिवशी नवमीला गावात संपूर्ण देवतांचं राज्य प्रस्थापित झालेलं असतं. त्या दिवशी ईश्वरानं त्यांना मोकळीक दिलेली असते. त्यांचा मुक्त संचार गावात दिवसभर असतो. त्या दिवशी या देवता तुम्हाला, तुमच्या देवाला काही विघ्न करण्याची शक्यता आहे, तेव्हा तुम्ही तुमच्या देवांसह सकाळी उजाडायच्या आत गावाबाहेर पडा आणि अंधार पडल्याशिवाय गावात येऊ नका. पूर्वी या नवमीच्या दिवशी देवीचे नवस फेडण्यासाठी फार मोठे विधी व्हायचे. गावात कोंबडे, बकरे इतकंच नाही, तर हाले म्हणजे रेड्यांचेही बळी दिले जायचे. त्याला कारान म्हणत. त्यामुळे प्रचंड मोठी हिंसा व्हायची. लोक मद्यसेवन करायचे. देवीची पूजा व्हायची. त्या दिवशी महानुभाव गावात राहिले, तर त्यांना त्रास होण्याची शक्यता असते. कारण हे कट्टर अहिंसावादी लोक. शिवाय, महानुभावांच्या संन्याशी स्त्रियांनाही त्रास होण्याची शक्यता असे. त्यामुळे या लोकांपासून दूर गेलेलं बरं. कारण स्वत: चक्रधर स्वामींनीच ‘हिंसा वर्ते तिये ठायी महात्मेनी असू नये,’ असं सांगितलं होतं. या नवमीला सर्वत्र हिंसाच हिंसा व्हायची, म्हणूनच तिला खांडेनवमी म्हणत. कारण तो देवीला बळी देण्याचा दिवस होता. त्यामुळेच चक्रधर स्वामींनी मातापूर म्हणजे माहूर आणि कोल्हापूर इथं कधीच जाऊ नका, असं आपल्या अनुयायांना सांगितलेलं होतं. कारण या दोन्ही ठिकाणी देवीची ठाणी आहेत. तिथेही नेहमी अशीच मोठी हिंसा होत असे. त्यामुळे ही दोन गावे चक्रधर स्वामींनी महानुभावीयांना कायमची वर्ज्यच केली होती. म्हणूनच कोल्हापुराकडं महानुभाव पंथाचे अनुयायी सापडणार नाहीत. कारण महानुभाव साधुंनी कधी तिकडे जाऊन आपल्या धर्माचा प्रचार केलाच नाही. ‘लीळाचरित्रा’तही या नवमीच्या विजनाचा उल्लेख येतो. त्या काळात चक्रधर स्वामी मराठवाड्यात जालन्यालाच होते आणि तिथं ते आपल्या भक्तगणांसह नवमीच्या दिवशी गावाबाहेर निघून गेले होते, असा उल्लेख सापडतो. जालन्यात मुक्कामी असताना एके दिवशी पहाटेच उठून चक्रधर स्वामी बाईसांना म्हणाले, ‘बाई, आज आपण गावाबाहेर जाणार आहोत.’ बाईसांनी “का?’ असं विचारल्यावर स्वामी म्हणाले, ‘आज खांडेनवमी आहे. आज देवता गावात प्रवेश करू इच्छितात. आपण गावात थांबलो तर त्यांना आपली अडचण होईल. त्यांनी रात्रीच मला कल्पना दिली की आम्हाला थोडी मोकळीक द्या. आपण गावाबाहेर जा. म्हणून त्यांना आज मी स्वातंत्र्य दिलेलं आहे. त्या आज दिवसभर गावात थांबतील, आपण बाहेर थांबूयात.’ आणि चक्रधर स्वामी आपल्या अनुयायांसह गावाबाहेर एका शेतातल्या विहिरीजवळच्या झाडाखाली थांबले. तिथंच त्यांनी दिवसभर वनभोजन, चर्चा, उपदेश केला आणि संध्याकाळी देवता परत गावाबाहेर निघण्याच्या वेळी ते सर्वांसह गावात आले. तेव्हापासून महानुभाव पंथीय मंडळी नवमीच्या दिवशी लवकर उठून उजाडण्याच्या आत गावाबाहेर निघून जातात. माझ्या लहानपणी अशाच प्रकारे लोक नवमीच्या दिवशी सकाळीच उठून सगळं उरकून गावाबाहेर पडायचे. शिवाय, आमचा अर्धा गाव महानुभावच होता. त्यामुळं गावातही हिंसा वगैरे होण्याचा प्रश्नच नव्हता. गावाच्या पश्चिमेचा काही भाग महानुभावेतर होता. तिथंही अशी काही हिंसा घडत नसे. पण, मातंग समाजातील स्त्रीच्या हस्ते पतर भरणे हे कार्यक्रम होत असत. त्यामुळं देवतेचं अधिष्ठान निर्माण होतं, देवता तिथे प्रवेशतात, त्या तुम्हाला त्रास करतील म्हणून तुम्ही निघून गेलं पाहिजे, असं सांगितल्यामुळं आमच्या गावचे लोकही गावाबाहेर जायचे. पण, अर्थातच ते शिवेवर किंवा खूप दूरच्या शेतात वगैरे जात नसत. कारण आमच्या गावचं दत्तमंदिर गावाबाहेरच होतं. सगळेच लोक सकाळी या मंदिराजवळ जमा होत. आपापल्या घरची देवपूजा मंदिरात आणून ठेवत. ज्यांना एवढ्या लवकर येणे शक्य नसे ते दुसऱ्या कुणाजवळ तरी आपली देवपूजा देत आणि मंदिरात पोहोचती करीत. इतक्या सकाळी गावातल्या महिलांना गावाबाहेर पडणं शक्य नसायचं. घरातली कामं उरकलेली नसत. त्यामुळं मुलंबाळं आणि पुरुषमंडळी सकाळी निघून जात आणि बायका निवांत आपापली कामं आवरून मंदिराकडं येत. सगळ्या बायका एकत्रित मिळून पुरुषांपासून दूर कुठं तरी झाडाखाली बसून जेवण करीत. या सगळ्या गोष्टींवरुन आमचे पाहुणे आम्हाला चिडवायचे. त्या दिवशी जणू काही मंदिराजवळ यात्राच भरत असे. सगळे लोक सकाळीच उजाडण्याच्या आधी उठून स्वयंपाक करून मंदिराजवळ येत आणि तिथंच वेगवेगळ्या झाडांखाली आपापल्या पंगती करून जेवण करीत. जेवणाचा मेनूही जणू काही निश्चित झालेला असे. दही, धपाटे, कांदा, केळी, गुळ, साखर, मेथीची भाजी असं ज्याला जे जमेल ते आणलेलं असे. पण, धपाटे मात्र सगळे लोक आणायचेच. एकमेकांच्या पदार्थांचं आदानप्रदानही होत असे. जेवण करून तरणीताठी माणसं शेतात कामाला निघून जात. म्हातारी मंडळी आणि मुलंबाळं मात्र मंदिराभोवतीच थांबत. मुलं झाडाखाली आपला खेळ मांडत आणि म्हातारी माणसं मंदिरात कुणी साधू असतील, तर त्यांच्यासोबत नामस्मरण करीत बसत. कुणी साधु वा प्रवचनकार आला असेल, तर तो प्रवचन करीत असे. संध्याकाळच्या वेळी देवपूजा सोडली जात असे. हे दिवस म्हणजे शेतात सगळी धान्ये उधाणून आलेले दिवस असत. दिवसभर शेतात गेलेले लोक येताना सगळ्या धान्याचे तुरे घेऊन येत आणि ते देवाजवळ ठेवत. त्यामुळं देव धान्याच्या तुऱ्यांच्या कोंदणात बुजून जात. संध्याकाळी सर्व लोक एकत्रित येऊन देवपूजा, आरती करायचे आणि मग आपापल्या घरी परतायचे. असा हा विजनाचा कार्यक्रम होत असे. गावच्या मंदिरातील पुजाऱ्याच्या पत्नी वनिताबाई या विजनाची एक ओवी जात्यावर म्हणत... गंगू पुसते रंगूला आज देव कुठं गेले..खांडे नवमीचा दिस देव इंजनाला गेले... (संपर्क - inbhalerao@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:अमिताभ यांनी जेव्हा मानधनाला दिला होता नकार

पोलंडमध्ये झाले होते 'चेहरे' सिनेमाचे शूटिंग, तिथल्या हॉटेलचा खर्चही स्वत: ‘बिग बी’ यांनीच केला होता.पुढच्या आठवड्यात ११ ऑक्टोबरला महानायक अमिताभ बच्चन यांचा वाढदिवस आहे. त्यांच्याविषयी लिहिल्याशिवाय ना माझा हा कॉलम पूर्ण होईल ना माझे आयुष्य. ते मला खूप प्रिय आहेत आणि मी चित्रपटसृष्टीत त्यांचा सर्वांत जास्त आदर करतो. ते माझ्यासोबत आहेत, याची जाणीव त्यांनी प्रत्येक पावलावर मला करून दिली. या गोष्टीचे सर्वांत मोठे उदाहरण आज माझ्या हिश्श्याच्या किश्श्यांमध्ये सांगणार आहे. “चेहरे’ हा सिनेमा सुरू करण्याची वेळ आली तेव्हा अमितजींनी मला आणि निर्माते आनंद पंडितजींना चर्चेसाठी बोलावले. ही घटना २०१८ च्या सप्टेंबरची आहे. आम्ही निघालो तेव्हा आनंदभाई मला म्हणाले की, अमितजी िकती मानधन मागतील, याची मला खूप चिंता आहे. मी बच्चन साहेबांचा खूप आदर करतो. माझे आणि त्यांचे नाते असे आहे की ते जे मानधन मागतील ते मी नाकारु शकणार नाही. त्यामुळे तुम्हाला सांभाळून घ्यावे लागेल. जर ते जास्त असेल तर तुम्हालाच बोलावं लागेल. मी म्हणालो की, अगोदर जाऊन बघूया त्यांचं काय म्हणणं आहे.. आम्ही दोघे पोहोचलो. अमितजींसोबत बसलो. त्यांचे मॅनेजर विंग कमांडर रमेशजीही तिथे बसले. अमितजींकडे अशा खूप साऱ्या पदार्थांचा आस्वाद घ्यायला मिळतो, जे अशा इतर स्टारकडे मिळत नाहीत, जसे की दालमोठ, पेठा, कचाेरी, समोसे.. चहा आणि मग इकडच्या तिकडच्या गप्पा झाल्यावर अमितजी म्हणाले, “आनंदभाई, मी तुम्हाला हे सांगण्यासाठी इथं बोलावलंय की, मी या सिनेमासाठी मानधन घेणार नाही.’ त्यांना काय म्हणायचंय ते मला आणि आनंदभाईंना समजलं नाही. आम्ही म्हणालो, “आम्हाला काही समजलं नाही.’ ते म्हणाले, “हा सिनेमा मी विनामूल्य करेन. याचं कोणतंही मानधन घेणार नाही.’ विश्वास ठेवा, त्यावेळी माझ्या डो‌ळ्यात अश्रू आले. आनंदभाईंनी माझ्याकडं आणि मी त्यांच्याकडं पाहिलं. आनंदभाईंनी अमितजींना खूप आग्रह केला की, सर, तुम्हाला मानधन घ्यावेच लागेल. पण, त्यांनी स्पष्ट नकार दिला आणि मीटिंग संपली. आम्ही त्यांच्या घरून निघालो आणि फूटपाथवर उभे असताना एकमेकांकडं पाहात विचार करू लागलो की, हे असं झालं तरी काय? असो. त्यानंतर एकेदिवशी विंग कमांडर रमेशजी मला म्हणाले की, रूमीभाई, तुमच्या संपूर्ण सिनेमाचा खर्च तर फक्त ओटीटी आणि सॅटेलाइटचे हक्क विकूनच भरून निघेल. आता तुम्ही कोणतीही निश्चिंतपणे आरामात सिनेमा तयार करा. त्यानंतर आम्ही शूटिंगसाठी पोलंडला गेलो. तिथे डिसेंबरमध्ये कडाक्याची थंडी असते. त्यावेळी तिथले तापमान उणे १७ अंश सेल्सिअस होते आणि अमितजींनी तशा थंडीत शूटिंग केले. ते तिथून परत गेले तेव्हा मला आनंदभाईंनी सांगितले की, ज्या चार्टर्ड प्लेनने अमितजी आले होते, ते पूर्णवेळ तिथेच थांबले होते आणि ज्या हॉटेलात त्यांनी वास्तव्य केले होते, तिथला सगळा खर्च बच्चन साहेबांनी स्वत:च केला. आनंदभाई आणि माझ्यावर त्यांचे हे एवढे मोठे उपकार आहेत की त्यांचे आभार मानायलाही आमच्याकडे शब्द नाहीत. लोकांना त्यांचा हा चांगुलपणा कळावा, असे मला वाटत होते. अभिनेते पैशांसाठी निर्मात्यांशी कसे भांडताहेत, असोसिएशनकडे कशा तक्रारी देताहेत, कोर्टात कसे खटले दाखल करताहेत, हे अलीकडे आपण मीडियातून वाचत-ऐकत असतो. अशा परिस्थितीत ही जाणीव आणखी प्रबळ होते की, या फिल्म इंडस्ट्रीत बच्चन साहेबांसारखा महान माणूस ना कधी होता, ना आहे, ना पुढे होईल. या गोष्टीवरुन मला अल्ताफ हुसेन हाली यांचा एक शेर आठवतोय... फ़रिश्ते से बढ़ कर है इंसान बनना, मगर इसमें लगती है मेहनत ज़ियादा। अमितजींसाेबतच्या इतक्या वर्षांच्या सहवासात घडलेले अनेक किस्से आहेत, जे मी तुम्हाला सांगत राहीन. आज मला एक किस्सा आठवतोय, तो आहे त्यांच्या ६० व्या वाढदिवसाचा. हा वाढदिवस जुहूच्या हॉटेल मेरियटमध्ये खूप भव्य स्वरुपात साजरा झाला होता. योगायोगाने मी त्यावेळी शाहरूख खान आणि राणीसोबत ग्रीसमध्ये अजीज मिर्झा यांच्या “चलते चलते’चे शूटिंग करत होतो. वाढदिवशी मी अमितजींना फोन केला आणि म्हणालो, “सर, वाढदिवसाच्या खूप खूप शुभेच्छा!’ ते म्हणाले, “रूमी, फोनवर शुभेच्छा देतोय? संध्याकाळी प्रत्यक्ष येऊन दे.’ मी म्हणालो, “सर, मी ग्रीसमध्ये शाहरूखसोबत शूटिंग करतोय.’ त्यावर ते म्हणाले, “ठीक आहे हनानला पाठव.’ हनान म्हणजे माझी पत्नी. मी म्हणालो, “ती एकटी कोणत्याही फिल्मी पार्टीला जात नाही.’ तर ते म्हणाले, “ही फिल्मी पार्टी नाही. माझा वाढदिवस आहे.’ मी म्हणालो, “सॉरी सर, माझ्या तोंडून चुकून निघून गेलं..’ ते म्हणाले, ‘मला हनानचा नंबर पाठव..’ मी त्यांना तिचा नंबर पाठवला. थोड्या वेळाने मला पत्नीचा फोन आला, तिची धडधड वाढली होता आणि ती खूप गोंधळली होती. मी विचारलं, “काय झालं?’ ती म्हणाली, “रूमी, मला अमितजींचा मला फोन आला होता, त्यांचा आवाज ऐकून माझा तर श्वासच थांबला. अजूनही धडधडतेय.. त्यांनी मला संध्याकाळी त्यांच्या वाढदिवसाच्या पार्टीला बोलावलंय.’ मी म्हणालो, “यापेक्षा मोठी गोष्ट काय असू शकते की त्यांनी स्वत: तुला फोन करून बोलावलंय.’ पार्टीत एकटे वाटू नये म्हणून माझी पत्नी तिच्या बहिणीला सोबत घेऊन गेली. नंतर तिनं मला फोन करून सांगितलं की, मी रूमीशिवाय त्या पार्टीला गेलेय, हे अमितजींंच्या कुटुंबाने मला एक मिनिटही जाणवू दिलं नाही. त्या वाढदिवसापासून ते या वाढदिवसापर्यंत; खरं तर दररोजच मी मनापासून प्रार्थना करतो की, ईश्वराने अमितजींना सदैव निरोगी आणि आनंदी ठेवावं, त्यांना दीर्घायुष्य लाभावं, जेणेकरून येणाऱ्या अनेक पिढ्या त्यांना पाहू शकतील, त्यांना भेटू शकतील, त्यांच्यासोबत काम करू शकतील. आज त्यांच्यासाठी त्यांच्याच ‘मजबूर’ या सिनेमातील गाणं ऐका... आदमी जो कहता है, आदमी जो सुनता है, ज़िन्दगी भर वो सदायें पीछा करती है... आदमी जो देता है, आदमी जो लेता है, ज़िन्दगी भर वो दुआएं पीछा करती है...स्वत:ची काळजी घ्या आणि आनंदी राहा.

खलनिग्रहणाय:साधन, साध्य आणि समाज

भावना आणि विचार, हृदय आणि मस्तिष्क, तर्क आणि अंतर्ज्ञान यामध्ये समन्वय साधला गेला, तर चुकीच्या साधनांचा वापर करून आपले साध्य पूर्ण करण्यासाठी कोणी पुढे येणार नाही. तसे झाल्यास एका चांगल्या समाजाची निर्मिती होऊ शकते. त्यामुळेच उद्याच्या पूर्ण योजनेपेक्षा आजची चांगली योजना प्रेरणादायी असते, असे म्हटले जाते. महात्मा गांधी सांगायचे की, साधन आणि साध्य या गोष्टी एकमेकांशी अखंडपणे जोडल्या गेल्या आहेत. एकाला दुसऱ्यापासून वेगळे करता येत नाही. साधन चुकीचे असेल, तर साध्यही बरोबर असू शकत नाही. म्हणून योग्य साध्य प्राप्त करायचे असेल, तर योग्य साधनांचा वापर केला पाहिजे. ही गोष्ट अतिशय महत्त्वाची आहे. शिवाय,ती पूर्णपणे वैज्ञानिकही आहे. साधन बीजरुप आहे. या बीजातूनच जे साध्य आहे, त्याचा वृक्ष निर्माण होतो. बीज आंब्याचे असेल, तर झाड आंब्याचेच येईल. बीज कडूलिंबाचे असेल, तर कडूलिंबच उगवेल. याचप्रमाणे, कर्मच चांगले नसेल, तर चांगले साध्य कसे प्राप्त होणार? आपल्याकडे ‘पेराल तसे उगवते’ असे म्हटले जाते. भारतीय संस्कृतीत एक खूप महत्त्वाचा सिद्धांत आहे. त्याला कर्माचा सिद्धांत म्हणतात. सोप्या भाषेत सांगायचे, तर जसे कराल तसा भराल. हा एक मोठा व्यावहारिक सिद्धांतही आहे. याचे आपण मानसशास्त्रीय विश्लेषण केले तर असा निष्कर्ष येईल की, ज्या गोष्टींवर आपला विश्वास असतो, त्या प्रकारच्या न्यूरोबायोलॉजिकल प्रतिक्रिया आपल्या मेंदूमध्येही होतात. त्या प्रकारचे न्युरॉन कनेक्शन मेंदूमध्ये तयार होतात आणि माणूस तशाच प्रकारे विचार करतो, वागतोही. आपला विचार चांगला आणि सकारात्मक असेल, तर आपल्या मेंदूमध्ये तशाच प्रकारचे कनेक्शन तयार होतात. आपले चरित्रही तसे बनते आणि आपली वागणूकही तशीच घडते. माणसातील या सर्व गोष्टींचा परिमाण गुन्हेगारी कृत्यांवरही होतो. जे अट्टल किंवा सराईत गुन्हेगार असतात, त्यांच्या मेंदूमध्ये असे न्युरॉन कनेक्शन तयार होतात की, गुन्हा करणे ही गोष्ट त्यांना चुकीची वाटत नाही. याउलट त्यात त्यांना आनंद वाटतो. एकीकडे, अनेकदा तुरुंगात जाऊनही काही लोक सुधारत नाही, असे दिसून येते. तर दुसरीकडे, काही लोक गुन्हे करत नाहीत, कारण त्यांना तुरुंगात जाण्याची भीती असते. आजही समाजात असे असंख्य लोक आहेत, जे गुन्हे करत नाहीत, कारण गुन्हा करणे योग्य नाही, अशा विचारातून त्यांच्या मेंदूमध्ये त्या प्रकारचे न्युरॉन कनेक्शन तयार झालेले असतात. म्हणून गुन्हे करणे आणि न करणे यामध्ये वैचारिक जडणघडण फार महत्त्वाची ठरते. गुन्हेगारीवर नियंत्रण ठेवायचे असेल, तर आपल्या शिक्षण व्यवस्थेमध्ये मूलभूत परिवर्तन करण्याची गरज आहे. जो जसे करेल, तसे तो भरेल, अशी शिकवण देणारे शिक्षण सुरूवातीपासून मुलांना दिले पाहिजे. मी राज्याच्या कारागृह विभागाचा अप्पर पोलिस महासंचालक असताना अनेक तुरुंगांना भेट द्यायचो. या तुरुंगांमध्ये दोन प्रकारचे गुन्हेगार असतात. पहिला प्रकार सराईत गुन्हेगारांचा. गुन्हा करणे हा त्यांचा व्यवसाय असतो. काहीही झाले तरी ते गुन्हे करतातच. अशा लोकांवर सुधारणा आणि पुनर्वसन या ब्रीदवाक्याचा काहीही परिणाम होत नाही. यामागचे मानसशास्त्रीय कारण म्हणजे, त्यांच्या मेंदूमध्ये तशाच प्रकारचे कनेक्शन बनलेले असते. दुसरीकडे तुरुंगांमध्ये असेही गुन्हेगार असतात जे सराईत नसतात. भावनेच्या भरात त्यांनी गुन्हा केलेला दिसतो. नंतर त्यांना पश्चाताप होतो आणि त्यातील बहुतांश सुधारतातही. न्युरोसायन्सनुसार, ज्यावेळी माणसाचा भावनात्मक मेंदू सक्रिय होतो, तोव्हा विचार करणारा मेंदू काम करत नाही. आणि याच कारणामुळे अशा भावनेच्या भरात काही लोकांच्या हातून चुकीचे कृत्य घडते. नंतर विचार करणारा मेंदू सक्रिय झाल्यावर, आपण असे का केले? अशी पश्चातबुद्धी त्याला होते. मानसशास्त्रज्ञ १९९० च्या दशकापर्यंत असे मानत होते की, मेंदूमध्ये काहीही बदल होऊ शकत नाही, ज्यांचा मेंदू जसा आहे तो तसाच राहतो. पण नंतर झालेल्या संशोधनातून असे दिसून आले की, प्रशिक्षण किंवा इतर कारणांनी मेंदूमध्ये बदल घडू शकतात. इमोशनल इंटेलिजन्स (ईक्यू) हा एक नवा विषय गेल्या काही वर्षांत आपल्यासमोर आला आहे. या संकल्पनेनुसार, आपल्या भावना ओळखून भावनात्मक आणि विचारात्मक मेंदूमध्ये चांगला ताळमेळ स्थापित केला जाऊ शकतो. आयुष्यात यशस्वी होण्यासाठी भावनिकदृष्ट्या प्रज्ञावंत असणे आवश्यक आहे, हे अनेक प्रयोगांतून दिसून आले आहे. भारतीय परंपरेमध्ये हजारो वर्षांपासून योग शिकवला जातो. योग, प्राणायाम आणि ध्यानामुळे माणूस आत्मसंयमी बनतो, त्याच्या आयुष्यात उत्तम संतुलन येते. संपूर्ण जगात या विषयावर खूप संशोधन झाले आहे आणि त्यात असे दिसूनआले आहे की, नियमित योगसाधनेने मेंदूमध्ये सकारात्मक बदल घडून येतात आणि माणसामध्ये योग्य निर्णय घेण्याची क्षमता येते. साधन आणि साध्य यांचे ज्ञानही या क्षमतेचाच परिपाक आहे. जगातील आणि आपल्या देशातील अनेक तुरुंगांमध्ये केलेल्या योगसाधनेच्या प्रयोगाने कैद्यांच्या मनावर चांगले परिणाम झाल्याचे दिसून आले. म्हणून भावना आणि विचार, हृदय आणि मस्तिष्क, तर्क आणि अंतर्ज्ञान यामध्ये समन्वय साधला गेला, तर चुकीच्या साधनांचा वापर करून आपले साध्य पूर्ण करण्यासाठी कोणी पुढे येणार नाही. तसे झाल्यास एका चांगल्या समाजाची निर्मिती होऊ शकते. त्यामुळेच उद्याच्या पूर्ण योजनेपेक्षा आजची चांगली योजना प्रेरणादायी असते, असे म्हटले जाते. तथागत गौतम बुद्धांनीही आपला वर्तमान चांगला करण्याचा संदेश दिला. कारण वर्तमान उत्तम असेल, तर भविष्य आपोआप उज्ज्वल होते. त्या अर्थाने, वर्तमान हे साधन आणि भविष्य हे साध्य असते, हे समजून घेतले पाहिजे. (संपर्क - bhushankumarupadhyay@gmail.com)

रसिक स्पेशल:‘अभिजात’ मराठी आता ‘आधुनिक’ही व्हावी!

अभिजात दर्जामुळे मराठी समोरच्या खऱ्या समस्या सुटणार नाहीत. त्यासाठी मराठी ही आता आधुनिक आणि ज्ञान, विज्ञान, तंत्रज्ञान, रोजगार, विकास, संधींची भाषा झाली पाहिजे. मराठीच्या अभिजात दर्जासाठी झटलेल्या तमाम बांधवांना आता तिला आधुनिक आणि ज्ञानभाषा बनवण्यासाठी पुन्हा कंबर कसावी लागेल. केंद्रीय मंत्रिमंडळाने गुरूवारी मराठी भाषेला अभिजात दर्जा बहाल करण्याचा ऐतिहासिक महत्त्वाचा निर्णय घेतला. हा दर्जा लाभावा यासाठी मराठी भाषिक समाजाच्या, संस्थांच्या वतीने, मराठीच्या व्यापक हितासाठी चळवळ आणि महाराष्ट्र सांस्कृतिक आघाडी म्हणून आम्ही गेली दहा वर्षे प्रयत्न करत होतो, निवेदने देत होतो, राजकीय पक्षांच्या जाहीरनाम्यात त्याबद्दल अभिवचने मागत होतो, ती न देणाऱ्यांना मतदान करू नये हेही सांगत होतो. विविध राजकीय पक्षांच्या पातळीवर केंद्र आणि राज्य सरकारांची इच्छाशक्ती जागवण्यासाठी प्रयत्न करत होतो. अशा साऱ्यांच्याच प्रयत्नांना शेवटी यश आले. त्याबद्दल आम्ही केंद्र सरकारचे आणि या सगळ्याच प्रयत्न करणाऱ्यांचेही आभार मानत अभिनंदन केले. महाराष्ट्रात, मराठी भाषिक समाजाच्या संदर्भात असे प्रथमच घडले. त्याचे कारण मराठी भाषेच्या संबंधाने चाललेल्या कार्याच्या, मागण्यांच्या, आंदोलनांच्या, पाठपुराव्याच्या ज्या बातम्या, त्याबाबतचे लेख प्रसिद्ध करीत यासाठीच्या मोहिमा वृत्तपत्रे आणि माध्यमांनी मोठ्या प्रमाणात पुढे नेल्या. त्यातून मराठी भाषिक समाजाची सजगता वाढली. त्या अर्थाने हे यश मराठी भाषेच्या चळवळीचेही आहे. अभिजात दर्जा मिळण्यापर्यंतचा संघर्ष वेगळा होता. पण पुढे काय? याचा विचार आता करण्याची गरज आहे. त्यासाठी अभिजात दर्जा लाभण्याचे जे सर्व व्यावहारिक लाभ केंद्र सरकारच्या शासन निर्णयात कागदावर लिहून ठेवले गेले आहेत, ते प्रत्यक्षात मिळावे यासाठी प्रयत्न सुरू ठेवावे लागतील. मराठीला हा दर्जा लाभण्याचा अर्थ महाराष्ट्री प्राकृतलाही तो लाभणे असा आहे. म्हणूनच मराठीसोबत पाली आणि प्राकृतलाही तो दिला गेला. सोबत बंगाली आणि आसामी या भाषाही आहेतच. मराठीसह या भारतीय भाषांचीही अभिजात प्रतिष्ठा मान्य केली गेली, ही भारतीय भाषिक इतिहासातील महत्त्वाची घटना आहे. दूरगामी, लोकानुवर्ती परिणामभाषेचा अभिजात दर्जा म्हणजे काय, तर त्या भाषेचे प्राचीनत्व आणि श्रेष्ठत्व याला मिळणारी भारत सरकारची मान्यता. त्याचा अर्थ फक्त अभिजनांची मराठी असा होत नाही. उलट हा दर्जा मुळात महाराष्ट्री प्राकृतला, एका अर्थाने प्राकृत भाषेला म्हणजेच बहुजनांच्या मराठी भाषेला मिळालेला दर्जा आहे. ही भारतीय भाषांपैकी विशिष्ट भाषेच्या आणि त्या निमित्ताने विशिष्ट वंश श्रेष्ठत्वाच्या, वर्चस्वाच्या भावनेला आणि त्यावर आधारित प्रचलित राजकारणालाही शह देणारी महत्त्वाची घटना ठरणार आहे. कारण महाराष्ट्री प्राकृत, पाली, प्राकृत या श्रमण संस्कृतीच्या भाषा आहेत. त्या संस्कृतीतील धर्म,तत्त्वज्ञाने, दर्शने, संचित, विचार यांच्या भाषा आहेत. त्या साऱ्याला आपल्या देशात प्रथमच अधिकृतरित्या अभिजात भाषांचा दर्जा आणि प्रतिष्ठा दिली गेली आहे. त्याचे देशाच्या सामाजिक, सांस्कृतिक इतिहासासंदर्भात दूरगामी, लोकानुवर्ती असे इष्ट परिणाम होणार आहेत. दर्जामुळे काय लाभ होतील?या अभिजात दर्जामुळे मराठी भाषेच्या (साहित्याच्या नव्हे) विकासासाठी दरवर्षी ५०० कोटी रूपये केंद्राचे अनुदान मिळेल, जे मराठीच्या जतन, संवर्धनासाठी अतिशय उपयुक्त ठरेल. त्याशिवाय, देशभरातील सुमारे ४० विद्यापीठांतून मराठी भाषेचे अध्ययन - अध्यापन केले जाईल. तिथे मराठीविषयक संबंधित रोजगार संधीत मोठी वाढ होऊ शकते. अभिजात भाषाविषयक म्हणजे मराठीच्या सखोल अध्ययनाचे केंद्र स्थापन केले जाईल. त्यायोगे मराठी भाषेतून संशोधक, अध्यापकांची पदे निर्माण होतील. अभिजात दर्जा ज्या भाषांना दिला जातो, त्यातील दोन व्यासंगी ख्यातनाम अभ्यासकांना दरवर्षी आंतरराष्ट्रीय महत्त्वाचा पुरस्कार मिळत राहील. वैश्विक अधिष्ठान मिळेलया सर्व गोष्टींमुळे मराठीकडे आंतरराष्ट्रीय समुदायाचे लक्ष वेधले जाईल. त्याचे आणखी कितीतरी अतिरिक्त लाभ मराठीला होऊ शकतात. महाराष्ट्रात अमराठी भाषिकांची आणि विदेशातील लोकांची रूची वाढली तर विविध प्रकारच्या उद्योजकतेच्या विस्तारासाठी संधीही वाढतील. असे अकल्पित आणि अनुषंगिक लाभही बरेच आहेत. मराठी भाषेचे शिक्षण, अध्ययन, संशोधनात रूची वाढली तर मराठी अध्यापनातील रोजगारांमध्ये वाढ, पाठ्यपुस्तकांची निर्मिती, ग्रंथनिर्मिती अशा अनेक परस्परावलंबी बाबींचा लाभ संभवतो. मराठी भाषेत रूची वाढली तर मराठी नियतकालिके, वृत्तपत्रे, ग्रंथ, पुस्तके या व्यवहारातही वाढ होऊ शकते. आंतरराष्ट्रीय समुदायाचे मराठीकडे लक्ष वेधले गेल्याने मराठीतून इतर भाषांतील अनुवादाच्या संधीही वाढतील. एका अर्थाने मराठीला वैश्विक अधिष्ठान मिळणे शक्य होईल. लाभांसाठी लढावे लागेलआता हे सगळे प्रत्यक्षात आणि आपोआप होणार आहे का? तर त्याचे उत्तर ‘नाही ’असे आहे. कारण या अगोदर ज्या सहा भाषांना हा दर्जा लाभला, त्यांच्या संदर्भातही अद्याप यातले फारसे काहीच घडलेले नाही. त्यामुळे उत्सवी मराठी स्वभावाप्रमाणे केवळ गुढ्या - तोरणे उभारून, रोषणाई करून, फटाके फोडून आणि कोणामुळे हा दर्जा मिळाला याच्या श्रेयाचे बँड वाजवून आनंद व्यक्त केल्याने पुढे काही घडणार नाही. महाराष्ट्र राज्याचे सांस्कृतिक धोरण आणि मराठी भाषा धोरणासारखा हा दर्जाही नुसता कागदावरच अडून राहणार नाही, याची कोणतीही खात्री पुर्वानुभवामुळे देता येत नाही. त्यामुळे अभिजात दर्जा मिळण्याचे प्रत्यक्षातील सारे वर्णित लाभ मराठीला मिळतील, यासाठीचा लढा सुरू ठेवावा लागेल. त्याकरीता यापुढेही सजग, सावध आणि संघर्षरत राहण्याची गरज आहे. केंद्राने अभिजात दर्जा लाभलेल्या भाषांपैकी केवळ २८ हजार लोकांची भाषा असलेल्या संस्कृतला २६२ कोटी रुपये दिले, तर उर्वरित अभिजात भाषांना मिळून, त्यांना दर्जा मिळाल्यापासून केवळ ६४ कोटी दिले गेले आहेत. मल्याळीला तर एकही रुपया मिळाला नाही, ही वस्तुस्थितीही या उत्सवी उत्साहात नजरेआड होऊ नये. अभिजात दर्जा मिळाल्याने मराठी समोरच्या खऱ्या समस्या सुटणार नाहीत, हे लक्षात घ्यायला हवे. मराठी केवळ अभिजातच नव्हे, तर आधुनिक आणि ज्ञान, विज्ञान, तंत्रज्ञान, रोजगार, विकास, संधीची भाषा झाली पाहिजे. हे होण्यासाठी बंद पडलेल्या मराठी माध्यमाच्या शाळा सुरू कराव्या लागतील. नव्या मराठी शाळांना परवानगी द्याव्या लागतील. मराठी जगाची भाषा होण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय मराठी विद्यापीठ स्थापन करावे लागेल. खालच्या स्तरापर्यंत मराठीचे जतन, संवर्धन होण्यासाठी धोरणे आखली गेली पाहिजेत. या आणि अशा बहुतांश बाबी केंद्र सरकारच्या नव्हे, तर राज्य सरकारच्या कक्षेतील आहेत. त्यामुळे इंग्रजीचा अवास्तव, अनाठायी आग्रह धरत तिचे जतन, संवर्धन करण्याऐवजी सरकारने आता ‘मराठी’ला सर्वार्थाने बळ देण्याची आवश्यकता आहे. मराठीच्या ‘अभिजात’ दर्जासाठी झटलेल्या तमाम बांधवांना आता तिला आधुनिक आणि ज्ञानभाषा बनवण्यासाठी पुन्हा कंबर कसावी लागेल. (संपर्क - shripadbhalchandra@gmail.com)

दिव्य मराठी ओपिनिअन:हवामान, निवडणुका आणि गरिबाच्या घरातील प्रकाश

पावसाळा संपत आला आहे.आणि निवडणुकीचा हंगाम येत आहे.आधी पावसाने हाहाकार माजवला. आता निवडणूक रिंगणात गोंगाट सुरू झालाय.आरोप-प्रत्यारोपांची झड लागलेली आहे.कुठे मेघ-मल्हार सुरू आहे, तर कुठे मियाँ का मल्हार! जम्मू-काश्मीरमध्ये मतदानाच्या तीनही फेऱ्या पूर्ण झाल्या आहेत. आता फक्त निकालाची प्रतीक्षा आहे. बरं, इथे कोण जिंकलं वा हरलं, कोणाचं सरकार बनलं तरी मतदानाची टक्केवारी वाढणं किंवा घटणं हे लोकशाहीसाठी चांगलं लक्षण आहे. मात्र, काश्मीरमधील मतदानाचे सर्व टप्पे पार पडल्यानंतर आता काही दिवस सर्व नेते आणि त्यांचे लक्ष हरियाणावर असणार आहे. मात्र, येथेही अवघा दोन दिवसांचा अवधी आहे. हरियाणामध्येही ३ ऑक्टोबरला प्रचार थांबणार आहे कारण ५ ऑक्टोबरला मतदान आहे. दरम्यान, महाराष्ट्र आणि झारखंडमध्ये प्रमुख राजकीय पक्षांनी निवडणुकीचे बुद्धिबळ खेळण्यास सुरुवात केली आहे. काश्मीर आणि हरियाणानंतर महाराष्ट्रात सर्वात मोठी आणि रंजक स्पर्धा रंगणार आहे. मात्र, यावेळच्या विधानसभा निवडणुकीचे निकाल लोकसभा निवडणुकीपेक्षा काहीसे वेगळे असू शकतात. मराठा आंदोलनाचे जरांगे पाटील सध्या थंडावले आहेत. ते कोणत्या पक्षाचे किती नुकसान करू शकतील, हे सध्याच सांगता येणार नाही. मात्र, जरांगे पाटील यांना महाविकास आघाडी आणि महायुती या दोन्ही गटांकडून छुपा पाठिंबा मिळत आहे. त्यामुळेच यंदा लोकसभा निवडणुकीनंतर जरांगे यांचा प्रभाव काही प्रमाणात कमी होताना दिसत आहे. तरीही त्याचा काहीसा परिणाम मराठवाड्यात नक्कीच दिसून येईल. दुसरीकडे, झारखंडमध्ये भाजपने चंपाई सोरेन यांना आपल्या गोटात आणून साचलेल्या पाण्यात खळबळ माजवण्याचा प्रयत्न नक्कीच केला आहे, पण हा प्रयत्न कितपत यशस्वी होईल, हे सांगता येत नाही. खळबळीवरून आठवले - नुकतेच काँग्रेसचे अध्यक्ष मल्लिकार्जुन खरगे यांनी एक वक्तव्य करून मोठी खळबळ उडवून दिली आहे. त्यांना स्टेजवर अचानक चक्कर आली, त्यानंतर लगेचच ते म्हणाले- मी ८३ वर्षांचा आहे, पण पंतप्रधान नरेंद्र मोदींना हटवल्याशिवाय मी मरणार नाही! पंतप्रधानांनीही माहिती घेऊन खरगे यांच्या प्रकृतीची प्रकृतीची विचारपूस केली असली तरी भाजपने म्हटले - बघा, काँग्रेस आणि त्यांचे नेते पंतप्रधान मोदींचा किती तिरस्कार करतात; पाणी पिऊन-पिऊन त्यांना दोष देण्यात व्यग्र राहतात. मात्र, हे वर्ष उत्तरार्धात निवडणुकीच्या धामधुमीने भरलेले असेल. जम्मू-काश्मीर आणि हरियाणापाठोपाठ आता महाराष्ट्र आणि झारखंडमध्येही निवडणूक होणार आहे. हरियाणात कोणताही पक्ष जिंकला तरी महाराष्ट्रात नवी ऊर्जा मिळेल. शेवटी, राजकारणातील भूतकाळातील यश अनेकदा पुढील क्षेत्रात प्रभावी ठरते. असो, निवडणुकीतील आश्वासने काहीही असली तरी इथल्या खऱ्या गरिबांची कोणालाच चिंता नाही. त्या सर्वसामान्य गरिबाची अवस्था कोणालाच माहीत नाही. कुणाला जाणून घ्यायचेही नाही. तो निरागस रात्री अनेक तास बसून, दुसऱ्या सकाळची आणि त्यानंतरच्या दुसऱ्या रात्रीची वाट पाहत राहतो. त्याच्या घराच्या सुन्या भिंतीतील रिकामी खिडकी हेच आता त्याचे भांडवल आहे. अनेक महिने, वर्षे ती खिडकी त्याला धोका देत आली आहे. प्रकाश आत येतो आणि आपोआप परत जातो. हा प्रकाश आपल्या छातीत भरण्याचा तो प्रयत्न करत राहतो, पण प्रयत्न यशस्वी होत नाहीत. प्रकाश कुठेही थांबू शकत नाही.अखेर लोकशाहीत निवडणुकीशिवाय प्रकाश मिळवण्याचा दुसरा मार्ग तरी कुठे आहे? पण, सत्य हेही आहे की, पहाट कोणत्याही निवडणुकीमुळे नाही, तर ती रात्रभर अंधार हळूहळू कुरतडणाऱ्या त्या गरीब माणसाच्या रडण्यामुळे उजाडते!

राज्य आहे लोकांचे...:'एक देश - एक निवडणूक' किती साधक, किती बाधक?

लोकशाही देशात सतत नवीन कायदे, नियम, विधेयके बहुमताने संमत होत असतात. या सर्व गोष्टी प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे आपल्या आयुष्यावर परिणाम करीत असतात. जीएसटी विधेयक मंजूर झाले तेव्हा आपण त्या विषयीचे आपले मत राष्ट्रपती, पंतप्रधान, गृहमंत्री, अर्थमंत्री, लोकप्रतिनिधी यांना कळवले होते का? आपले मत कळवून काय होणार आहे? आपले मत त्यांनी विचारात घेण्यासाठी आपण तज्ज्ञ आहोत का? असा तुमचा समज असू शकतो. पण, देशाचे नागरिक म्हणून तुम्हाला संसदेत मांडल्या जाणाऱ्या प्रत्येक विधेयकावर मत असायाला हवे. ते आपल्या लोकप्रतिनिधींना भेटून किंवा देशाच्या सरकारमधील शीर्षस्थ नेतृत्वाला पत्र, इ मेल वा समाजमाध्यमाद्वारे कळवायला हवे. आता ‘एक देश - एक निवडणूक’ हे असेच एक नवे विधेयक संसदेत मांडले जाणार आहे. देशातील लोकसभा, विधानसभा, तसेच स्थानिक स्वराज्य संस्था अशा सर्व निवडणुका एकाच वेळी घेणे, ही या मागील संकल्पना आहे. ती का गरजेची आहे, या विषयीचा अहवाल माजी राष्ट्रपती रामनाथ कोविंद यांच्या अध्यक्षतेखालील समितीने नुकताच सरकारला सादर केला आहे. सध्या देशात वेळोवेळी विविध निवडणुका या त्या सरकारचा वा स्थानिक स्वराज्य संस्थांचा कार्यकाळ संपल्यावर घेण्यात येतात. एकाच वेळी निवडणुका घेण्याने त्यावर होणारा यंत्रणेचा खर्च, राजकीय पक्षांचा होणारा खर्च वाचेल, अशी भूमिका मांडली जात आहे. तसेच देशाच्या विविध भागांमध्ये कोणत्या ना कोणत्या निवडणुकीच्या निमित्ताने सतत आचारसंहिता सुरू राहिल्याने विकासाच्या कामांमध्ये खीळ बसते, असाही युक्तिवाद एक देश - एक निवडणुकीच्या संदर्भात केला जातो. ‘एक देश - एक निवडणुकी’विषयी प्रत्येकाने आपण कुठल्या पक्षाचे समर्थक आहोत, हे बाजूला ठेवून देशासाठी हिताचे काय आहे, या विषयी मत बनवायला हवे. त्यासाठी वर्तमानपत्रातील या विषयीचे लेख वाचणे, वृत्तवाहिन्यांवरील चर्चा ऐकणे, त्यावर तज्ज्ञांशी बोलणे या गोष्टी करतानाच, एकूणच या संकल्पनेचा आपल्या लोकशाहीवर, देशावर काय परिणाम होणार आहे, हे जाणून घ्यायला हवे. संसदेत वा राज्याच्या विधानसभेत येणाऱ्या प्रत्येक विधेयकाविषयी आपण या प्रकारे आपले मत बनवले पाहिजे. ते बाजूने किंवा विरोधात असू शकते, पण ते असणे महत्त्वाचे आहे. या संकल्पनेचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे, हे विधेयक लागू झाल्यावर जेव्हा पहिल्यांदा एकाच वेळी सर्व निवडणुका होतील, त्यावेळेपर्यंत ज्या राज्य सरकारांचा पाच वर्षांचा कार्यकाळ आधीच संपला आहे, त्यांना वाट पाहावी लागेल. तर, ज्यांचे कार्यकाळ संपणे बाकी आहे, त्यांच्या विधानसभा विसर्जित करुन पाच वर्षांचा कार्यकाळ पूर्ण होण्याआधी निवडणुकांना सामोरे जावे लागेल. परिणामी प्रशासनाची गती कमी होईल. विकासकामांवर त्याचा परिणाम होईल. या संकल्पनेप्रमाणे निवडणुका झाल्यावर काही दिवसांतच एखाद्या राज्याचे सरकार कोसळले, तर पुन्हा पाच वर्षे निवडणुकीसाठी थांबावे लागेल का आणि त्या स्थितीत तिथे राष्ट्रपती राजवट लागू होऊन कारभार प्रशासनाकडे जाईल का, ही प्रश्नही महत्त्वाचा आहे. निवडणूक खर्चाचा मुद्दा विचारात घेतल्यास, २०२२ - २३ मध्ये निवडणूक आयोगाला ३२० कोटी रुपये, तर २०२३- २४ मध्ये ४६६ कोटी रुपये मंजूर करण्यात आले होते. निवडणूक खर्चात राज्य सरकारेही वाटा उचलतात. देशातील सर्वांत मोठ्या लोकशाहीत किमान एवढा खर्च निवडणुकांवर करावाच लागणार. कारण या निवडणुकांवरच लोकशाहीचे अस्तित्व टिकून आहे. राजकीय पक्षांच्या खर्चाबाबत बोलायचे झाल्यास, त्यांनी निवडणुकीतील अवास्तव खर्च स्वतःवर लादून घेतला आहे. समाजमाध्यमांच्या युगात अवाढव्य खर्च करून, लाखांच्या सभा घेऊन तासन् तास भाषण करण्याचे दिवस आता गेले आहेत, हे वास्तव कुठलाही राजकीय पक्ष स्वीकारायला तयार नाही. ही संकल्पना प्रत्यक्षात आल्यावर राजकीय पक्ष त्यांना मिळणारा हजारो कोटींचा निधी रस्ते, पूल, शिक्षण, आरोग्य यासाठी देणार आहेत का, हाही कळीचा प्रश्न आहे. लोकप्रतिनिधींवर अंकुश ठेवण्यात आधीच कमकुवत असलेल्या देशात किमान वेळोवेळी होणाऱ्या निवडणुकीत लोकांना व्यक्त होण्याची संधी मिळते. मतदार बऱ्याचदा केंद्र सरकारच्या धोरणांविषयी राज्याच्या निवडणुकीत व्यक्त होतात. त्यामुळे वेगवेगळ्या वेळी होणाऱ्या निवडणुका दोन्हीकडील सत्तांवर अंकुश ठेवण्यास पोषक ठरतात. निवडणूक आयोगाला सहा महिन्यांच्या कालावधीत येणाऱ्या निवडणुका एकत्रित घेण्याचे अधिकार आहेत. हा काळ सहा महिन्यांवरून फार तर एक वर्ष करण्यात येऊ शकतो. शिवाय, एक किंवा दोन महिने चालणाऱ्या निवडणुका १५ दिवसांत एकाच टप्प्यात घेतल्या जाऊ शकतात. ‘एक देश - एक निवडणूक’ संकल्पनेत एक धोका आहे तो म्हणजे, राष्ट्रीय पक्षांना याचा काही प्रमाणात लाभ होऊ शकतो. पण, स्थानिक, प्रादेशिक पक्षांचेही लोकशाहीत वेगळे महत्त्व आहे. ते टिकवून ठेवणे हाही लोकशाही प्रक्रियेचा महत्त्वाचा भाग आहे. एकत्र निवडणूक घेतल्याने सततच्या आचारसंहितेमुळे विकास प्रक्रियेला येणारा अडथळा टळू शकतो, हा मुद्दा मात्र जनतेच्या फायद्याचा आहे. या आणि अशा सर्व साधक-बाधक गोष्टी समोर ठेवून ‘एक देश - एक निवडणूक’ ही संकल्पना आपल्या लोकशाहीला नेमक्या कुठल्या दिशेने घेऊन जाईल, याचा विचार प्रत्येकाने केला पाहिजे. कारण हा प्रश्न आपल्या मताचा म्हणजे लोकशाहीतील सर्वांत महत्त्वाच्या आयुधाचा आहे. (संपर्कः dramolaannadate@gmail.com)

कबीररंग:कहै कबीर तिहू लोक में, सुखी न देखा कोय...

आपण प्रपंच, व्यवसाय, आपलं आवडीचं क्षेत्र आणि सामाजिक संपर्क यामुळं वेगवेगळ्या माणसांशी जोडून असतो. त्यांच्या सहवासात राहून आपण आपलं जीवित-कार्य पार पाडत असतो. अशा व्यक्तींचे स्वभाव जाणून घ्यायला आपल्याकडं अवकाश असतो. आपल्या प्रवृत्तींना छेद देणाऱ्या माणसांसोबत कधी आपण स्वस्थपणे राहतो, तर कधी आपल्या मनाला अस्वस्थता येते. प्रस्थापित समाजव्यवस्थेत आपल्या मनाचं समायोजन करणं खूप आव्हानात्मक आहे. आपल्याला हे कधी कळत असतं, तर कधी कळतही नाही. मनाच्या नकळत्या स्थितीत कुणाच्या संगतीत आपण असावं, याचं यथार्थ ज्ञान होणं खूप महत्त्वाचं आहे. सुसंगत आणि कुसंगत असा वरवरचा भेद न करता सत्संगाचा खरा अर्थ ज्याचा त्यालाच शोधावा लागेल. आपल्याला सत्संगाचा आशय कधी उमजणं शक्य आहे? रोजच्या जगण्यात ज्याच्या संगतीत आपल्याला खरी आवड, मनाचा खरा कल जाणवतो तो सत्संग आहे? की आवड बदलते, कल बदलतो आणि स्वभाव मात्र बदलत नाही, हे ज्याच्या संगतीत कळतं तो सत्संग आहे? की देहा-मनावरच्या संस्कारांनी बांधून घेण्याच्या आपल्या सवयींना जाणून मोकळेपणाची दिशा देणाऱ्याचा निरपेक्ष सहवास हा सत्संग आहे? जीवनव्यवहारात तत्पर असूनही पुन्हा मोकळं असणाऱ्या सत्त्वशील माणसाची ओढ आपल्या मनाला सतत वाटत असते. आपण त्याच्यासारखं जगावं, त्याच्या ठायी असलेल्या गुणांना जाणून त्याचं अनुसरण करावं, असं आपल्या मनाला नेहमी वाटत असतं. म्हणूनच संगत- कुसंगत यांतल्या भेदानं गोंधळून गेलेल्या आपल्या मनाला सत्संगाविषयीचं कुतूहल वाटत राहतं. कबीर आपल्या दोह्यांतून सत्संगाविषयीचा आशय व्यक्त करतात... साखी शब्द बहुतै सुना, मिटा न मन का दाग। संगति सो सुधरा नहीं, ताका बडा अभाग।। आपलं स्वाभाविक कर्म उत्साहानं आणि प्रामाणिकपणानं करणं, हाच आपल्या जीवनातील रुक्षतेला दूर करणारा ओलावा आहे. हा ओलावा आध्यात्मिक ग्रंथांतून, सत्त्वशील माणसांच्या प्रवचनांतून, उपदेशातून आणि मौनसंगातूनही लाभत असतो. पण, आपण खऱ्या प्रेमाचे भुकेले असू तरच हा ओलावा लाभेल. या बदलत्या जगात सूर्य-चंद्र नित्य उजेड देत असतात. भूमी धारण करीत असलेला ओलावा चिरंतन असतो. आपल्या मृत्यूनंतरही सूर्य-चंद्राचा उजेड, भूमीतील हा ओलावा मागं राहणार आहे. तो शाश्वत आहे. सृष्टीतील या नित्यतेला समजून घेऊन आपण रोजच्या जगण्यातले व्यवहार पार पाडले नाहीत, तर आपलं मन निर्मळ राहणार नाही. लख्ख आरशासारख्या असणाऱ्या ग्रंथांच्या जगात आपण डोळे असून अंध असू. संधी असून अभागी असू. जीवन जोबन राज मद, अविचल रहै न कोय। जु दिन जाय सत्संग में, जीवन का फल सोय।। आयुष्य, तारुण्य, राज्य आणि तथाकथित सत्तेची धुंदी कायम टिकणारी नाही. या साऱ्या गोष्टी उतार पडणाऱ्या आहेत. एकेक करून माणसाच्या पकडीतून निसटून जाणाऱ्या आहेत. कबीर म्हणतात, जो नाशवंत आणि अविनाशी गोष्टींचा सारासार विचार करत असतो, तोच एकमेव सत्तेला जाणून देहभावाला आणि मनोभावाला बाजूस सारत असतो. तो त्याच्या ठायी असलेल्या शुद्ध ‘मी’ सोबत असतो. बदलत्या निसर्गक्रमाला शांतपणे समजून घेत जीवनगतीनं चालत असतो. कबीर सांगतात की, सत्य जाणणाऱ्या आणि त्याला अनुसरणाऱ्या वडीलधाऱ्यांच्या मार्गानं आपली पावलं पडत जाणं, हा सत्संगच आहे. अशा सत्संगानं आपल्या वृत्तीत चांगला बदल होऊ शकेल. सार्थक आयुष्य जगण्यासाठी आवश्यक असलेली प्रेम, माणुसकी, करुणा यांसारखी मूल्यं जगणारी कितीतरी सत्त्वशील माणसं आपल्या जन्माआधी या भूतलावर होऊन गेली आहेत. या काळातही अशी थोर माणसं आहेत. त्यांच्या जीविताचा अभ्यास करण्यानं, त्यांच्यासारखाच ध्यास घेण्यानं तसेच आपल्या वाट्याला आलेलं कर्म हे दैव, परिस्थिती किंवा एखादी व्यक्ती यांच्याविषयी तक्रार न करता पार पाडण्यानं भ्रमाची संगत धरण्याची दुर्बुद्धी होणार नाही. अशा संगतीविषयी कबीर म्हणतात... साद संग अन्तर पडे, यह मति कबहूँ होय। कहै कबीर तिहू लोक में, सुखी न देखा कोय।। जग सतत बदलत असतं. मृत्यू निश्चित असतो. मग मृत्यू समजून घेऊन बदलत्या स्थितीगतीचा भाव दूर सारून संतांची कायम संगत केली, तर सद्बुद्धी अबाधित राहते आणि तीच अंतरीचा ज्ञानदिवा होते. या तिन्ही लोकांत सत्संगानं चेतवलेला दिवा कुणीच मालवू शकत नाही. भ्रमाचा, भ्रांतीचा आणि अस्तित्व नसलेल्या कुठल्याही वस्तूचा संग जाणून घेतला की, कबीरांचा ‘सत्संगा’चा अर्थ आपल्या हृदयात उतरू शकेल.आपण तो जाणतेपणानं उतरवून घ्यायला हवा. (संपर्कः hemkiranpatki@gmail.com)

गोष्ट सांगतो ऐका...:घाटी!

इंद्रनील टाइप करता करता थांबला. एवढा वेळ खोलीत फक्त की बोर्डचा आवाज येत होता. तोसुद्धा शांत झाला. धनंजयला आता घाम फुटायचा बाकी होता... धनंजयची अभिनेता व्हायची इच्छा होती. खूप संघर्ष केला. पण, गर्दीत उभं राहण्याशिवाय दुसरी कुठली संधी त्याला मिळाली नाही. कॅमेरा आणि तो कायम दूर राहिले. वय वाढत होतं. मग त्यानं पत्रकार होऊन टीव्हीवर चमकायचा प्रयत्न सुरू केला. पण, तिथंही संधी मिळाली नाही. कारण कॅमेरा समोर आला की, त्याला आत्मविश्वासानं बोलता यायचं नाही. शब्द साथ सोडून द्यायचे. वय वाढत होतं आणि संधी मिळत नव्हती. दरम्यान त्याच्या लक्षात आलं की, आपल्याला बातमी सांगता येत नसली, तरी बातमी लिहिता येते. आणि चांगल्या इंग्रजीत लिहिता येते. त्याच्या मित्राने एका इंग्रजी वर्तमानपत्रात त्याची ओळख करून दिली. धनंजय तिथे पत्रकार म्हणून काम करायला लागला. पोलिसांमध्ये थोड्या फार ओळखी असल्यानं त्याला क्राइम बीट मिळालं. रोज नवे गुन्हे, नव्या भानगडी. धनंजय आपल्या कामात रमला. जास्त कष्ट करून बातम्या गोळा करू लागला. त्याच्या बातम्यांचं इतर सहकारी कौतुक करू लागले. पण, लोकांना कसं कौतुक असणार? कारण लोकांना माहीतच नव्हतं की या बातम्या धनंजय लिहितो. धनंजयची बायलाइन कधी येतच नव्हती. नुसतीच बातमी. कुणी लिहिलीय? कुणी शोधलीय? कधीच लिहून येत नाही. एका बातमीत सात-आठ पोलिसांची आणि चार-पाच गुन्हेगारांची नावं छापून यायची. पण, बातमी लिहिणाऱ्याचं नाव यायचं नाही. धनंजयला खूप उत्सुकता होती बातमीवर आपलं नाव यावं याची. पण, संपादक असलेला इंद्रनील अतिशय खडूस. त्याला बोलायची कुणाची हिंमत नव्हती. खरं तर कुठल्याच पत्रकाराचं नाव छापून आलं नसतं, तर कुणाला काही वाटलं नसतं. पण, इंद्रनीलच्या मर्जीतल्या पत्रकारांची बातमी त्यांच्या नावाने यायची. बाकीच्या बातम्या निनावी. मराठी पत्रकारांवर तर इंद्रनीलचा जास्तच राग. धनंजयने ठरवलं की शांत बसायचं नाही. कॅमेऱ्यासमोर येऊ शकलो नाही, पण किमान वर्तमानपत्रातल्या बातमीवर नाव यायला काय हरकत आहे? धनंजय आपल्या सहकारी पत्रकारांशी बोलला की आपण सगळे मिळून संपादकांशी बोलू. पण, बाकीचे सहकारी इंद्रनीलला ओळखून होते. त्याच्या केबिनमध्ये जायची त्यांची इच्छा नसायची. त्याच्या डोक्यात जायचा तर ते विचारसुद्धा करू शकत नव्हते. धनंजय निराश झाला. शेवटी हिंमत करून एक दिवस तो एकटाच इंद्रनीलच्या केबिनमध्ये गेला. इंद्रनील त्याला बघून हैराण झाला. त्याने बोलवल्याशिवाय कुणी स्वतःहून त्याच्या केबिनमध्ये यायचं नाही. इंद्रनीलने धनंजयला बसायलाही सांगितलं नाही. खरं तर तो ऑफिसमधल्या कुणालाच बसायला सांगायचा नाही. सेल्स आणि मार्केटिंगवाले सोडले तर. त्यांना मात्र इंद्रनील डोक्यावर बसवायला तयार असायचा. पण, पत्रकारांना मात्र नोकरासारखा वागवायचा. आताही इंद्रनीलने धनंजयकडं अतिशय तुच्छतेनं पाहिलं. धनंजयने धीर एकवटत, ‘मला काही बोलायचंय,’ असं सांगितलं. इंद्रनील म्हणाला, ‘मी बिझी आहे, जे काय आहे ते थोडक्यात सांग..’ धनंजय म्हणाला, ‘कामासंदर्भातच आहे..’ पण, तो काही बोलायच्या आधीच इंद्रनील म्हणाला, ‘काम झेपत नसेल, तर राजीनामा दे.. उगीच कारणं देत बसू नको. आणि सुटी वगैरे पाहिजे असेल, तर अर्ज करायच्या भानगडीत पडू नको. सरळ राजीनामा दे..’ धनंजयला काही क्षण काय बोलावं तेच कळत नव्हतं. तरीही तो तिथंच उभा राहिला. इंद्रनील काहीतरी टाइप करत होता. त्यानं जरा वेळानं धनंजयकडं, तू अजून गेला नाहीस? या अर्थानं बघितलं. धनंजय तरीही उभा राहिला. शब्द जुळवत. मग म्हणाला, ‘माझ्या बातमीवर माझं नाव आलं पाहिजे’. इंद्रनील टाइप करता करता थांबला. एवढा वेळ खोलीत फक्त की बोर्डचा आवाज येत होता. तोसुद्धा शांत झाला. धनंजयला आता घाम फुटायचा बाकी होता. इंद्रनीलने धनंजयला बसण्याचा इशारा केला. धनंजय नाही - हो करता करता बसला. इंद्रनीलने काम बाजूला ठेवलं. धनंजयकडं एकटक बघू लागला.इंद्रनील खूप वेळ असाच धनंजयकडं बघत राहिला. मग काही वेळाने त्याने शांतपणे बोलायला सुरूवात केली. धनंजय कसा मूर्ख आहे, त्याच्या बातमीत कशा व्याकरणाच्या चुका असतात, त्याची इंग्रजी किती गावठी वळणाची आहे, त्याला अजूनही हेडलाइन कशी असावी हे कळत नाही.. अशा पन्नास एक चुका इंद्रनीलने एका दमात सांगितल्या. खरं तर इंद्रनील अतिशयोक्ती करत होता. धनंजय शांतपणे ऐकून घेत होता. काही चुका तर धनंजयने कधीही केल्या नव्हत्या. आणि ऑफिसमध्ये धनंजयएवढी उत्तम इंग्रजी असलेला एखाद-दुसराच पत्रकार होता. तरीही इंद्रनील त्याला दोष देत होता. धनंजय एक शब्द बोलला नाही. संपादक म्हणून तो इंद्रनीलला मान देत राहिला. नसलेल्या चुका कबूल करत राहिला. पण, रागाच्या भरात म्हणा किंवा खरा स्वभाव उफाळून आला म्हणून म्हणा; इंद्रनील एक वाक्य बोलून गेला.. ‘तुझ्यासारख्या घाटी लोकांचं नाव माझ्या वर्तमानपत्रात कधीच येणार नाही. अशा घाटी लोकांची बायलाइन छापून मला माझ्या पेपरचा दर्जा घालवायचा नाही..’ धनंजयला घाटी शब्द अजिबात आवडला नाही. इंद्रनीलने हा शब्द वापरायची काही गरजच नव्हती. इंद्रनील अमराठी होता. पण, मराठी माणसाला हिणवायला ‘घाटी’ हा शब्द वापरायचा, हे मुंबईत आल्यापासून त्याला माहीत झालं होतं. त्यानंतरही इंद्रनील धनंजयला बोलत राहिला. पण, धनंजयचं त्याच्या बोलण्याकडं लक्षच नव्हतं. त्याला सतत फक्त ‘घाटी’ हा एकच शब्द ऐकू येत होता. इंद्रनीलचे फक्त ओठ हलताना दिसत होते. आणि तो काहीही बोलत असला, तरी धनंजयला ऐकू येत होता तो फक्त एकच शब्द... घाटी. धनंजय मार्केटमध्ये फिरत होता. तासभर तरी झाला असेल. काहीतरी शोधत होता. आपण इंद्रनीलच्या केबिनमधून कधी बाहेर पडलो? या मार्केटला कसं आलो? त्याला काहीच आठवत नव्हतं. त्यानं एक मशीन विकत घेतलं. खूप वेळ फिरल्यावर त्याला एका दुकानात हवा तो माणूस सापडला. त्या माणसाशी जवळपास दोन तास धनंजय बोलत राहिला. तो माणूस धनंजयचं काम करायला तयार नव्हता. पण, धनंजयने त्याला सगळी गोष्ट सांगितली. खरी खरी. आजची. तो माणूसही एका क्षणी तयार झाला. दोघे निघाले. थेट इंद्रनीलच्या घरी पोचले. रात्र झाली होती. एक वाजला असेल. इंद्रनीलच्या घरी सगळे झोपले होते. इंद्रनील एका रूममध्ये. दुसऱ्या रूममध्ये त्याची दोन मुलं आणि बायको. इंद्रनीलला दोन जुळी मुलं होती. धनंजयने चावीवाला सोबत आणला होता. त्यानं दोन मिनिटांत घराचं कुलूप उघडलं. दोघं आत गेले. अर्ध्या तासाने बाहेर पडले. शांतपणे. पहाटे लक्षात आलं. इंद्रनीलचं कपाळ बघून त्याची बायको जोरजोरात रडू लागली. बायको सीसीटीव्ही बघायला लागली. इंद्रनीलने तिला थांबवलं. तो म्हणाला, ‘मला माहितीय कुणी केलंय हे..’ बायकोने विचारलं, ‘कसं काय?’ त्यानं कपाळाकडं बोट दाखवलं. त्यावर मोठ्या अक्षरात ‘घाटी’ असं गोंदवलं होतं. आणि त्याला बेडशीटने बांधून ठेवलं होतं. कुठंही इजा नव्हती. तोंडावर रुमाल होता. शरीरावर इजा नसली, तरी इंद्रनीलच्या मनात खोल जखम झाली होती. हा शब्द आता आयुष्यभर त्याचा पिच्छा पुरवणार होता. कपाळावरून खोडून टाकला, तरी मनातून कसा खोडणार? (संपर्कः jarvindas30@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:कृष्णा जेव्हा पायी 6 मजले चढून गेल्या...

आज मी ज्यांच्याबद्दल लिहिणार आहे, त्यांना फिल्म इंडस्ट्रीतील सर्वोत्कृष्ट यजमान, सर्वांत ग्रेसफुल आणि क्लासी लेडी ही पदवी मिळाली होती. पण, त्यांच्याबद्दल फार कमी लिहिले गेले आहे. ही अप्रतिम व्यक्ती म्हणजे कृष्णा आंटी अर्थात श्रीमती कृष्णा राज कपूर. जरा विचार करा, कृष्णा आंटींचे सासरे पृथ्वीराज कपूर, दीर शम्मी कपूर आणि शशी कपूर. गीता बाली, नीला देवी आणि जेनिफर या जावा. रणधीर कपूर, ऋषी कपूर, राजीव कपूर, रितू नंदा, रीमा जैन ही मुले. बबिता आणि नीतू सिंग या सुना. करण कपूर, कुणाल कपूर, रणबीर कपूर हे नातू. करिश्मा कपूर, करीना कपूर, रिद्धिमा कपूर या नाती. अरमान जैन, आधार जैन असे आप्त... याशिवाय, अवघी फिल्म इंडस्ट्री त्यांच्या अवतीभवती होती. ज्या कृष्णा आंटींच्या कुटुंबात इतके स्टार होते आणि इंडस्ट्रीतील स्टारही ज्यांचा आदर करत असतील, तर त्यांचा मानमरातब कसा असेल? पण, तरीही कृष्णा आंटी खूप साध्या, डाऊन टू अर्थ होत्या. संपूर्ण फिल्म इंडस्ट्रीने त्यांच्यापुढे आदराने डोके टेकवायची, पण त्या मात्र तितक्याच साध्या, सरळ आणि प्रेमळ होत्या. मी खूप भाग्यवान आहे की मला त्यांचे अपार प्रेम मिळाले. त्या मला त्यांच्या कुटुंबातीलच एक समजत होत्या. माझ्या आयुष्यात त्यांचे सर्वांत महत्त्वपूर्ण योगदान होते. लग्न झाल्यावर मी पत्नी हनानला पहिल्यांदाच परदेशात म्हणजे अमेरिकेत ‘आ अब लौट चले’च्या शूटिंगच्या वेळी घेऊन गेलो. सोबत कृष्णा आंटीही होत्या. माझी पत्नी एक महिना त्यांच्यासोबतच होती. ती त्यांच्या सहवासात राहिली. मी दिवसभर शूटिंगमध्ये गुंतलेलो असताना कृष्णा आंटी तिला बाहेर फिरायला, शॉपिंगला घेऊन जायच्या, नवी ठिकाणे दाखवायच्या. एकेदिवशी शूटिंगमधून मी मोकळा झाल्यावर त्यांनी मला आणि माझ्या पत्नीला दोन-तीन तास ड्रायव्हिंग करून अटलांटिक सिटीमधील एका कॅसिनोमध्ये नेले. तिथे आम्हाला एक हजार डॉलर दिलेे आणि एन्जॉय करुन या, असे सांगितले. हे सांगण्याचा उद्देश एवढाच की, त्या खूप मोठ्या मनाच्या आणि उमद्या स्वभावाच्या होत्या. त्यामुळे माझ्या पत्नीवर कृष्णा आंटींचा इतका प्रभाव पडला की, तिने त्यांना आपला आदर्श मानले. मीसुद्धा कृष्णा आंटींसारखी बनेन, लोक त्यांचा जसा आदर करतात, त्यांच्यावर प्रेम करतात, प्रशंसा करतात, त्याप्रमाणे लोकांनी आपलेही कौतुक करावे, प्रेम करावे, आदर करावा, असे तिला वाटायचे. माझी पत्नी पूर्णपणे कृष्णा आंटींसारखी बनू शकली नाही. पण, ती नक्कीच त्यांच्या खूप जवळ पोहोचली होती. म्हणतात ना, चांगल्या संगतीचा परिणाम होतो. तसा परिणाम माझ्या पत्नीवरही झाला. यावरुन मला फरहत एहसास यांचा एक शेर आठवतोय... चांद भी हैरान दरिया भी परेशानी में है, अक्स किस का है कि इतनी रोशनी पानी में है।। १९९९ मध्ये माझी मुलगी अल्फियाचा जन्म झाला, तेव्हा कृष्णा आंटी तिला पाहायला माझ्या घरी आल्या होत्या.बिल्डिंगची लिफ्ट बिघडली होती. त्यामुळे त्या सहा मजले पायऱ्या चढून आल्या आणि घरात येऊन बसल्या. विचार करा, त्यावेळी त्या साधारण ७० वर्षांच्या होत्या. आम्ही बराच वेळ गप्पा मारल्या. दुसऱ्या दिवशी मला पहिला फोन आला तो करिश्मा कपूरचा. तिने विचारले की, आजी तुमच्या घरी आली होती, ती कशी आली होती? त्यानंतर आणखीही काही लोकांचे मला फोन आले. सगळे एकच गोष्ट आश्चर्याने विचारत होते की, कृष्णा आंटी तुमच्या घरी कशा आल्या होत्या? तेव्हा मला समजले की, कृष्णा आंटी आपल्या कुटुंब आणि नातेवाईकांशिवाय कुणाच्याही घरी जात नसत. फक्त अनिल कपूरच्या आई, ज्या त्यांच्या घनिष्ट मैत्रीण होत्या, त्यांच्या घरी त्या जायच्या. म्हणून त्या माझ्या घरी कशा आल्या, याचे सर्वांना आश्चर्य वाटत होते. ३० सप्टेंबर २०१८ ची ही गोष्ट आहे, जेव्हा ऋषी कपूर यांना स्वत:च्या कॅन्सरविषयी समजले होते. नीतूजी आणि रणबीर लगेच त्यांना अमेरिकेला घेऊन गेले. ३० सप्टेंबरला नीला आंटी म्हणजे श्रीमती शम्मी कपूर यांचा वाढदिवस होता. मी त्यांना शुभेच्छा देण्यासाठी फोन केला. त्या खूप दु:खी होत्या. ऋषी कपूर यांच्याविषयी ऐकून मलाही वेदना होत होत्या. मी म्हणालो, ‘नीला आंटी, मला चिंटूजींची काळजी वाटतेय, पण ईश्वराच्या कृपेने तिथल्या उपचारानंतर ते नक्की बरे होतील.’ मात्र, मला त्यावेळी सर्वांत जास्त काळजी वाटत होती, ती कृष्णा आंटींची. कारण त्यांना ही बातमी सहनच होणार नव्हती. मी इतका बेचैन होतो की मला रात्रभर झोपही आली नाही. मला आठवतंय, रात्री अडीच-तीन वाजता मी आणि बोनी साहेब बोलत होतो. मी त्यांना म्हणालो की, मला कृष्णा आंटींची खूप चिंता वाटतेय, देवाने त्यांची काळजी घ्यावी. चिंटूजींच्या आजाराची बातमी त्यांनी मनावर घेऊ नये.. पण, नंतर तेच झाले ज्याची मला भीती होती. सकाळी उठल्यावर मला बातमी समजली की, ३० सप्टेंबरच्या उत्तररात्री म्हणजे १ ऑक्टोबरच्या पहाटे, जेव्हा मी आणि बोनी साहेब बोलत होतो, तेव्हा कृष्णा आंटी आम्हा सर्वांना सोडून गेल्या होत्या. आपले शब्द, सुखद आठवणी आणि आदर्श उदाहरण मागे ठेवून त्या गेल्या. मला खात्री आहे, ईश्वरानेही त्यांना स्वर्गात उच्च स्थान दिले असेल. आज त्यांच्या स्मरणार्थ “आप की कसम’मधील हे गाणे ऐका... ज़िंदगी के सफ़र में गुज़र जाते हैं जो मक़ाम वो फिर नहीं आते, वो फिर नहीं आते… स्वतःची काळजी घ्या आणि आनंदी राहा.

देश - परदेश:होते म्हणू स्वप्न एक...

पर्यावरण रक्षण, विस्थापितांचे पुनर्वसन अशा प्रश्नांची योग्य पद्धतीने उकल करुन एका नव्या, आदर्श शहराच्या निर्मितीची संधी राज्याने सोडता कामा नये. गुजरातेत सध्या ‘गिफ्ट सिटी’चे काम पूर्ण होत आले आहे. इतिहास महाराष्ट्राला विचारणार आहे की, राज्याच्या निर्मितीनंतर नेमके कोणते ‘नवे’ शहर तुम्ही वसवले? त्या डोंगराच्या खांद्यावर उभे राहून तुम्ही खाली पाहिले, तर तुम्हाला एखाद्या स्वप्नासारखा सुंदर नजारा दिसतो. डाव्या बाजूला पर्वतांची रांग आणि तिला लगटून वाहणारी नदी. समोर, उजवीकडे आणि ज्यावर आपण उभे आहोत, या सगळ्याच देखण्या रांगा. अगदी समोर खाली दरीत पाहिले, तर आपण उभे असलेल्या आणि समोरच्या डोंगरांच्या मधोमध एक सुंदर तलाव आपले ध्यान आकर्षित करतो. डावीकडची पर्वतराजी आणि अगदी उजवीकडची, थोडी दूरवरची पर्वतराजी गर्द हिरव्या झाडांनी भरुन गेलीय. समोरच्या डोंगरावर आणि आपण उभे आहोत त्या डोंगरावर मात्र अधूनमधून झाडांमध्येच लपलेली घरे, अन्य इमारती अंधुकशा दिसताहेत. ढग मस्तपैकी मनमानी करीत हुंदडताहेत. तलावाच्या बांधाचा पूल या तीरावरुन त्या किनाऱ्याकडे जात निवांत पहुडला आहे. एक छोटीशी लहरही तलावाची ध्यानस्थ अवस्था भंग पाऊ देत नाही. आणि चारी बाजूचे डोंगर आश्चर्यचकित होऊन स्वत:ची तंतोतंत प्रतिमा त्या पाण्यात बघत रममाण झाले आहेत... हे वर्णन स्वित्झर्लंडचे नाही, अॅमेझॉनचे नाही की इटलीतील पोर्टोफिनोचे नाही. पुण्यापासून दीड तासाच्या अंतरावर असलेल्या ‘लवासा’चे हे वर्णन. आतापर्यंत आपण या पहाडांच्या अत्युच्च बिंदूवरुन खालचे, आजूबाजूचे स्वर्गीय सौंदर्य पाहिले. आता खाली उतरुया आणि पोर्टोफिनो या इटलीच्या नगरीची प्रतिकृती म्हणून उभारलेल्या लवासाकडे जाऊया. थोडक्यात, स्वप्नातून सत्याकडे... तलावाच्या बाजूलाच ‘पोर्टोफिनो’ या नावाचा रस्ता आहे. या रस्त्याच्या आणि तलावाच्या मध्ये बहुमजली इमारतींची माळ आहे. कुठुनही तलाव दिसावा अशा बेताने बांधलेली ही घरे आहेत. पण, तिथं माणसांचा वावर नाही. किंवा फारच कमी आहे. इमारती मूलत: चांगल्या असाव्यात, पण रंगरंगोटी आणि देखभाल नसल्यासारख्या. संपूर्ण परिसरात एक उदासी दाटलेली. उजवीकडे टेकडीवर अर्धवट सोडून दिलेल्या बंगल्यांचे आणि व्यवसायासाठी उभारलेल्या इमारतींचे सांगाडे. काही घरांच्या बाल्कनीत वाळायला घातलेल्या कपड्यांची रांग. संपूर्ण रस्ता ओलांडून तलावाच्या दुसऱ्या बाजूला गेलो. जाताना एखाद्या मोठ्या गावात असावे तसे, पण अत्यंत तकलादू बांधकाम असलेले दुकानांच्या रांगेने भरलेले मार्केट. इथले एकमेव. तलावाच्या दुसऱ्या बाजूलाही अशाच अर्धवट बांधलेल्या निर्जीव इमारतींचे सांगाडे. जिकडे पाहावे तिकडे असेच दृश्य. रम्य परिसराच्या पार्श्वभूमीवर मनाला खंत वाटावी असे ओरखडे. मात्र, अजूनही आशा वाटावी असे दोन ओअॅसिस इथे तग धरुन आहेत. एकेकाळी इथे ऑक्सफर्ड विद्यापीठ येईल, अशी अपेक्षा होती. ते काही आले नाही. पण, बेंगळुरुच्या क्राइस्ट युनिव्हर्सिटीची शाखा इथे आहे. त्यामुळे आजही इथे शिक्षक आणि विद्यार्थी मिळून दोनेक हजार रहिवासी आहेत. दुसरे ओअॅसिस म्हणजे, आशियाना कंपनीचा ‘ज्येष्ठ नागरिक अधिवास’. या दोन संस्थांमुळे आणि खरे तर क्राइस्ट युनिव्हर्सिटीमुळे लवासाच्या हृदयाची धडधड जिवंत आहे. तलावाकाठची दुकाने, काही घरांमधले रहिवासी यांचा वावर यामुळे हा परिसर थोडाफार टिकून आहे. अपोलो हॉस्पिटलच्या भव्य इमारतीत फक्त एक डॉक्टर आहे. या मृत्युपंथाला लागलेल्या लवासाचे करायचे तरी काय? इथे अजूनही एक आदर्श, मध्यम आकाराचे शहर उमलू शकेल का, या प्रश्नाने खरं तर मी अस्वस्थ झालोय. मान्य आहे, पर्यावरणप्रेमींनी या प्रकल्पाबाबत प्रश्न उपस्थित केले असतील. मान्य आहे, विस्थापनाचे आणि पुनर्वसनाचेही काही गंभीर मुद्दे असतील. मान्य आहे की, या प्रकल्पावर ८ हजार कोटींचे कर्ज आहे, दिवाळखोरी प्रकरणी न्यायालयाने एका कंपनीला एकचतुर्थांश किमतीला तो देऊनही सदर कंपनी वेळेत पैसे भरु शकली नाही आणि प्रकल्प पुनरुज्जीवनाचा मार्ग पुन्हा शून्यापासूनच सुरू करावा लागेल. पण, हे सगळे प्रश्न इतके अवघड आहेत का? पुण्यासारखी, मुंबईसारखी शहरे पर्यावरणाच्या विनाशावरती आजही विस्तारत आहेत. परिसरातील नद्या, टेकड्या, वृक्षराजी, शेतजमीन सगळे अशा वाढत्या शहरांनी गिळंकृत केले आहेत. तरीही त्यांच्याच विकासासाठी नवे पूल, नवे रस्ते यांच्या गोष्टी आपण करत असतो. आपण नवी शहरे केव्हा उभारणार? महाराष्ट्राच्या पुरोगामी प्रशासनाने पुढाकार घेऊन हा प्रकल्प ताब्यात घ्यायला हवा. पर्यावरण रक्षण, विस्थापितांचे पुनर्वसन अशा प्रश्नांची योग्य पद्धतीने उकल करुन एका नव्या, आदर्श शहराच्या निर्मितीची ही संधी राज्याने सोडता कामा नये. स्वातंत्र्यानंतर एक चंदीगड वगळता दुसरे नाव घ्यावे असे नवे शहर भारताने वसवले नसावे. गुजरातेत सध्या ‘गिफ्ट सिटी’चे काम पूर्ण होत आले आहे. इतिहास महाराष्ट्राला विचारणार आहे की, राज्याच्या निर्मितीनंतर नेमके कोणते ‘नवे’ शहर तुम्ही वसवले? प्रश्न भ्रष्टाचार, पर्यावरण व्यवस्थापनाचा नाही. प्रश्न भूतकाळात काय झाले, याचाही नाही. प्रश्न प्रगतिशील, आधुनिक तरीही मानवी जीवन उंचावणाऱ्या संकल्पनांच्या अभावाचा आहे. जोपर्यंत अशा संकल्पनांचे बगीचे लोकशाहीला समृद्ध करत नाहीत, तोपर्यंत आपल्या स्वप्नांचे थवे हवेतच विरणार आहेत. (संपर्कः dmulay58@gmail.com)

रसिक स्पेशल:गांधीजी आणि क्रिकेट

‘गांधीजी आणि क्रिकेट?’ असा प्रश्न हे वाचणाऱ्या प्रत्येकाच्या मनात उभा राहील. गांधीजींचा क्रिकेटशी जवळपास काहीच संबंध आला नसला, तरी एकदा त्यांच्या समाजकारणात क्रिकेटचा विषय अचानक आला आणि त्यावर त्यांनी स्वीकारलेलं धोरण भविष्यासाठी दूरगामी ठरलं. बुधवारी, २ ऑक्टोबरला साजऱ्या होणाऱ्या गांधी जयंतीच्या औचित्याने त्या मागील भूमिका समजून घेण्याचा हा प्रयत्न... म. गांधींचा क्रिकेटशी असलेला संबंध हा त्यांच्या एकूण व्यापक दृष्टिकोनाचा एक भाग म्हणून अभ्यासणं गरजेचं आहे. १९०९ मध्येच गांधीजींनी आधुनिक विकासवादाबद्दलची आपली मतं स्पष्ट केली होती. वर्चस्ववादाच्या विरोधातला नि:शस्त्र लढा लढणं, जातिवाद, समाजामधली असामनता या सगळ्या गोष्टींशी लढायचं असेल, तर मनोरंजनाच्या आधुनिक साधनांपासून आपण दूर राहिलं पाहिजे, अशी त्यांची स्पष्ट भावना होती. यामुळेच चित्रपट, रेडिओ अशा करमणुकीच्या सोयींपासून लोकांनी लांब राहण्याविषयी ते आग्रही असत. साहजिकच, आधुनिक खेळ आणि त्यातही ब्रिटिशांनी भारतात आयात केलेला क्रिकेटसारखा खेळ त्यांना पसंत असणं खूपच अवघड होतं. शालेय जीवनात राजकोटमध्ये राहात असताना त्यांच्या पारशी मुख्याध्यापकांनी सगळ्या विद्यार्थ्यांना जिम्नॅस्टिक्स आणि क्रिकेट या खेळांची सक्ती केली होती. हे गांधीजींना अजिबात रुचलं नाही. एक तर मुळात ते स्वभावाने काहीसे लाजाळू असल्यामुळे इतर मुलांसह खेळांमध्ये सहभागी व्हायला कचरत असत. दुसरं म्हणजे, त्यांचे वडील खूप आजारी असल्यामुळं आपण त्यांच्या सेवेसाठी त्यांच्या जवळ राहिलं पाहिजे, असं त्यांना वाटायचं. क्रिकेट तसंच फुटबॉल हे खेळ त्यांची सक्ती होईपर्यंत आपण कधीच खेळलो नसल्याचं गांधीजींनीच पुढे सांगितलं. शिवाय, जिम्नॅस्टिक्सला आपण विरोध करणं चुकीचं होतं, हेही त्यांनी मान्य केलं. माणसाच्या मानसिक जडघडणीबरोबरच त्याची शारीरिक जडणघडणही तितकीच महत्त्वाची असल्याचं नमूद करतानाच, आपण पूर्वी जिम्नॅस्टिक्स हा फक्त शारीरिक क्रीडा प्रकार असल्याचा समज करून घेण्याची चूक केली, हेही त्यांनी प्रांजळपणे सांगितलं. विसाव्या शतकाच्या सुरूवातीपासून भारताला स्वातंत्र्य मिळण्याच्या आधी काही काळापर्यंत भारतामध्ये धार्मिक विभागणीवर आधारित असलेल्या क्रिकेट स्पर्धा खेळल्या जायच्या. सुरूवातीला त्यात पारशी, हिंदू, मुस्लिम असे तीन संघ असले, तरी कालांतरानं ही तिरंगी स्पर्धा आणखी व्यापक होत चौरंगी अणि त्यानंतर पंचरंगी झाली. दरम्यान, भारतात रणजी करंडक ही राष्ट्रीय स्पर्धा सुरू झाल्यावर, आता धार्मिक आधारावरचं क्रिकेट पुरे झालं, असा मतप्रवाह १९४० च्या सुमाराला वाढीस लागला. हिंदू जिमखान्याच्या काही सदस्यांनीसुद्धा ही स्पर्धा भरवू नये, असं मत व्यक्त केलं. अर्थात, आपल्यातील चर्चेतून हा मुद्दा निकालात निघू शकेल, असं हिंदू जिमखान्याच्या सदस्यांना वाटत नसल्यामुळं आपण विनाकारण चर्चेचं गुऱ्हाळ न लावता गांधीजींशी चर्चा करून त्यांना याविषयी काय वाटतं हे तपासावं, असं बहुतांश लोकांचं मत पडलं. यासाठी ६ डिसेंबर १९४० ला गांधीजींना त्यांच्या वर्धा इथल्या आश्रमात भेटण्यासाठी म्हणून हिंदू जिमखान्याचे अध्यक्ष एस. ए. शेटे, उपाध्यक्ष एम. एम. अमरसे आणि एक सदस्य जमनादास पितांबर अशी तीन जणांची समिती रवाना झाली. या समितीची गांधीजींशी झालेली चर्चा पंचरंगी सामन्यांचं भवितव्य ठरवण्याच्या दृष्टीनं महत्त्वाची होती. त्यावेळी या संदर्भात गांधीजींनी व्यक्त केलेल्या मतांची बातमी इंग्रजी दैनिकात विस्ताराने प्रसिद्ध झाली होती. त्यांच्या या मतांचा सारांश असा : ‘मुंबईमध्ये होऊ घातलेल्या पंचरंगी सामन्यांविषयी माझं मत काय आहे, हे अनेक जण जाणू इच्छितात... सत्याग्रही लोकांची अटक आणि त्यांना तुरुंगात टाकणं या गोष्टींच्या निषेधार्थ या स्पर्धेतून बाहेर पडण्याच्या बेताविषयी मला आत्ताच समजलं. यासाठी हिंदू जिमखान्याचे तीन पदाधिकारी मला भेटले. खरं म्हणजे, मला या स्पर्धेविषयी आणि तिच्यासंबंधीच्या रूढ संकेतांविषयी फारसं काही माहीत नाही. साहजिकच, माझं या विषयीचं मत हे एखाद्या सर्वसामान्य अबोध माणसासारखं समजण्यात यावं. तरीही ही स्पर्धा होऊ नये, असं मानत असलेल्या लोकांच्या पारड्यात माझं मत नि:संशयपणे जातं, हे मी नमूद करतो. तसंच कुठल्या ना कुठल्या मार्गानं सत्याग्रहासाठी मदत मिळवण्याकरीता मी हे अजिबात म्हणत नसल्याचं स्पष्ट करतो. आंतरमहाविद्यालयीन किंवा संस्था-संस्थांमधले अशा प्रकारचे सामने खेळलं जाणं मी समजू शकतो; पण हिंदू, पारशी, मुस्लिम आणि अन्य समुदाय यांच्यामध्ये सामने खेळवण्याची कल्पना माझ्या पचनी कधीच पडली नाही. खरं म्हणजे, खिलाडूवृत्तीला अतिशय मारक अशीच ही संघांची रचना आहे. जाती-धर्मांपासून मुक्त असं आपल्या आयुष्यात एकही क्षेत्र असू शकत नाही का? म्हणूनच जे कुणी याच्याशी संबंधित असतील, त्यांनी अशा प्रकारच्या सामन्यांवर बंदी घालावी, असं मी सुचवेन. तसंच जोपर्यंत जग आणि पर्यायाने भारत जागतिक महायुद्धाच्या रक्तरंजित काळात राहील, तोपर्यंत हे क्रीडा प्रकारच तात्पुरते थांबवावेत, असंही आवाहन मी करू इच्छितो.’ आयुष्यभर हिंदू-मुस्लिम एकतेसाठी प्रयत्नशील असलेल्या गांधीजींचा दृष्टिकोन क्रिकेट, पंचरंगी सामने यांच्यापेक्षा खूप व्यापक होता, हे वेगळं सांगायला नको. मुस्लिमांचा क्रिकेटचा वेगळा संघ असू शकतो, तर उद्या मुस्लिमांनी आपला स्वत:चा देश मागितला तर हे लोक त्यावेळी काय भूमिका घेणार, असा त्यांच्या मनातला खरा प्रश्न होता. आयुष्यामधल्या अगदी छोट्यातल्या छोट्या गोष्टीपासून ते मोठ्या निर्णयांपर्यंत प्रत्येक बाबतीत हिंदू-मुस्लिम एकतेपुढे इतर सगळ्या गोष्टी त्यांच्या दृष्टीनं गौण होत्या. गांधीजींच्या टीकाकारांना मात्र ही गोष्ट मान्य नव्हती. इतकी वर्षे धार्मिक तत्त्वांवर आधारित संघांची निर्मिती होत असताना हिंदू-मुस्लिम संबंध बिघडले नसतील, तर आता हा प्रश्न कशाला विचारला जातो, असं त्यांचं म्हणणं होतं. गांधीजींना मात्र पूर्वीची राजकीय आणि सामाजिक परिस्थिती आता राहिली नसल्याचं भान होतं. त्यामुळं किमान इथून पुढं तरी अशा प्रकारच्या स्पर्धा होऊ नयेत, अशी त्यांची इच्छा होती. तसंच दुसरा मुद्दा म्हणजे, पूर्वीपासूनच त्यांना विदेशी क्रीडा प्रकार; त्यातही क्रिकेट आणि एकूणच मनोरंजन, चैन अशा गोष्टींविषयी अजिबात आपुलकी नव्हती. कदाचित ही गोष्टसुद्धा मूळच्या धर्माधारित विभागणीला त्यांच्या असलेल्या विरोधात मिसळली गेली असावी. गांधीजींच्या या भूमिकेवर त्या काळातील काही लोकांनी भरपूर टीका केली. पण, अखेर गांधीजींचा सम्यक विचारच योग्य ठरला. भारतामधलं धार्मिक आधारावरचं क्रिकेट बंद पडलं, ते कायमचंच! (संपर्कः akahate@gmail.com)

रसिक स्पेशल:अक्षय शिंदेचं काय झालं?

बदलापूर प्रकरणातील आरोपी अक्षय शिंदेचा पोलिसांनी एन्काउंटर केला. त्यानंतर, आता खरा ‘न्याय’ झाला, या भावनेनं पेढे वाटले गेले. मुळात हे बालिकांवरील अत्याचाराचं कृत्य अत्यंत घृणास्पद होतं आणि त्यातील गुन्हेगाराला कठोर शिक्षा व्हायलाच पाहिजे, याबद्दल कुणाचंही दुमत नाही. मात्र, अशा प्रकारे ‘न्याय’ मिळवण्याची मानसिकता लोकांमध्ये वाढू लागणं, हे जास्त चिंताजनक आहे. त्यामुळंच या एन्काउंटरनंतर अनेक प्रश्नांचं मोहोळ उठलं आहे. शाळेतील बालिकांवर अत्याचार झाल्याचं उघडकीस आल्यानंतर बदलापुरात मोठा उद्रेक झाला. २० ऑगस्टला मोठं आंदोलन झालं. हजारो आंदोलकांनी रेल्वे वाहतूक बंद पाडली. मंत्री गिरीश महाजन त्या खवळलेल्या जनसमुदायाला सामोरे गेले, तेव्हा गर्दीतून फक्त ‘फाशी, फाशी...’ एवढाच संतप्त घोष ऐकू येत होता. महाजनांचं ऐकून घ्यायला कोणीही तयार नव्हतं. ‘पीडित तुमची मुलगी असती तर?’ असा सवालही महाजनांना विचारला गेला. त्यावर, ‘आपल्याकडं कायदा, न्यायव्यवस्था आहे. त्यानुसार गुन्हेगाराला कठोरात कठोर शिक्षा दिली जाईल...’ वगैरे महाजन समजावत होते. पण, ते ऐकण्यात कोणालाही रस नव्हता. वातावरणच तेवढं तापलेलं होतं. ते साहजिकही होतं. ज्यांना आपल्याबाबतीत काय घडलं ते नीट सांगताही येणार नाही, अशा बालिकांवर अत्याचार झाला होता. त्यामुळं लोकांचा राग अनाठायी नव्हता. आता या घटनेला महिना उलटल्यानंतर यातील आरोपी अक्षय शिंदेचा पोलिसांनी एन्काउंटर केल्याची बातमी आली. त्यानंतर काही ठिकाणी पेढे वाटून आनंद व्यक्त करण्यात आला. पोलिसांनी स्वसंरक्षणार्थ केलेल्या गोळीबारात अक्षय शिंदेचा मृत्यू झाल्याची माहिती मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांनी दिली. तर पोलिसांनी ‘फेक एन्काउंटर’ केलेलं नाही, असा खुलासा गृहमंत्री देवेंद्र फडणवीसांनी केला. दुसऱ्या दिवशी मुंबईत ठिकठिकाणी गृहमंत्री फडणवीस यांची हातात बंदूक घेतलेल्या फोटोंसह ‘बदला पुरा’ असं लिहिलेली होर्डिंग झळकली. सोशल मीडियावरून या प्रकरणी ‘देवा भाऊ’ अर्थात फडणवीसांनी कसा न्याय दिला आहे, अशा पोस्ट व्हायरल झाल्या. त्यात या न्यायाची कोलकातामधील अत्याचार प्रकरणाशी तुलना करण्यात आली. मुख्यमंत्री शिंदे यांच्या समर्थकांनीही ‘न्याय देणारा असा हा धर्मवीर’ अशी पोस्टर्स सर्वत्र झळकावली. विरोधी पक्षांनी यावर जोरदार टीका केली. “मुख्यमंत्री शिंदे आणि उपमुख्यमंत्री फडणवीस यांच्यात ‘सिंघम’ कोण यावरून भांडणं सुरू आहेत, फडणवीसांच्या मतदारसंघात महिलांवरील अत्याचाराच्या १०० हून अधिक घटना घडल्या, तिथं किती लोकांचा एन्काउंटर करण्यात आला?’ असा सवाल खासदार संजय राऊतांनी विचारला. जिथं अत्याचाराचा प्रकार घडला, त्या शिक्षण संस्थेच्या भाजपशी संबंधित संचालकांना वाचवण्याचा प्रयत्न केला जात आहे, असा आरोपही त्यांनी केला. विधानसभेतील विरोधी पक्षनेते विजय वडेट्टीवार यांनी, ‘या प्रकरणात पहिल्यापासूनच आमचा पोलिसांवर विश्वास नाही. आता या घटनेची न्यायिक चौकशी व्हावी,’ अशी मागणी केली. तर, ‘यात गृह विभागाने दाखवलेला हलगर्जीपणा संशयास्पद आहे. या घटनेच्या सखोल चौकशीतून वस्तुस्थिती समोर यावी,’ अशी अपेक्षा शरद पवारांनी व्यक्त केली. दुसरीकडे, या एन्काउंटर प्रकरणी झालेल्या सुनावणीत उच्च न्यायालयाने पोलिसांना अनेक प्रश्न विचारले. “आरोपी अक्षयने पिस्तुल कसे हिसकावले? ते आधीच लोड कसे होते?’ असे विचारतानाच न्यायालयाने, ‘यावर आमचा विश्वास बसत नाही,’ अशी टिप्पणी केली. शिवाय, कोणताही सामान्य माणूस पिस्तूल हिसकावून गोळी झाडू शकत नाही, कोणताही कमजोर माणूस ते लोड करू शकत नाही, असे निरीक्षणही नोंदवले. ‘अक्षयने तीन गोळ्या झाडल्या, असं तुम्ही म्हणालात. एक गोळी पोलिसाला लागली. मग इतर दोन गोळ्या कुठं आहेत? गोळी पायावर किंवा हातावर का मारली नाही? अक्षयच्या डोक्यात एका बाजूनं घुसलेली गोळी दुसऱ्या बाजूला कुठं गेली? इतर अधिकाऱ्यांनी अक्षयला रोखलं का नाही?’ असे अनेक प्रश्न विचारत हे एन्काउंटर असू शकत नाही, असे सांगत न्यायमूर्तींनी, सर्व घटनाक्रमाचे व्हिडिओ फुटेज, जखमी पोलिसाचा वैद्यकीय अहवाल, फॉरेन्सिक अहवाल सादर करावा, असे आदेश दिले. याचा अर्थ विरोधी पक्षांपासून न्यायालयापर्यंत सर्वांनाच या एन्काउंटरविषयी साशंकता वाटते आहे. मुळात बदलापूरमध्ये बालिकांवर झालेल्या अत्याचाराचं कृत्य अत्यंत घृणास्पद होतं आणि त्यातील गुन्हेगाराला कठोर शिक्षा व्हायलाच पाहिजे, याबद्दल कुणाचंही दुमत नाही. मात्र, अशा प्रकारे ‘न्याय’ मिळवण्याची मानसिकता लोकांमध्ये वाढू लागणं, हे जास्त चिंताजनक आहे. त्यामुळंच या एन्काउंटरनंतर अनेक प्रश्नांचं मोहोळ उठलं आहे. कायदेशीर मार्गानं न्याय मिळण्यास उशीर होतो, त्यामुळं याप्रकारे ‘बदला’ घेत हिरो ‘न्याय’ मिळवून देतो, अशा थीमवर अनेक नाटके, सिनेमे आले. मात्र, विवेकवादी आणि पुरोगामी म्हणवणाऱ्या महाराष्ट्रात कायद्यावर, न्यायप्रक्रियेवर अजूनही विश्वास ठेवला जातो. म्हणून तर सामाजिक कार्यकर्त्यांचे दिवसाढवळ्या खून होऊनही न्याय मिळण्यासाठी वर्षानुवर्षे शांततापूर्ण आंदोलने केली जातात. अगदी कसाबसारख्या राष्ट्राच्या शत्रूलाही न्यायालयीन प्रक्रियेतूनच शिक्षा देऊन जगापुढं आदर्श ठेवला जातो. तुलनेने उत्तर आणि दक्षिण भारतात मात्र सिनेमातील असा ‘न्याय’ प्रत्यक्षातही देण्याचा प्रघात पडला आहे. अलीकडच्या काळात उत्तर प्रदेशने अशा ‘न्यायदाना’त आघाडी घेतली आहे. दक्षिणेतील हैदराबादचं एन्काउंटर प्रकरण अजूनही देशाच्या लक्षातून गेलेलं नाही. तिथे २०१९ मध्ये एका व्हेटर्नरी डॉक्टर असलेल्या तरुणीवर बलात्कार करून तिची हत्या करण्यात आली. त्या प्रकरणातील चारही आरोपींना पोलिसांनी एन्काउंटरमध्ये ठार केलं. त्यावेळी फुलं उधळत लोकांनी पोलिसांचं समर्थन केलं. मात्र, या प्रकरणी स्थापन करण्यात आलेल्या समितीने पोलिसांनी या चौघांची नियोजनपूर्वक हत्या केल्याचा निष्कर्ष काढला. महाराष्ट्रालाही तसा ‘एन्काउंटर’ हा प्रकार काही नवा नाही. १९८० – ९० च्या दशकात मुंबईतील अंडरवर्ल्डला रोखण्यासाठी पोलिसांनी हीच पद्धत वापरली. त्यासाठी स्वतंत्र पथकच तयार झालं. 'एन्काउंटर स्पेशालिस्ट' म्हणून काही अधिकारी हिरोही झाले. प्रदीप शर्मा त्यापैकीच एक. त्यांनी सुमारे १०० एन्काउंटर केल्याचं सांगितलं जातं. छोटा राजनचा सहकारी लखन भैय्या एन्काउंटर प्रकरणी अखेर शर्मांना जन्मठेपेची शिक्षा सुनावण्यात आली. आता अक्षय शिंदेचा मृत्यू ज्यांच्या गोळीमुळं झाला, त्या पोलिस अधिकाऱ्याने प्रदीप शर्मांसोबत काम केलं होतं, अशी माहिती समोर येत आहे. बदलापूरमध्ये ज्या चिमुकलीवर अत्याचार झाला, तिची गरोदर आई तक्रार देण्यासाठी गेली असताना तिला १२ तास ताटकळत ठेवण्यात आलं. तेच पोलिस एवढे कार्यतत्पर कसे झाले, असा प्रश्नही विचारला जात आहे. या गुन्ह्यातील मुख्य आरोपी अक्षय शिंदे होता. त्याच्या मृत्यूमुळं आता न्यायालयात गेलेलं अत्याचाराचं हे प्रकरणही बंद करण्यात येईल, असा अंदाज व्यक्त होत आहे. त्याचवेळी माहिती अधिकार कार्यकर्ते केतन तिरोडकर यांनी, मुंबई उच्च न्यायालयात एक जनहित याचिका दाखल केली आहे. बदलापूरमधील सदर शाळेच्या विश्वस्तांवरच मानवी तस्करी आणि चाइल्ड पॉर्नोग्राफीत सहभागी असल्याचा आरोप त्यामध्ये केला आहे. यात काही बड्या आरोपींना वाचवण्याचा प्रयत्न सुरू आहे. त्यामुळं या प्रकरणाचा तपास सीबीआय म्हणजे केंद्रीय अन्वेषण विभागाकडे द्यावा, अशी मागणी याचिकेत करण्यात आली आहे. कायद्याचा असा कीस आता पडतच राहील. पण, मुद्दा उरतो तो समंजस समाज म्हणून आपण दाखवत असलेल्या मानसिकतेचा. आजूबाजूला अनेक अनैतिक व्यवहार, गैरप्रकार, भ्रष्टाचार घडताना दिसतात. त्या प्रत्येकाला आपण अशाच प्रकारे शिक्षा देण्याची मागणी करणार आहोत का? अत्याचाराची घटना समोर आली, तेव्हा बदलापूर रेल्वे स्टेशनवर मोठं आंदोलन झालं. हे आंदोलन पेटवण्यात विरोधकांचा हात आहे, असा सत्ताधाऱ्यांचा आरोप होता. महिनाभरानंतर या प्रकरणी ‘न्याय’ करून बाजी मारल्याचा आनंदही त्याच स्टेशनवर साजरा करण्यात आला. या प्रकारे आता निवडणुकीपर्यंत अशा प्रकारचे कुरघोडीचे खेळ होणारच नाहीत, याची खात्री कोण देऊ शकेल?सत्तेचा खेळ दाखवणारा ‘सामना’ हा मराठी सिनेमा १९७० च्या दशकात फार गाजला. त्यात मारुती कांबळे नावाच्या माणसाचा काटा काढला जातो. त्यानंतर नैतिकतेची चाड असणारा, डॉ. श्रीराम लागूंनी साकारलेला गावातील भणंग मास्तर सतत सिनेमाभर ‘मारुती कांबळेचं काय झालं?’ असं विचारत राहतो. या सिनेमाची, त्यातील राजकारणाची आणि मारुती कांबळेची आठवण यावी, अशी सध्याची परिस्थिती आहे. अर्थात, ‘सामना’तील मारुती कांबळे ही निवृत्त सैनिकाची व्यक्तिरेखा होती आणि त्या प्रसंगाला जात-वर्गसंघर्षाची किनार होती. त्याची तुलना अल्पवयीन मुलींवर अत्याचार करणाऱ्या या नराधमाशी कधीच होऊ शकत नाही. पण, राजकीय सत्तासंघर्षाच्या अस्वस्थ पार्श्वभूमीवर होणाऱ्या अशा मृत्यूचं गूढ मात्र सगळीकडं सारखंच असतं. त्यामुळं पुढच्या काळातही ‘अक्षय शिंदेचं काय झालं?’ असा प्रश्न ऐकू येत राहिला, तर नवल वाटू नये! (संपर्कः dnyanabatukaram@gmail.com)

वेब वॉच:पावसाच्या थेंबांमध्ये जेव्हा उमलती माणिक - मोती...

हलका पाऊस पडतोय.. त्याच्या आवाजाच्या पार्श्वभूमीवर मोबाइलवर गजर वाजल्याचा आवाज येतो.. पहाटेच्या अंधारातून एकदम खिडकीच्या आतला प्रकाश दिसतो.. एक स्त्री घरातले टॉयलेट साफ करते, भांडी घासते, मिक्सर सुरू करते.. आता दिवसाच्या प्रकाशात पाऊस पडतोय.. ती स्त्री घराबाहेर पडलेल्या फुलांचा सडा साफ करते, चहा करते, डोसा करताना दिसते.. कामासाठी तयार झालेली ती स्त्री आरशासमोर स्वतःला मूकपणे न्याहाळते. नवरा सोफ्यावर बसला आहे, तो त्याच्या लॅपटॉपमध्ये मग्न आहे. आयटीमध्ये काम करत असावा बहुदा. ती स्त्री सोफ्यावर बसलेल्या नवऱ्याला कॉफी आणून देते. तो लॅपटॉपमध्ये इतका मग्न आहे की, बायकोला हाय-बाय करत नाही. ती घराचा दरवाजा उघडून बाहेर येते. कोसळणाऱ्या पावसात कार चालवत असतानाच तिचा मोबाइल वाजतो... ‘निघालीस का ऑफिसला?’ ‘हां अम्मा, तो जागा झाला का?’ ‘तुझा भाऊ? तो झोपलाय अजून..’ ‘आणि तुझी सून..?’ ‘ती नेहेमीच लवकर उठते. ती योगा करत असेल टेरेसवर..’ चार मिनिटांत अनेक शॉट्सचा कोलाज बघितल्यावर हा संवाद ऐकू येतो, तेव्हा प्रेक्षकाना बरंच काही समजलेलं असतं. त्याचवेळी कारच्या बंद काचेवर पावसाचे थेंब जमा झालेले दिसतात.. जणू मोत्याचे दाणेच! त्याचवेळी पडद्यावर अक्षरे उमटतात... Swathi Mutthina Male Haniye – ‘स्वाती मुत्थीना मळे हनिये’ म्हणजेच पावसाच्या थेंबांमध्ये उमलले माणिक-मोती. चित्रपट ही चित्रभाषा आहे. त्यामुळं संवादापेक्षा दिसणाऱ्या चित्रांमधून, विविध शॉट्समधून प्रेक्षकांनी आपापले अर्थ काढावेत. ‘Show, don’t tell’ या तत्त्वानुसार प्रेक्षकांना हुशार समजून काढलेले चित्रपट दर्जेदार असतात, याचे प्रत्यंतर हा चित्रपट पदोपदी देतो. राज बी. शेट्टी या अभिनेत्याने चित्रपटाच्या लेखन आणि दिग्दर्शनासोबतच मुख्य व्यक्तिरेखा साकारण्याची जबाबदारीही लीलया पेलली आहे. पहिल्या चार मिनिटांच्या अनेक शॉट्सच्या कोलाजमधून प्रेक्षकांना संवादाशिवाय बरंच काही समजतं. प्रेरणा (सिरी रविकुमार) घरातली सगळी कामं करून एक कौन्सेलर या नात्याने हॉस्पिटलमधील पेशंटचे म्हणणे / तक्रारी शांतपणे ऐकून घेते. तिचा नवरा सागर (सूर्या वशिष्ठ) घरामध्ये काहीही काम करत नाही. तिच्या अथक परिश्रमांची तिच्या नवऱ्याला कदर नाही. तो घरातली कामं टाळण्यासाठी सकाळपासून मोबाइल किंवा लॅपटॉप हातात घेऊन बसलेला असतो. ती अनेक व्याप सांभाळते, तरीही तिला ऑफिसला जाताना सोफ्यावर पाय पसरून बसलेल्या नवऱ्याला कॉफी द्यावी लागते. तिची सहकारी तिला एकदा विचारते, ‘मॅडम, तुमचे ईअरिंग नवीन आहेत का?’ ‘नाही, मॅच होतायत ना?’ ‘हो, छान दिसतायत!’ या वाक्यात ती पटकन् सहकारी स्त्रीचा हात पकडते आणि प्रेक्षकांच्या लक्षात येते की, तिचं कौतुक करणारं कोणीच नाही. ती प्रेमाला, कौतुकाला पारखी झाली आहे. अशा क्षणी पार्श्वसंगीतात व्हायोलिन वाजते, कधी एक ठराविक धून वाजते, तीच धून वारंवार ऐकल्यावर प्रेक्षकांना त्याचे वेगवेगळे संदर्भ समजतात. या चित्रपटातील मिथुन मुकुंदन पृथ्वी यांचे पार्श्वसंगीत आणि त्यांनी संगीतबद्ध केलेली गाणी हळूवार आहेत. तरल चित्रपटाला साजेसे संगीत असेल, तर त्या पार्श्वसंगीतातूनही अनेक दृश्ये अर्थवाही कसे होऊ शकतात, याची उत्तम प्रचिती या चित्रपटात येते. अनेक पेशंटना समजून घेता घेता अनिकेत नावाच्या एका पेशंटचे (राज बी. शेट्टी) आगमन होते, जो कौन्सिलिंगला नकार देतो. हा पेशंट मितभाषी असतो. पण, अनिकेत आणि प्रेरणा यांच्याभोवती गुंफलेल्या अनेक दृश्यांतून माणुसकी म्हणजे काय, तिचा अभाव म्हणजे नेमके काय, अशा अनेक प्रश्नांचा अर्थ उलगडतो. प्रेक्षकांना तो जाणवतो, भिडतो आणि त्याची परिणती म्हणजे हा चित्रपट परिणामकारक ठरतो. प्राइमवर उपलब्ध असलेला हा चित्रपट कन्नडमध्ये असला, तरी मोजक्या संवादांमुळे भाषा ही अडसर ठरत नाही. दिग्दर्शकाच्या रुपातही अफलातून कामगिरी करीत राज शेट्टी यांनी हा चित्रपट म्हैसूर-उटी येथील निसर्गरम्य वातावरणात १८ दिवसात चित्रित केला. हे कसे शक्य झाले याबद्दल ते सांगतात की, बांधीव पटकथा लिहिण्यासाठी आपण बराच वेळ दिला. त्यामध्ये संकलन कसे करावे, याबद्दलही काही संकल्पना आधीच ठरवल्या होत्या. त्यामुळे मोजके आणि आवश्यक तेवढेच शूटिंग केले. अशा चित्रपटाच्या कथेला साजेसा नैसर्गिक अभिनय सिरी रविकुमार आणि राज शेट्टी यांनी संयतपणे साकारला आहे. अर्थात, राज यांचे दिग्दर्शन ही चित्रपटाची मोठी जमेची बाजू आहेच. हा चित्रपट म्हणजे एक मानवी मनाचा ठाव घेणारे एक तरल चित्र आहे. असे चित्र बघायचे असते, ते त्याची कथा काय आहे, त्यापेक्षा ती कशी सादर केली आहे, हे अनुभवण्यासाठी. कथेसोबत कॅमेऱ्याचीही भाषा समजून घेत आपली समज वाढवण्यासाठी हा चित्रपट जरुर बघावा. (संपर्कः suhass.kirloskar@gmail.com)

वेध मुत्सद्देगिरीचा...:'ब्रिजेश मिश्रा' एक द्रष्टा मुत्सद्दी, कणखर सुरक्षा सल्लागार

जागतिक राजकारणाच्या इतिहासात १९९१ हे अत्यंत महत्त्वाचे वर्ष मानले जाते. या काळात घडलेल्या जागतिक राजकारणाचा सर्वच देशांवर दूरगामी परिणाम झाला. पण, भारतावर झालेला परिणाम हा मूलभूत होता. सोव्हिएत महासंघाच्या विघटनामुळे जागतिक राजकारणात भारत एकाकी पडला होता. अमेरिका ही एकमेव महासत्ता राहिल्याने त्या देशाच्या वर्चस्वाखालील राजकीय व्यवस्थेत स्वतःला सामावून घेणे, हेदेखील भारतीय परराष्ट्र धोरणासमोरचे आव्हान होते. देशांतर्गत राजकारणातही बदलाचे खूप मोठे वारे वाहू लागले होते. राजकीय पातळीवर आघाड्यांचे राजकारण सुरू झाले होते. त्यातून राजकीय अनिश्चिततेची स्थिती निर्माण झाली. दुसरीकडे, आर्थिक संकटामुळे भारताला जागतिकीकरणाचा मार्ग अवलंबावा लागला होता. या स्थितीला भारत सामोरे जात असतानाच सुरक्षेच्या संकल्पनेतही आमूलाग्र बदल झाले. कारगिल युद्ध, पाकिस्तान पुरस्कृत दहशतवाद यामुळे भारताच्या अंतर्गत आणि बाह्यसुरक्षेचे प्रश्न अधिक गंभीर होत चालले होते. परिणामी भारताची राष्ट्रीय सुरक्षा आणि परराष्ट्र धोरण यामध्ये संकल्पनात्मक बदलांची गरज होती, जेणेकरून जागतिक राजकारणातील नव्या प्रवाहांना भारत आत्मविश्वासाने सामोरे जाऊ शकेल. हा आत्मविश्वास निर्माण करणाऱ्यांमध्ये तत्कालीन पंतप्रधान अटलबिहारी वाजपेयी यांचे प्रधान सचिव आणि भारताचे पहिले राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार ब्रिजेश मिश्रा यांचे महत्त्वाचे योगदान होते. अणुचाचणी हा भारताच्या सुरक्षिततेच्या दृष्टीने अत्यंत कळीचा मुद्दा होता. चीनची अण्वस्त्र क्षमता ही चिंतेची बाब होतीच, पण चीनकडून पाकिस्तानला अण्वस्त्रसज्ज बनवण्यासाठी सुरू असलेली मदत अधिक गंभीर होती. अण्वस्त्र प्रसारबंदीच्या नावाखाली अमेरिकेने भारतावर अणुचाचणी न करण्यासाठी १९६८ पासूनच दडपण ठेवले होते. या पार्श्वभूमीवर मिश्रा यांनी अणुचाचणीचा आक्रमकपणे पुरस्कार केला. त्यांच्याच आग्रहामुळे तत्कालीन राष्ट्रीय लोकशाही आघाडीच्या निवडणूक जाहीरनाम्यात अण्वस्त्र धोरणाचा समावेश करण्यात आला. भारताने केलेली अणुचाचणी ही भारतीय जनतेची इच्छा आहे आणि तो भारताचा सार्वभौम निर्णय आहे, हे जागतिक समुदायावर बिंबवण्याचा यशस्वी प्रयत्न मिश्रा यांनी केला. वाजपेयींच्या नेतृत्वाखाली झालेली अणुचाचणी हे मिश्रांच्या दूरदृष्टीचे यश होते. या चाचणीनंतर भारतावर जणू जागतिक बहिष्कार घातला गेला. अमेरिका, ब्रिटन, ऑस्ट्रेलिया, जपान यांसारख्या देशांनी आवश्यकतेपेक्षा जास्त भारतविरोधी पवित्रा घेतला. अशा बिकट काळात प्रमुख देशांसोबतच्या संबंधांची पुनर्बांधणी करण्यात मिश्रांनी अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांनी आपल्या राजनयिक कौशल्याचा खुबीने वापर करत भारताला या संकटातून बाहेर काढण्यात बऱ्याच प्रमाणात यश मिळवले. पंतप्रधान वाजपेयी यांच्याशी असलेल्या विश्वासाच्या संबंधांचा वापर करत मिश्रा यांनी सक्षमपणे परिस्थिती हाताळली. राजकीय नेते आणि राजनयिक अधिकारी यांचे संबंध कसे असावेत, याचा वस्तुपाठच त्यांनी घालून दिला, असे म्हणता येईल.अणुचाचणीनंतर मिश्रा यांनी दिलेले दुसरे महत्त्वाचे योगदान म्हणजे राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार मंडळाची स्थापना. राष्ट्रीय सुरक्षा हा प्रामुख्याने सरकारकेंद्रित विषय होता. मिश्रांनी राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार मंडळाद्वारे त्याची व्याप्ती वाढवण्याचा प्रयत्न केला. या नव्या रचनेमध्ये परराष्ट्र धोरण, गुप्तचर आणि सुरक्षा, अण्वस्त्र धोरण, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान, अर्थशास्त्र आदी क्षेत्रांतील तज्ज्ञांचा समावेश करण्यात आला. शासनाच्या बाहेर असलेल्या तज्ज्ञांच्या ज्ञानाचा आणि अनुभवाचा फायदा राष्ट्रीय सुरक्षेसारख्या महत्त्वाच्या विषयावर घेता येईल, अशी मिश्रा यांची त्या मागील धारणा होती. राष्ट्रीय सुरक्षेच्या दृष्टीने हे क्रांतिकारी पाऊल होते. भारताचे पहिले राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार म्हणून मिश्रा यांनी जबाबदारी सांभाळली. ब्रिजेश मिश्रा यांना देशाचे परराष्ट्र धोरण पक्षीय राजकारणाच्या पलीकडे घेऊन जायचे होते. म्हणून त्यांनी सर्वपक्षीय सहभाग असणाऱ्या राष्ट्रीय माहिती मंडळाची स्थापना केली. परंतु, त्यांच्या कार्यकाळानंतर या संस्थेकडे दुर्लक्ष झाले. तथापि, त्यांनी स्थापन केलेल्या राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार मंडळाने भारतीय सुरक्षा सिद्धांतावर आपला मूलभूत ठसा उमटवला. के. सुब्रह्मण्यम यांच्या अध्यक्षतेखालील पहिल्या राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार मंडळाने देशासाठी आण्विक सिद्धांत तयार केला. राष्ट्रीय संरक्षण पुनरावलोकन आणि राष्ट्रीय सुरक्षा पुनरावलोकनचा आराखडाही या मंडळाने प्रसिद्ध केला. या दस्तावेजांनी देशाच्या राष्ट्रीय सुरक्षाविषयक विचारसरणीमध्ये कमालीची स्पष्टता आणली. शिवाय, पर्यावरणीय, तांत्रिक आणि आर्थिक सुरक्षेच्या संकल्पनांनाही राष्ट्रीय सुरक्षेच्या परिघात आणण्यात आले. मिश्रांच्या योगदानामुळे देशाचे परराष्ट्र धोरण, आर्थिक धोरण, राष्ट्रीय सुरक्षा आणि जागतिक राजकारण याकडे वेगवेगळ्या दृष्टीने न पाहता त्यांचा एकत्रित विचार झाला पाहिजे, ही व्यापक संकल्पना पुढे आली. (संपर्कः rohanvyankatesh@gmail.com)

डायरीची पाने:डाकेकरी

भांड्या-कुंड्यांना डाग देऊन दुरूस्त करण्याचं काम डाकेकरी करायचे. घरोघर असं काम निघायचंच. त्यामुळं गावकरी डाकेकऱ्याची वाट बघायचे. आमच्या गावात पूर्वी महिना-पंधरा दिवसाला हयातनगरवरुन एक ‘डाकेकरी’ यायचा. तो चावडीवर त्याचं दुकान लावून बसायचा. दुकान म्हणजे काही विक्रीला आणलेल्या वस्तू नसत, तर एक विस्तवाची भट्टी आणि त्याला हवा घालून फुलवणारा पंखा. हा पंखा हातानं फिरवता यायचा आणि विस्तव खवखवत राहायचा. एक ऐरण, एक हातोडा, एक कडची आणि डाग देण्याच्या काही गोष्टी.. उदा. कथील, राळ आणि आणखी एक दोन वस्तू, हे त्याचं दुकान असायचं. मुस्लिम समाजातील एक वयस्कर माणूस आणि त्याचा तरुण मुलगा असे दोघे जण हे दुकान लावत. आल्या आल्या मुलगा भट्टी शिलगावायचा. तोवर वडील गावात फिरून हाळी द्यायचे. ‘डाकेकरी चावडीवर आलाय होss घागरी, दुरड्या, बादल्या, पोहोरे गळत असतील तर डाग देऊन घ्या होss’ असा आवाज देत ते सगळ्या गावातून एक फेरी मारायचे. मग लोक आपली गळकी भांडी घेऊन चावडीवर आणून ठेवायचे आणि शेतात आपापल्या कामाला निघून जायचे. संध्याकाळी शेतातून लोक परत आले की चावडीवरून त्या वस्तू घेऊन जायचे. मग डाकेकरी आपल्या गावाला म्हणजे हयातनगरला निघून जायचा. तो दिवस सुटीचा असेल, तर आम्ही काही दोस्त-मुलं दिवसभर चावडीवर खेळताना हा भांड्यांना डाग कसा देतो, कल्हई कसा करतो, गळकी भांडी कशी दुरुस्त करतो, हे सगळं बघत बसायचो. ‘अागीच्या थिलंग्या उडतील, तुम्हाला पोळतील..’ असं म्हणून हा डाकेकरी आम्हाला जवळ बसू देत नसे. पण, आम्ही ज्या कौतुकानं त्याच्या कामाकडं बघत असू, त्याच कौतुकानं तोही आमच्याकडं पाहात असे. त्यामुळं त्याची भीती वाटायची नाही की रागही यायचा नाही. आम्ही आपली उत्सुकता शमवण्यासाठी तो काय काय आणि कसं कसं करतो, ते बारकाईनं बघत राहायचो. पन्नास वर्षांपूर्वीचा हा काळ. तेव्हा ग्रामीण भागात जातीपातीची उतरंड तशीच होती. गावात प्रत्येक जातीचा एक आड होता. पण, सवर्ण जातींसाठी एकच मोठा आड होता. तो आमच्या दारात होता. गावाच्या वरच्या बाजूला एक आड होता; पण तिथलं पाणी पिण्यासारखं नव्हतं. त्यामुळं पिण्यासाठी सगळा गाव इथूनच पाणी न्यायचा. सांडीउंडीसाठी तिकडच्या आडाचं पाणी तिथले लोक वापरत. आमच्या दारासमोरच्या आडाचं पाणी खूप गोड लागतं, असं सगळे लोक म्हणायचे. हा आड फार खोल नव्हता, पण तो कधीच आटला नाही, अशी गावातली म्हातारी माणसं सांगत. बहात्तरच्या दुष्काळात पाण्याचे सगळे स्रोत आटले, मात्र हा आड आटला नव्हता. गावातल्या माणसांना तर तो पुरून उरलाच, पण शिवारातली जनावरंही या आडानं त्या दुष्काळात जगवली. या आडाचे झरे सतत वाहते असायचे. म्हणून तिथं माणसांचा राबताही वाहता असायचा. बहात्तरच्या दुष्काळाचा तर मीही साक्षीदार आहे. आडाचं पाणी पोहऱ्यानं उपसून घागर भरणे आणि ती घागर डोक्यावर उचलून घरी रांजणात किंवा हौदात टाकून येणे, पुन्हा पोहऱ्यानं पाणी काढून घागर भरणे असं सुरू असायचं. अाडातून पाणी काढताना पोहरे आडाच्या भिंतीवर आणि कठड्यावर आदळायचे. त्यामुळं त्यांची बुडं फुटायची आणि पोहरा गळायला सुरूवात व्हायची. बऱ्याचदा पाणी वाहून वाहून घागरीच्या जोडावर दिलेले डाग निघून जायचे आणि त्या गळायला लागायच्या. डोक्यावरची चुंबळ आणि अंगावरचे कपडे भिजायचे. पाणी नेण्यासाठी कोणी बादली वापरायचे. घरातली आंघोळीची बादलीही आदळून आपटून गळायची. स्वयंपाकघरात आणि शेतात वापरल्या जाणाऱ्या टोपल्यांची बुडंही फुटायची. डाकेकरी अशा सगळ्या वस्तूंना, भांड्या-कुंड्यांना डाग देऊन दुरूस्त करण्याचं काम करायचे. घरोघर असं काम निघायचंच. म्हणून गावकरीही डाकेकऱ्याची वाट बघायचे. त्यामुळं महिना-पंधरा दिवसाला डाकेकरी आला की आख्खा दिवस तो कामात बुडून जायचा. संध्याकाळपर्यंत काम उरकूनच तो परत जायचा. फारच काम शिल्लक राहिलं, तर तो कधी कधी चावडीवरच मुक्काम करायचा. कुणी तरी त्यांना भाजी-भाकरी द्यायचं. ती खाऊन ते बापलेक तिथंच झोपायचे. सकाळी उठलं की लवकरच भट्टी पेटवून कामाला सुरूवात करायचे. आदल्या दिवशी बरंच काम केलं असल्यानं दुसऱ्या दिवशी मात्र पूर्ण दिवसभर त्यांना काम नसे. अशावेळी पत्र्याचे नवीन पोहरे तयार करून देण्याचं किंवा भांड्यांना कल्हई करण्याचं काम ते करून द्यायचे. वेळ आहे थोडा तर आणा भांडीकुंडी, असं ते पुन्हा एकदा गावात फिरून सांगत आणि लोकही पुढची-मागची गरज म्हणून काही वस्तू करून घेत. त्यांना दिवसभर पुरण्याइतकं काम देत असत. भांड्याला कल्हई करणे ही डाग देण्याइतकी आवश्यक गोष्ट नसायची. कल्हईअभावी काम अडून राहायचं नाही. पण, सवडीचं काम म्हणून प्रामुख्यानं तांब्या-पितळेच्या वापरातल्या वस्तूंना कल्हई करून घेतली जायची. कारण जेवताना वापरायची भांडी आंबट पदार्थांमुळं कळकत असत. त्यांचा मळ त्या पदार्थात उतरत असे. त्यामुळं कल्हई करून घेतली तर ते भांडं कळकत नसे. कधी कधी लोखंडाच्या तव्यालाही कल्हई करून घेतली जायची. कल्हई करणे म्हणजे त्या वस्तूला कथलाचा थर देणे. मूळ धातूवर या धातूचा थर दिला की ते भांडं कळकत नसे. पूर्वी असे कल्हई करून देणारे लोक गावोगाव फिरायचे. ‘चुडा तुझा सावित्रीचा’ नावाच्या जुन्या चित्रपटात जगदीश खेबुडकारांनी लिहिलेलं आणि जयवंत कुलकर्णींनी गायलेलं एक गाणंही मस्त होतं... ‘भांड्याला कल्हई, हो लावा भांड्याला कल्हई..’ हे गाणं आता कुठं ऐकण्यात येत नाही आणि भांड्याला कल्हई करून घेतानाही कुणी दिसत नाही. कारण कंपन्यांनीच मुळात कल्हई केलेली भांडी उत्पादन करायला सुरूवात केली आहे. आता गावागावात नळ योजना आल्या आहेत. लोकांनी घरोघर विंधन विहिरीही केल्या आहेत. परिणामी आडावर जाऊन सामूहिकरीत्या पाणी भरण्याचं काम हल्ली होत नाही. त्यामुळं आजच्या मुलांना हे असले गावातले सार्वजनिक आड ओस पडलेले, कचऱ्यानं भरलेले दिसतील. कारण त्यांचा कोणी फारसा वापरच करत नाही. त्यांचा उपसाही होत नाही. त्यामुळं शेवाळलेलं काळं-निळं पाणी अशा जुन्या आडातून पाहायला मिळतं. गावोगावीचे असे आड आपलं वैभव आठवत दीनवाण्या चेहऱ्यानं स्वतःला जमिनीत गाडून घेतात. इकडं लोक मात्र हापसून घरोघरी पाणी भरतात, नाही तर ठरल्या वेळी नळाला येणारं पाणी भरून ठेवतात. अनेक ठिकाणी सरळ घराच्या छतावरील टाक्यांमध्ये पाणी चढवलं जातं. त्यामुळं घागरी आणि पोहरे या वस्तू इतिहासजमा झाल्या आहेत. ज्या ज्या वस्तू आता वापरात आहेत, त्या सगळ्याच प्लास्टिकच्या मिळत असल्यामुळं लवकर फुटत नाहीत आणि फुटल्या तर त्याच्यासाठी डाकेकरी लागत नाही. त्या भंगारतच टाकून द्याव्या लागतात. त्यामुळं डाकेकरी ही जमातही इतिहासजमा झाली आहे. तांबटकरी, डाकेकरी हे शब्द आता नव्या पिढीच्या कानावरही पडणार नाहीत. (संपर्कः inbhalerao@gmail.com)

खलनिग्रहणाय:पोलिस अधिकाऱ्यांनो, सावध व्हा!

निष्पक्षपातीपणा हीच कोणत्याही सनदी अधिकाऱ्याची कसोटी असते. एखाद्या राजकीय पक्षाची वा पुढाऱ्याची ओळख घेऊन फिरणारा अधिकारी हा कनिष्ठ कर्मचारी आणि सामान्य जनतेच्या नजरेतूनही उतरतो. त्यातही पोलिस खाते हे अतिशय संवेदनशील आहे. त्यामुळे या मुद्द्यावर व्यापक चर्चा होण्याची आवश्यकता आहे. अलीकडेच वर्तमानपत्रांमध्ये प्रसिद्ध झालेल्या बातमीनुसार, ‘सीबीआय’ने एका प्रकरणात एफआयआर नोंदवलाअसून, त्यामध्ये इतर व्यक्तींबरोबरच पुण्यातील तत्कालीन पोलिस उपायुक्त आणि इतर पोलिस अधिकाऱ्यांना आरोपी दाखवण्यात आले आहे. काही आठवड्यांपूर्वी महाराष्ट्राचे माजी पोलिस महासंचालक असलेल्या एका अधिकाऱ्याविरुद्ध ठाण्यामध्ये फौजदारी गुन्हा दाखल झाला आहे. पुण्यातील अन्य एका पोलिस उपायुक्तांविरुद्धही काही दिवसांपूर्वी गुन्हा दाखल झाला आहे. पोलिस अधिकाऱ्यांविरुद्ध गुन्हे दाखल होणे काही नवी गोष्ट नाही. पण, गेल्या पाच वर्षांत वरिष्ठ पोलिस अधिकाऱ्यांविरुद्ध ज्या प्रमाणात गुन्हे दाखल झाले आहेत, ते निश्चितच चिंताजनक आहे. हे गुन्हे खरे की खोटे, हा तपासाचा आणि न्यायालयाच्या कक्षेतील विषय आहे. पण, या बाबतीत राज्यातील वरिष्ठ पोलिस अधिकाऱ्यांनी गंभीरपणे विचार करण्याची गरज आहे. जवळपास सर्व गुन्ह्यांमध्ये असा आरोप ठेवण्यात आला आहे की, या पोलिस अधिकाऱ्यांनी राजकीय दबावापोटी इतरांविरूद्ध गुन्हे दाखल केले किंवा अशा राजकीय विरोधकाला अडकवण्याचा प्रयत्न वा षडयंत्र केले. महाराष्ट्र ही छत्रपती शिवाजी महाराज आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची भूमी आहे. या राज्याला अत्यंत महान आणि कीर्तिमान परंपरा लाभली आहे. उदात्त संस्कृती, मोठी संतपरंपरा, मोठा त्याग करणारे समाजसुधारक, दूरदृष्टी असलेले राजकीय नेते अशी या राज्याची ख्याती आहे. त्यामुळे देशातील अग्रणी राज्यांमध्ये महाराष्ट्राची गणना होते. मी प्रधान सचिव आणि अप्पर पोलिस महासंचालक (कारागृह) या पदावर कार्यरत असताना अनेकदा राज्याचा प्रतिनिधी म्हणून बैठक किंवा अन्य परिषदांसाठी दिल्लीला जायचो. तेव्हा इतर राज्यांचे अधिकारी बोलत असताना उपस्थित प्रतिनिधी फारसे लक्ष द्यायचे नाहीत. पण, महाराष्ट्राची पाळी यायची त्यावेळी सगळे जण कान देऊन ऐकायचे. अनेक जण प्रश्नही विचारायचे. हा अनुभव आमचा अभिमान वाढवायचा. चहा-पाणी आणि जेवणाच्या वेळीही अन्य राज्यांतील लोक महाराष्ट्राविषयी चर्चा करायचे. मुंबई पोलिस तर जगात अग्रणी आहे. पण, मधल्या काळात काही वरिष्ठ पोलिस अधिकाऱ्यांविरुद्ध जे गुन्हे दाखल झाले, त्यामुळे महाराष्ट्र पोलिस आणि महाराष्ट्राची खूप बदनामी झाली. हे टाळण्यासाठी वरिष्ठ अधिकाऱ्यांनी आत्मचिंतन करून राज्याच्या पोलिस दलाची महान परंपरा जपली पाहिजे. मी ३४ वर्षे महाराष्ट्राच्या पोलिस खात्यामध्ये अनेक महत्त्वाच्या आणि संवेदनशील पदांवर काम केले. लातूर, चंद्रपूर, जळगाव, नागपूर (ग्रामीण) या चार जिल्ह्यांमध्ये १० वर्षे पोलिस अधीक्षक म्हणून जबाबदारी पार पाडली. सोलापूर आणि नागपूरमध्ये पोलिस आयुक्त म्हणून चार वर्षे सेवा बजावली. या प्रदीर्घ काळात अनेक दिग्गज आणि अत्यंत प्रभावी अशा राजकीय नेत्यांशी संबंध आले. अनेकदा मोठे वादही झाले. पण, विरोधी पक्षांच्या नेत्यांवर, कार्यकर्त्यांवर गुन्हे दाखल करा किंवा पोलिसी खाक्या दाखून त्रास द्या, असा राजकीय दबाव कधी आला नाही. बहुतांश नेत्यांचा सूर आमच्या लोकांना त्रास होऊ नये, असा असायचा. अनेकदा कायद्याच्या पालनासाठी ताठर भूमिकाही घ्यावी लागली, त्यामुळे कालावधी पूर्ण होण्याआधीच बदलीही झाली. तथापि, महाराष्ट्रातील बहुतांश पोलिस अधिकारी अतिशय प्रामाणिक आणि कर्तव्यनिष्ठ होते. आजही अशा अधिकाऱ्यांची कमतरता नाही. पण, बदलत्या परिस्थितीत अनेक अधिकारी चांगल्या पोस्टिंगसाठी काहीही करायला तयार होतात. त्याचा परिणाम म्हणजे काहींच्या बाबतीत असे गुन्हे दाखल होतात. अनेकदा वरिष्ठ अधिकाऱ्यांमुळे कनिष्ठ अधिकारीही भरकटत जातात आणि त्यांच्यावरही गुन्हे दाखल होतात. आयपीएस अधिकारी उच्चविद्याविभूषित असतात. यूपीएससीसारखी कठीण परीक्षा देऊन ते सेवेत येतात. उच्च दर्जाचे प्रशिक्षण प्राप्त करतात. संविधानाची शपथ घेऊन सेवेची सुरूवात करतात. तरीही काही अधिकारी राजकीय नेत्यांची मर्जी संपादित करण्यासाठी नीतिमत्ता बाजूला ठेऊन काहीही करायला तयार होतात, ही अतिशय दुर्दैवाची गोष्ट आहे. याविषयी गांभीर्याने विचार केला पाहिजे. राजकीय पुढारी आणि वरिष्ठ पोलिस अधिकारी अशा परिस्थितीला सारखेच जबाबदार असतात. पण, शेवटी नुकसान पोलिस अधिकाऱ्यांचेच होते. राजकारणी लोकांचे फारसे काही बिघडत नाही. गुन्हे दाखल झाले तर बदनामी होते, पदोन्नती थांबते आणि एकूणच संपूर्ण सेवाकाळाला गालबोट लागते. खरे तर, निष्पक्षपातीपणा हीच कोणत्याही सनदी अधिकाऱ्याची कसोटी असते. एखाद्या राजकीय पक्षाची वा पुढाऱ्याची ओळख घेऊन फिरणारा अधिकारी हा कनिष्ठ कर्मचारी आणि सामान्य जनतेच्या नजरेतूनही उतरतो. त्यातही पोलिस खाते अतिशय संवेदनशील असल्याने या मुद्द्यावर व्यापक चर्चा होण्याची आवश्यकता आहे. कायदा आणि सुव्यवस्था, सामाजिक शांतता - सलोखा, गुन्हे प्रतिबंध, अंतर्गत सुरक्षा आदी खूप महत्त्वाच्या जबाबदाऱ्या पोलिस विभागाकडे आहेत. त्यामुळे त्यांची हातळणी करणारे अधिकारीही सचोटीचे असले पाहिजेत. एक प्रामाणिक पोलिस अधिकारीच सक्षमपणे ही जबाबदारी पेलू शकतो. राजकारणी मंडळी आणि समाजातील अन्य प्रभावशाली घटकांच्या हाताचे बाहुले न होता आपल्याला डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या संविधानाचे पाईक व्हायचे आहे, ही गोष्ट पोलिस अधिकाऱ्यांनी नेहमी लक्षात ठेवली पाहिजे. प्रामाणिक अधिकाऱ्यांना हवे पाठबळआपल्याला चुकीचे काम करता येणार नाही, हे नम्रतेने आणि ठामपणे सांगण्याची हिंमत पोलिस अधिकाऱ्यांकडे हवी. लोकशाहीमध्ये लोकप्रतिनिधींना खूप महत्त्व आहे. पण, त्यांचे किती आणि काय ऐकावे, हे पोलिस अधिकाऱ्यांना समजले पाहिजे. अशा स्थितीत अतिवरिष्ठ अधिकाऱ्यांनीही कनिष्ठ अधिकाऱ्यांच्या पाठीशी उभे राहिले पाहिजे. असे अनेक करारी वरिष्ठ अधिकारी मी आपल्या सेवाकाळात पाहिलेही आहेत. सध्याच्या काळात मात्र दुर्दैवाने असे होताना दिसत नाही. प्रामाणिक अधिकाऱ्यांच्या पाठीशी उभे राहण्याची जाणीव सर्व वरिष्ठ अधिकाऱ्यांनी जपली पाहिजे. क्षणिक लाभापोटी आपले चरित्र पणाला लावणे अतिशय वाईट आहे. (संपर्कः bhushankumarupadhyay@gmail.com)

रसिक स्पेशल:मणिपूरची आग शमेल?

मणिपूरमधील दोन समुदायांतील संघर्ष मिटवण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे संवाद. त्यासाठी अर्थातच केंद्राने पुढाकार घ्यायला हवा. कारण बिरेनसिंहांची विश्वासार्हता संपली आहे. बळाच्या सहाय्याने संघर्ष नियंत्रणात येईल, पण परस्परांवरील विश्वास वृद्धिंगत करण्यासाठी दोन्ही समूहांना एकत्र बसवून चर्चा करणे हाच एकमेव मार्ग आहे. मणिपूरमध्ये हिंसाचाराने पुन्हा उसळी घेतली आहे. त्याला कारणीभूत ठरली आहे मणिपूरचे मुख्यमंत्री एन. बिरेनसिंह यांच्या कथित आवाजातील ध्वनिफीत. सिंह हे एका समुदायाबाबत आक्षेपार्ह वक्तव्य करीत असल्याचे त्यातून दिसते. त्यामुळे राज्यात हिंसाचार सुरू झाला आहे. भाजप प्रवक्त्याच्या घरावर जमावाने हल्ला केल्यानंतर सिंह यांनी, “हा हल्ला म्हणजे राज्याच्या एकात्मतेला दिलेले आव्हान आहे,” असे अतातायी विधान करून हिंसाचाराला हवा दिली. मणिपूरमध्ये शांतता प्रस्थापित करण्यात अपयश आल्यामुळे पोलिस महासंचालकांची हकालपट्टी करावी, अशी मागणी करत विद्यार्थी संघटनांनी राजभवनावर मोर्चा काढला. त्यावेळी पोलिसांनी विद्यार्थ्यांवर लाठीमार केला. हिंसाचाराच्या या दुसऱ्या टप्प्यात ड्रोनद्वारे बॉम्बहल्ले होण्यापर्यंत परिस्थिती गंभीर बनली आहे. संघर्षाचे ‘मैदान’ बदललेमणिपूरला वांशिक संघर्ष नवा नाही. सुमारे ३४ वांशिक समूह या राज्यात वास्तव्य करतात. यामध्ये; कुकी, नागा, मैतेई हे प्रमुख समूह आहेत. मणिपूर राज्य एखाद्या स्टेडियमप्रमाणे आहे. सभोवताली डोंगररांगा आणि मधोमध मैदानी प्रदेश अशी याची भू-रचना आहे. भिन्न जमातींमधील संघर्ष हे विशिष्ट भूप्रदेशातच झाले. म्हणजे कुकी- नागा संघर्ष डोंगररांगांमध्ये, तर मैतेई - पँगाल संघर्ष मैदानी प्रदेशात झाला. आता राज्याच्या इतिहासात पहिल्यांदाच मैदानी विरुद्ध डोंगररांगांतील जमातींमध्ये संघर्ष होत आहे. मणिपूरच्या पूर्व आणि आग्नेय सीमेला म्यानमार आहे. सध्या म्यानमारमध्ये अस्थिरता असून, अमली पदार्थांचा व्यापार प्रचंड फोफावला आहे. मणिपूरमधील संघर्षाला अमली पदार्थांच्या व्यापारातून रसद पुरवठा होत असण्याची दाट शक्यता आहे. शिवाय, चीनलाही लडाखनंतर भारताला आणखी जखम देण्याची आयती संधी मणिपूरच्या रूपात मिळू शकते. त्यामुळे सीमावर्ती भागातील राज्य वर्षभराहून अधिक काळ धगधगत ठेवणे भारताच्या भौगोलिक एकात्मतेसाठी धोकादायक आहे. वर्चस्ववादी राजकारणमणिपूरमध्ये मैतेई हा समूह बहुसंख्याक आहे. विधानसभेतील ६० पैकी ४० आमदार मैतेई आहेत. स्वतः मुख्यमंत्री या समाजाचे आहेत. मैदानी भागातील मैतेईंना आदिवासींचे आरक्षण दिल्यास त्यांचे डोंगराळ भागातही वर्चस्व वाढेल, अशी भीती कुकींना वाटते. या भीतीला दुजोरा मिळेल, अशी धोरणे तेथील सत्ताधारी राबवत आहेत. वन जमिनीवरील कथित अतिक्रमणाविरोधात कारवाई करताना प्रामुख्याने कुकी समुदायाला लक्ष्य केले गेले. सिंह यांनी अमली पदार्थविरोधी ‘युद्ध’ छेडले असून, त्यासाठी त्यांनी कुकीबहुल भागात कारवाया केंद्रित केल्या आहेत. तसेच ‘बेकायदेशीर स्थलांतरित’ शोधण्यासाठी सर्वेक्षण सुरू केले आहे. त्याचा रोख कुकी समुदायावर असल्याचे दिसतो. या सगळ्या गोष्टींमुळे भाजप कुकींच्या विरोधात आहे, असा संदेश गेला. त्यामुळे कुकी समुदायात असंतोष साचत गेला आणि न्यायालयाच्या निर्देशामुळे त्याचा स्फोट झाला. मणिपूरसारख्या वांशिक संघर्षाचा इतिहास असलेल्या राज्यात अशी धोरणे जपून राबवावी लागतात. पण, विशिष्ट समुदायाला लक्ष्य करून त्यांची घरे पाडणारा, बहुसंख्याकांना इतर समुदायाचा द्वेष करण्याची चटक लावणारा ‘पॅटर्न’ बिरेनसिंह इथे राबवू पाहात असावेत, अशी शंका येते. बदल्याची भावना कशी संपणार?समाजमाध्यमांच्या युगात हिंसाचाराच्या चित्रफिती (क्लिप्स) विद्युत वेगाने पसरतात. त्यामुळे संघर्षाची व्याप्ती वेगाने वाढते. शिरच्छेद करणे, स्त्रियांवरील लैंगिक हिंसाचार इ. क्रूर प्रसंगांचे व्हिडिओ चित्रित केले गेले आणि ते सर्वत्र व्हायरल झाले. गेल्या वर्षी व्हायरल झालेला निर्वस्त्रावस्थेतील हतबल स्त्रियांचा व्हिडिओ हा भारताच्या इतिहासातील काळीकुट्ट घटना होती. अशा दृश्यांमुळे बदल्याची भावना मनावर स्वार होते. अशा प्रसंगांची इतर राज्यांतील प्रकरणांशी अस्थानी तुलना करून नेतृत्वानेच केलेले किळसवाणे राजकारण हा यावरचा कळस म्हणावा लागेल. अशा स्थितीत “आपले” कुणी नाही, ही भावना बळवल्यास त्या व्यक्तीचा दोष नसतो. असे प्रसंग मनात कायमचे घर करतात. राजकीय इच्छाशक्ती दाखवून हा संघर्ष वेळीच रोखला असता, तर कदाचित अशा भावना निर्माण झाल्या नसत्या. त्यामुळे मणिपूर पूर्ववत स्थितीमध्ये येईल का, हा यक्षप्रश्न आहे. ...तर स्थिती चिघळली नसतीएखाद्या समस्येचे अस्तित्वच मान्य करायचे नाही, हा राजकीय ताठरपणा सत्ताधारी पक्षाने मणिपूर संघर्षातही कायम ठेवल्याचे दिसते. सुरूवातीपासूनच भाजपने सिंह यांना चाप लावला असता, तर कदाचित हा संघर्ष एवढा चिघळला नसता. पक्षाच्या केंद्रीय नेतृत्वाने त्यावर भाष्य करणे वा तेथे भेट देणे तर दूरच, उलट ही धुमसती आग शमवण्यात अपयशी ठरलेल्या आपल्या मुख्यमंत्र्याला अभय दिले. ज्याप्रमाणे युक्रेन संघर्षाकडे पुढे जगाने दुर्लक्ष केले तसेच काहीसे वर्तन उर्वरित भारताचे मणिपूरविषयी राहिले आहे. केंद्र सरकारची ही अनास्था या संघर्षाला अप्रत्यक्षरित्या हातभार लावते. संघर्षावर संवाद हाच उपाय बिरेनसिंह यांना हिंसाचार थांबवताच येणार नसेल, तर राज्यात राष्ट्रपती राजवट लावणे सयुक्तिक राहील. त्यामुळे दिल्लीला संघर्षात थेट हस्तक्षेप करता येईल. दोन समुदायांतील संघर्ष मिटवण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे संवाद. याच माध्यमातून राज्यातील अविश्वासाचे वातावरण कमी करता येईल. त्यासाठी अर्थातच केंद्राने पुढाकार घ्यायला हवा. कारण बिरेनसिंहांची विश्वासार्हता संपली आहे. बळाच्या सहाय्याने संघर्ष नियंत्रणात येईल, पण परस्परांवरील विश्वास वृद्धिंगत करण्यासाठी दोन्ही समूहांना एकत्र बसवून चर्चा करणे हाच एकमेव मार्ग आहे. ईशान्य भारतातील आधीचे संघर्ष हे चर्चेतूनच शमले होते, हा अनुभव लक्षात घ्यायला हवा. (संपर्कः motilalchandanshive@gmail.com)

देश - परदेश:कोल्हापूरचे पोलंडसाठी योगदान

अस्थिर काळातही कोल्हापूर राजघराण्याने ५ हजार पोलिश नागरिकांचे तब्बल सहा वर्षे पालनपोषण केलेच, पण त्यांना घरच्यासारखी वागणूक दिली. हे सगळे केवढे कौतुकास्पद आहे! जामगनरमधले पोलिश नागरिक १९४६ मध्येच परतले, तर कोल्हापूरवासी पोलिश १९४८ पर्यंत राहिले. अलीकडेच पंतप्रधान नरेंद्र मोदी शासकीय भेटीसाठी पोलंडला गेले होते. पोलंड – भारत संबंधामधला एक दुवा कोल्हापूरला येऊन पोहोचतो, याची बहुतेकांना कल्पना नाही. सुदैवाचा भाग असा की, भारतवासीयांना कदाचित पोलंड – भारत संबंधांतील कोल्हापूरच्या योगदानासंदर्भातील फारशी माहिती नसली, तरी पोलंडच्या जनतेने मात्र तिथे या मैत्रीचे सुंदर स्मारक बनवले आहे आणि ते उत्तम प्रकारे जतन केले जात आहे. पहिल्या आणि दुसऱ्या महायुद्धात अपरिमित हानी सोसलेल्या युरोपमध्ये स्मारकांचा योग्य सन्मान ठेवण्याची प्रथा आपल्या तुलनेने फारच चांगली आहे. या बाबतीत आपला उत्साह वाखाणण्यासारखा असला, तरी पुतळ्यांच्या आणि स्मारकांच्या निगराणीच्या बाबतीत आपण जयंती-पुण्यातिथी सोडल्यास उदासीनच असतो. स्मारक आणि पुतळ्यांना अनेकदा फक्त कावळे आणि कबुतरांची सोबत मिळते. असो. पोलंडमधील या स्मारकाला पंतप्रधान मोदींनी भेट दिली आणि काही अंशी या महत्त्वाच्या प्रकरणाला राष्ट्रीय – आंतरराष्ट्रीय प्रसिद्धी मिळाली. पण, याचा इतिहास थोडक्यात का होईना, प्रत्येक मराठी माणसाला माहीत असणे आवश्यक आहे. एका अर्थाने महाराष्ट्राच्या गौरवशाली इतिहासातील हे एक अभिमानास्पद पान आहे. दुसऱ्या महायुद्धाची सुरूवातच मुळात सप्टेंबर १९३९ मध्ये जर्मनीच्या पोलंडवरील स्वारीने झाली. पोलंडच्या संरक्षणासाठी फ्रान्स, इंग्लंड धावले. तिकडे रशिया आणि जर्मनीचा गुप्त करार असल्याने रशियाने पोलंडवर पूर्वेकडून हल्ला केला. पोलंडचा पराभव झाला. जर्मनी आणि रशियाने पोलंडची विभागणी केली व तो देश ताब्यात घेतला. त्यानंतर युद्ध पेटतच गेले. अनेक राष्ट्रे त्यात सामील झाली. जर्मनी आणि साथीदार राष्ट्रांनी १९४० ला रशियावरच हल्ला केला. रशियाला जर्मनीबरोबरचा करार रद्द करावा लागला. त्या आधी जर्मनीच्या साथीने पोलंडशी केलेल्या युद्धात हजारो पोलिश लोकांना अटक करुन सोव्हिएत युनियनमधील (रशिया) सैबेरियासह अनेक ठिकाणी पाठवण्यात आले होते. जर्मनीबरोबरच युद्ध सुरू झाल्यावर या पोलिश ओलिसांना आणि कैद्यांना अभय देण्यात आले. त्यातील पुरुषांना मित्र देशांच्या फौजांसाठी नाझी फौजांशी युद्ध करावे, म्हणून कॉककस भागात पाठवण्यात आले. पोलंडमध्ये परतण्यासारखी परिस्थिती नसल्याने स्त्रिया आणि मुलांना जे देश स्वीकारण्यास तयार असतील, त्या देशांत पाठवण्याचा प्रयत्न सुरू झाला. युद्धानंतर त्यांनी पोलंडला परत जावे, असे ठरवून ब्रिटिशांनी व्यापलेल्या भारतासह अन्य देशांना तसे आवाहन करण्यात आले. या पार्श्वभूमीवर जामनगरचे राजे जामसाहेब यांनी ५०० पोलिश नागरिकांना आश्रय दिला. १९४२ ते ४६ पर्यंत ते जामनगरमध्ये वास्तव्य करुन राहिले. स्वत: जामसाहेब आदरातिथ्याच्या बाबतीत प्रसिद्ध होते हे जामनगर निवडण्याचे कारण असावेच; पण त्याचबरोबर त्यांच्या इंग्लंडभेटीत पोलंडच्या (निर्वासित) पंतप्रधानांनी त्यांना केलेली विनंती हेही होते. जामसाहेब हे तत्कालीन संस्थानिकांच्या मंडळाचे (नरेंद्र मंडल) प्रमुख होते, हे त्या विनंतीमागचे कारण होते. जामनगरने पोलंडचे ५०० नागरिक, तर कोल्हापूरने ५००० नागरिक स्वीकारले. कोल्हापूरने दाखवलेल्या या औदार्याची मात्र जामनगरच्या तुलनेने फारशी दखल घेतली गेलेली नाही. एक तर त्यांना आलेली विनंती ही मुंबईतील पोलिश मुत्सद्द्याकडून आली असावी म्हणून आणि दुसरी गोष्ट, त्या काळात कोल्हापूरच्या संस्थानात राजघराण्यातील दोन दुर्दैवी मृत्यूंमुळे बऱ्यापैकी अस्थिर वातावरण होते. आधीच्या महाराजानंतर नवीन दत्तक राजपुत्र तरुण वयातच गेले, त्यानंतर आलेले राजे स्वत: नाझी फौजांविरुद्ध आफ्रिकेत लढत होते. अशा अस्थिर काळातही कोल्हापूर राजघराण्याने वळीवडे इथे कॅम्प उभारुन ५ हजार पोलिश नागरिकांचे तब्बल सहा वर्षे पालनपोषण केलेच, पण त्यांना घरच्यासारखी वागणूक दिली. हे सगळे केवढे कौतुकास्पद आहे! जामगनरमधले पोलिश नागरिक १९४६ मध्येच परतले, तर कोल्हापूरवासी पोलिश १९४८ पर्यंत राहिले. या पोलिश नागरिकांना कोल्हापुरात मिळालेले आदरातिथ्य खरोखर वाखाणण्याजोगे होते. त्यांच्यासाठी तज्ज्ञ असलेले डॉक्टर आणि दवाखाना, मुलामुलींसाठी प्राथमिक आणि माध्यमिक शाळा, त्यांच्यासाठी खास चर्चद्वारे धर्मपालनाची सोय; शिवाय पाचगणीला काही काळ नेण्याची व्यवस्था आणि कोल्हापूर शहरात राजवाड्याला भेट देण्याची व महालक्ष्मी मंदिराला भेट देण्यासाठी परवानगी अशा या उत्तम व्यवस्थेमुळेच जेव्हा जामनगर कॅम्प बंद झाला, तेव्हा त्यातील काही ज्येष्ठ पोलिश लोकांचे कोल्हापूरला स्थलांतर करण्यात आले. या सर्व नैसर्गिक वातावरणामुळेच दोन पोलिश मुलींनी कोल्हापूरच्या स्थानिक युवकांशी प्रेमविवाह केला. मोदींच्या पोलंड भेटीच्या निमित्ताने या सुंदर अशा कोल्हापूर पर्वावर लेख लिहिला. एका इंग्रजी दैनिकात तो प्रसिद्ध झाल्यावर पंतप्रधानांच्या वैयक्तिक एक्स अकाउंटवरुन त्यांनी तो पोस्ट केला. आज या सदराच्या निमित्ताने ही कहाणी महाराष्ट्रातील असंख्य लोकांपर्यंत पोहोचत आहे. कोल्हापूरकर म्हणून माझ्यासाठी ही अभिमानाची गोष्ट आहे. (संपर्कः dmulay58@gmail.com)

माझ्या हिश्श्याचे किस्से:नाव कमावण्याचा नव्हता उद्देश, केवळ चार गाणी लिहून हा दोस्त निघून गेला

जेव्हा मी कॉलम लिहायला बसतो, एखाद्या मोठ्या किंवा प्रसिद्ध व्यक्तीबद्दल लिहू लागतो, तेव्हा माझ्या मनात एक विचार येतो की, असे काही लोक असतात जे फारसे प्रसिद्ध नसतात, जगाच्या दृष्टीने मोठे नाव कमावत नाहीत, अशांच्या बाबतीत लिहायचे नाही का? आजही असाच विचार माझ्या मनात आला. त्यामुळे मी आज एका अशा व्यक्तीबाबत लिहिणार आहे, जो ११ ऑगस्टला आम्हा साऱ्यांना सोडून या जगातून गेला. तो माझा आणि साजिद नाडियादवालाचा खूप जवळचा मित्र होता. त्याचे नाव अरुण खेडवाल. लोक त्याला अरुण भैरव नावानेही ओळखायचे. अरुण मूळचा राजस्थानातील फतेहपूर शेखावटीचा होता. साजिद ‘गुलामी’च्या शूटिंगसाठी तिथे गेला, तेव्हा त्याची अरुणशी मैत्री झाली आणि तो साजिदसोबत मुंबईला आला. तेव्हापासून आजतागायत साजिद आणि अरुण अगदी सख्ख्या भावासारखे राहत होते. १९८७ मध्ये मी साजिदला भेटलो, तेव्हापासून साजिद, अरुण आणि मी अशी आम्हा तिघांची मैत्री झाली. कितीतरी वर्षे आम्ही २४ तास एकत्र असायचो. अरुण एक अफलातून माणूस होता. असे लोक फक्त कहाण्यांमध्येच भेटतात. आयुष्यात काहीतरी बनण्यासाठी आम्ही खूप मेहनत करत होतो. जेव्हा आम्ही म्हणायचो, ‘अरुण काहीतरी कर..’ तेव्हा तो म्हणायचा, ‘तुम्हा दोघांना खूप काही करायचा शौक आहे, तर मग करा कष्ट. मला काहीच बनायचं नाहीय, तर मी का करू?’ अलीकडेच मी, साजिद आणि अरुण तिघे बोलत बसलो होतो, तेव्हा अरूण खूपच भावूक झाला. म्हणाला, ‘यार, मी देवाचे खूप आभार मानतो की आपण तिघंही यशस्वी झालोत..’ मी विचारलं, ‘तिघेही यशस्वी झालो? कसे?’ तर तो म्हणाला, ‘बघ.. साजिदला मोठा निर्माता व्हायचं होतं, तो मोठा निर्माता झाला. तुला मोठा लेखक व्हायचं होतं, तू मोठा लेखक झालास. मला काहीच बनायचं नव्हतं, त्यामुळं मी काहीच झालो नाही. म्हणजे मीही यशस्वी झालो..’ असा होता आमचा अरूण. त्याचा म्युझिक सेन्स खूप कमालीचा होता. त्याच्याकडून पहिले गाणे सलमान खानने लिहून घेतले. सिनेमाचं नाव होतं ‘बंधन’ आणि ते गाणं होतं.. “तेरे नैना मेरे नैनों की क्यों भाषा बोले।’ नंतर दुसरं गाणं लिहून घेतलं ‘मिस्टर और मिसेस खन्ना’मधील, ज्याचे बोल होते.. “प्यार का वादा हम तोड़ दे, तुमने ये सोचा कैसे।’ मग तिसरं गाणं ‘वॉन्टेड’साठी लिहून घेतलं. त्याचे बोल होते.. ‘दिल लेकर दर्द ऐ दिल दे गए, तुम जान जान कहके मेरी जान ले गए।’ चौथं गाणं साजिदने ‘मुझसे शादी करोगी’साठी त्याच्याकडून लिहून घेतलं... “लाल दुपट्टा उड़ गया रे मेरा हवा के झोंके से, मुझको पिया ने देख लिया हाय रे धोखे से।’ त्याची ही चारही गाणी हिट झाली. संगीत दिग्दर्शक, सलमान आणि आम्ही सगळे त्याला गाणी लिही, असं सांगायचो, तेव्हा तो गमतीने म्हणायचा की, तुम्ही लोकांनी माझ्याकडून ही चार गाणी लिहून घेतली. अजून किती काम करून घ्याल? एका आयुष्यात मी यापेक्षा जास्त काम करू शकत नाही.’ खरं तर अशी पात्रं गोष्टींमध्ये, पुस्तकातच आढळतात, ज्यांचं एकमेव उद्दिष्ट प्रेम मिळवणं आणि प्रेम देणं एवढंच असतं, प्रसिद्धी मिळवणं नाही. काही दिवसांपूर्वी त्याचा अपघात झाला आणि तो अंथरुणाला खिळला तेव्हा साजिदने त्याची खूप सेवा केली. ज्या ज्या डॉक्टरांकडे वा हॉस्पिटलमध्ये त्याच्यावर उपचार होऊ शकतात, त्या सर्व ठिकणी प्रयत्न केले. त्याची मुले त्याला ‘ताऊ’ म्हणायची. साजिदची आईही त्याला आपला मुलगा मानत होती. तो अगदी कुटुंबाचाच एक सदस्य होता. त्याच्यावर सगळे किती प्रेम करायचे, हे मला त्याच्यावरील अंत्याविधीच्या वेळी जाणवले. साजिदचे सगळे कुटुंब, त्याचे मामा, मुले, पत्नी, बहीण, सासू-सासरे सगळे खूप रडत होते. मी मनातल्या मनात म्हणत होतो... अरूण, तू आम्हाला सोडून गेलास. तुला माहीत नाही, तू आमच्यासाठी किती खास होतास. या वरुन मला एक खालिद शरीफ यांचा एक शेर आठवतोय... बिछड़ा कुछ इस अदा से कि रुत ही बदल गई इक शख़्स सारे शहर को वीरान कर गया। लिहिता लिहिता आणखी एक व्यक्ती आठवली. त्यांचे नाव लच्छू मामा. अनु कपूर यांच्या वडिलांच्या थिएटर कंपनीमध्ये ते तरुणपणापासून काम करत होते. ते मूळचे भोपाळचे होते आणि त्यांनी आपलं सारं आयुष्य कपूर परिवाराच्या सेवेसाठी समर्पित केले होते. गेल्या २०-२२ वर्षांपासून ते गुड्डो बाजींसोबत म्हणजे अनु कपूर, रणजीत कपूर यांची बहीण आणि माझी मानलेली बहीण सीमा कपूर हिच्यासोबत राहात होते. गेल्या काही वर्षांपासून ते खूप आजारी होते. गुड्डो बाजीने त्यांची खूप काळजी घेतली. जानेवारीत राजस्थानच्या झालावाडमध्ये ती शूटिंग करत असताना लच्छू मामा पुन्हा आजारी पडले. डॉक्टरांनी सांगितलं की, त्यांना वयोमानामुळं आजारपण आलंय, त्यांनी नव्वदी ओलांडलीय, त्यामुळं हा त्रास होतोय. लच्छू मामा म्हणाले, माझं गुड्डोसोबत व्हिडिओ कॉलवर बोलणं करून द्या.. सीमा झालावाडमध्ये शूटिंग करत होती. त्यामुळं लच्छू मामांनी तिच्याशी रात्री व्हिडिओ कॉलवर बोलणं केलं. सीमा त्यांना पाहून भावूक झाली, मामांना होणारा त्रास तिला पाहवत नव्हता. तिने विचारलं, ‘कसे आहात मामा?’ ते म्हणाले, ‘मला तुझी काळजी वाटतेय..’ त्यावर सीमा म्हणाली, ‘मी ठीक आहे मामा. मी तुमची काळजी घेईन. आता तुम्ही त्रास करून घेऊ नका, माझी काळजी करू नका, जा तुम्ही..’ मामा उत्तरले, ‘ठीक आहे गुड्डो बाळा.. तू म्हणतेस तर जातो मी..’ फोन कट झाला आणि सकाळी पाहिलं तर मामांनी या जगाचा निरोप घेतला होता. हे लिहित असताना माझे हात थरथरताहेत, डोळे भरुन आलेत. अशी माणसं आता जन्माला येत नाहीत. माझा आणखी एक मित्र होता, अरुण वर्मा. त्याच्याबद्दलही मी पुढे लिहीन. दोन वर्षांपूर्वी तो आम्हाला सोडून गेला. एका सिनेमात मी डायलॉग लिहिला होता- कभी आपकी ज़िंदगी में कोई आता है, तो आपको ये नहीं पता लगता कि आपने क्या पाया.. लेकिन जब वो चला जाता है, तो आपको जरूर पता लगता है कि आपने क्या खोया। आज या तिघांच्या आठवणीत ‘जाने चले जाते है कहां’चे हे गाणं ऐका.. दुनिया से जाने वाले, जाने चले जाते हैं कहां... स्वतःची काळजी घ्या आणि आनंदी राहा.

गोष्ट सांगतो ऐका...:नाव

लग्न दोन दिवसांवर आलं होतं. लग्नात दोघेही मनापासून नटले होते. सगळे आनंदात होते. अचानक तन्मयने स्टेजवर श्रावणीला विचारलं, ‘तू गिरीशला बोलवलं नाहीस ना?’ तन्मयला श्रावणी बघताक्षणी आवडली होती. दोघं एकाच जिममध्ये जायचे. एक दिवस तन्मय चुकून लवकर गेला आणि तिथं त्याला श्रावणी दिसली. ट्रेडमिलवर. एरवी उशिरा उठणारा तन्मय मग लवकर जिमला जाऊ लागला. श्रावणी कानात हेडफोन लावून व्यायाम करायची. खरं तर तिला व्यायाम करायची काय गरज आहे? असं प्रत्येकाला वाटायचं, एवढी ती मेंटेन होती. पण, तिला कायम तसंच राहायचं होतं. स्वतःबद्दल खूप जागरूक होती ती. तन्मय हळूहळू तिची माहिती काढू लागला. श्रावणीचा पर्सनल ट्रेनर होता.. गिरीश. तन्मयने त्याच्याशी मैत्री केली. दोघे दोन-तीन वेळा पार्टीला गेले. गिरीशकडून त्याला श्रावणीबद्दल खूप गोष्टी कळल्या. ती एका बँकेत आहे. चांगली पोस्ट आहे. स्वभाव खूप मनमिळाऊ आहे. तन्मय सगळ्या गोष्टी ऐकून मनोमन ठरवत होता की, लग्न करायचं तर श्रावणीशी. आणि त्यासाठी त्याला काही करायची गरजही पडली नाही. माहिती काढता काढता त्याला कळलं की, श्रावणीची आई आणी त्याची आई एकाच योगा क्लासला जातात. हळूहळू त्याने आईला आपली आवड सांगितली. आईने श्रावणीच्या आईकडे विषय काढला. बघायचा कार्यक्रम ठरला. श्रावणी आणि तन्मयच्या भेटीगाठी सुरू झाल्या. तन्मयला नकार देण्याचं काहीच कारण नव्हतं. तो शहरातला प्रसिद्ध डॉक्टर होता. श्रीमंत होता. देखणा होता. श्रावणीने काही दिवसांतच होकार कळवला. लग्नाची तयारी सुरू झाली. तन्मय आणि श्रावणी अधूनमधून भेटत होते. दुपारी किंवा संध्याकाळी श्रावणी भेटायला लागल्यापासून तन्मयने सकाळी जिमला जाणं बंद केलं होतं. एक दिवस अचानक जाग आली आणि जिममध्ये गेला, तर गिरीश श्रावणीला काहीतरी शिकवत होता. तो पर्सनल ट्रेनर होता. नेहमीच काही ना काही सूचना करायचा. पण, गिरीशने श्रावणीच्या खांद्याला हात लावायची काय गरज आहे? आणि एवढ्या जवळून बोलायची काय गरज आहे? बरं, श्रावणीने एवढं हसायची काय गरज आहे? असे अनेक प्रश्न तन्मयच्या डोक्यात आले. एक तर जिमचा ट्रेनर म्हणजे बायकांशी लगट करणारा अशीच बिचाऱ्याची प्रतिमा बनलेली असते. त्यात तन्मयला तिथं येऊन दोन मिनिटं झाले असतील, पण अजूनही दोघांनी त्याच्याकडं लक्षही दिलं नव्हतं. काही वेळाने श्रावणीचं लक्ष गेलं, तर ती काहीच न घडल्यासारखी तन्मयशी बोलू लागली. तन्मयला हे आणखी अस्वस्थ करणारं होतं. श्रावणीला वाटलं तन्मय जिममध्ये आलाय. पण, तसं नव्हतं. तन्मय तिला म्हणाला की, मी तुला घरी सोडतो. दोघे निघून गेले. जाता जाता श्रावणीने गोड हसत गिरीशचे आभार मानले. तन्मयचा अजूनच जळफळाट झाला. एरवी श्रावणी व्यायाम झाल्यावर कपाळावरचा घाम पुसायची तेव्हा खूप गोड वाटायची तन्मयला. पण, आज त्याचं या गोष्टीकडं लक्षच नव्हतं. कधी एकदा गिरीशचा विषय काढू, असं झालं होतं त्याला. पण, त्यानं तसं केलं नाही. तो शांत राहिला. आणि शहरातल्या एका अत्यंत महागड्या जिममध्ये श्रावणीला मेंबरशिप मिळवून दिली. श्रावणीने त्याला सांगून पाहिलं की, कशाला एवढा खर्च करायचा? पण, तन्मय म्हणाला, ‘हे गिफ्ट आहे. यू डिझर्व्ह धिस..’ श्रावणी मनामोन खुश झाली. तिला खरं कारण माहीतच नव्हतं. पण, काही दिवसांत भलतीच घटना घडली. एक तरुण जिममध्ये हृदयविकाराचा झटका येऊन पडला. जागच्या जागी गेला. जिम बंद होती काही दिवस. एका आठवड्याने सुरू झाली. पण, श्रावणी काही परत त्या जिममध्ये गेली नाही. तिची हिंमत झाली नाही. श्रावणीने घरीच व्यायाम सुरू केला. तन्मयची डोकेदुखी गेली. पाच-सहा दिवसांनी संध्याकाळी तन्मय श्रावणीच्या घराकडून जात होता. त्याला गिरीश घरातून बाहेर येताना दिसला. त्याला धक्का बसला. तो थेट श्रावणीकडं गेला. तिनं सांगितलं की, मी आता घरीच व्यायाम करते. गिरीश येतो आठवड्यातून दोन-तीनदा. ट्रेनिंगसाठी. तन्मयला आपला राग कसा लपवावा, प्रश्न पडला. तन्मय आणि श्रावणी कॅफेमध्ये येऊन बसले. दोन तास झाले, ते गिरीशबद्दल बोलत होते. तन्मय सांगत होता की, गिरीश कसा चांगला माणूस नाही, त्याची नजर कशी वाईट आहे, हे जिमचे ट्रेनर कसे तसेच असतात.. आजपर्यंत श्रावणीच्या डोक्यात यापैकी कुठलीही गोष्ट आली नव्हती. पण, तन्मय एवढा सांगतोय तर ती ‘हो.. हो..’ म्हणत होती. पण हळूहळू तिलाही कंटाळा आला. त्या दिवशीपासून गिरीश हाच त्यांच्या दोघांच्या बोलण्याचा विषय झाला. श्रावणीने घरी गिरीशचं येणं बंद केलं. पण, तन्मयचा संशय काही जात नव्हता. एक-दोनदा तर त्याने श्रावणीचा मोबाइल पण चेक केला. श्रावणीच्या डोक्यात गेली ती गोष्ट. पण, शांत राहिली. लग्न दोन दिवसांवर आलं होतं. लग्नात दोघेही मनापासून नटले होते. सगळे आनंदात होते. अचानक तन्मयने स्टेजवर श्रावणीला विचारलं, ‘तू गिरीशला बोलवलं नाहीस ना?’ श्रावणी राग खूप कंट्रोल करून ‘नाही” म्हणाली. तन्मय सॉरी म्हणाला. हळूच तिच्या कानात म्हणाला,“मी वेड्यासारखं प्रेम करतो तुझ्यावर..’ मग त्यानं खास तिच्यासाठी घेतलेली डायमंड रिंग तिच्या हातात ठेवली. डोळे दीपवणारी अंगठी होती. श्रावणीच्या डोळ्यात पाणी आलं. तिनं हात पुढे केला. तन्मय तिला अंगठी घालू लागला. पण, अचानक तन्मयच्या बहिणीने अंगठी हिसकवून घेतली. क्षणभर सगळे अवाक् झाले. काही तरी गंभीर घडल्यासारखे. पण लगेच तन्मयची बहीण मोठ्याने हसून म्हणाली, ‘नाव घेतल्याशिवाय अंगठी मिळणार नाही..’ सगळ्यांचा जीव भांड्यात पडला. सगळे कान देऊन ऐकू लागले. श्रावणी नाव घेऊ लागली… कळी फुलेल, फुल उमलेल, घर होईल सुगंधी, गिरीशरावांच्या सहवासात, आयुष्य होईल आनंदी... श्रावणीने घेतलेलं नाव ऐकून सगळेच शांत झाले. काहींना राग आला, काहींना हसू आलं. पण, कुणी काही बोललं नाही. सगळे शांत होते. एकमेकांकडं बघत होते. तन्मयच्या डोळ्यात पाणी यायचं बाकी होतं. श्रावणी तन्मयच्या कानात बोलली, ‘वेड्यासारखं प्रेम नको करुस. शहाणा हो.. तुझ्यामुळं हेच नाव डोक्यात घोळतंय माझ्या. अजूनही वेळ गेलेली नाही. संशय असेल तर थांबूया..’ तन्मय तिच्याकडं बघून हसला. आणि जमलेल्या लोकांना म्हणाला, ‘श्रावणीने माझं नाव गिरीश ठेवलंय. ती मला गिरीश म्हणते लाडाने..’ सगळे हसत टाळ्या वाजवतात. तन्मय तिच्या कानात म्हणतो, ‘एवढी शिक्षा पुरेशी आहे. पुन्हा तुझ्यावर संशय घ्यायची चूक करणार नाही..’ तो तिच्या बोटात अंगठी घालू लागतो. त्याचं लक्ष जातं. श्रावणीने हातावर ‘तन्मय’ असं गोंदवलंय. तन्मय तिच्याकडं बघतच राहतो... (संपर्कः jarvindas30@gmail.com)

कबीररंग:तेरा साहिब है घर माहीं, बाहर नैना क्यों खोले...

आपण दिवस-रात्र बोलत असतो. बोलल्याशिवाय कुठं राहवत असतं आपल्याला? कधी सुखाचा अनुभव येतो आणि कुणा दुसऱ्याशी तो आपल्याला वाटून घ्यावा वाटतो, तर कधी दुःखाच्या आघातानं आपलं मन ओझावून जातं. आपण दुसऱ्याशी बोलत राहतो. कधी हा दुसरा आपला मित्र, सहकारी, शेजारी, आप्त, घरातील व्यक्ती किंवा ऐकून घेणारा कुणीही सोशिक माणूस असतो. कधी कधी तर आपलं मन स्वतःशीच बोलत असतं. आपल्याला शारीरिक, मानसिक पीडा असली की, आपण कुणासमोर तरी बोलून मोकळं होऊ पाहतो. आपलं शरीर, मन, ‘मी’पण अगदी स्वाभाविक स्थितीत असतं, तेव्हा आपल्याला बोलण्याची आवश्यकता भासत नाही, याचं चिंतन आपण कधी करतो का? आपलं बोलणं हे आपणच निर्माण केलेल्या जगाचा एक भाग असतं. स्वतःशी, इतरांशी बोलणं होत नसताना आपण आपल्या मूळ स्थितीचा अनुभव घेऊ शकतो, याची जाणीव आपल्याला कधी होते का? आपल्या मनात शब्दांच्या येरझारीनं एकसारखी आंदोलनं होत असतात. शब्दांशिवाय आपण असू शकतो, या स्थितीचा बोध आपण असण्याशी समरस झाल्याशिवाय, अकारण आनंदात न्हाल्याशिवाय आपल्याला होईल तरी कसा? असण्याच्या निव्वळ रसधारेत पूर्ण बुडालेले कबीर शुद्ध भावतंद्रेच्या भाषेत आपल्याशी बोलतात, तेव्हा त्यांची स्थितीच बोलकी असते. त्यांच्या मुखातून केवळ या स्थितीचं सूचन करण्यासाठी शब्द येतात... मन मस्त हुआ तब क्यों बोले, हीरा पायो गांठ गठियायो, बार-बार बाको क्यों खोले। कबीर आपल्याशी बोलतात. ते ‘मस्त’ असताना बोलतात. हे पद म्हणजे त्याचं उदाहरण असतं. कबीरांचं मस्त असणं पूर्ण ईश्वराधीनतेतून जन्मलेलं असतं. त्याला ‘मी’पणाचा गंधही नसतो. पंचप्राण जेव्हा केवळ असण्याच्या जाणिवेशी जोडलेले असतात, तेव्हाच ही ‘मस्त’ स्थिती वाट्याला येते. ही स्थिती ना कसली नशा असते ना कशाचा कैफ असते. कबीर म्हणतात, या स्थितीचं वर्णन करायची काय गरज? या स्थितीतला आनंदच पुरेसा असतो. ईश्वराच्या असण्याविषयी संदेह नसलेल्या सश्रद्ध जीवालाच या आनंदाचा बोध होत असतो. ही स्थिती आपल्या सगळ्यांसाठी कल्पना असते. मात्र, तो कबीरांचा अनुभव असतो. तरीही उमजेल अशा जीवनाशी जोडलेल्या प्रतीकांच्या भाषेतून कबीर हे ‘मस्त’पण आपल्यासाठी विशद करतात. अचानक हिऱ्याचा लाभ व्हावा, अशी ही आनंदाची स्थिती असते. या लाभामुळं हृदय आनंदानं भरून गेल्यावर पुन्हा पुन्हा त्या विषयी संदेहग्रस्त होऊन हृदय चाचपून कशाला बघायचं? चित्तानं निश्चिंत असावं, असं कबीर सांगतात... हलकी थी तब चढी तराजू, पूरी भई तब क्यों तोले। सुरत कलारी भई मतवारी, मदवा पी गई बिन तोले। पुढच्या प्रतीकांतून आनंदाची स्थिती अधिक गडद करून कबीर सांगतात : साधी वस्तू तराजूनं मापून घ्यायची असेल, तर त्याला एका पारड्यात माप आणि दुसरीत वस्तू ठेऊन मापावं लागतं. वस्तूचं पारडं जड होऊन खाली गेलं, तर माप व्यवस्थित असतं. पण, जीवाला मस्त करणारा अनुभव असा तराजूनं तोलण्यासारखा नसतो. कारण ही वस्तू पारड्यात ठेवली की पारडं जमिनीला टेकतं. अमाप असतो हा मस्त असण्याचा आनंद! त्याची कशाशीच तुलना होऊ शकत नाही. कबीर म्हणतात, एखाद्या मधुशालेत मस्तीचा आनंद घेतलेल्या मद्यपींनी अवघी मधुशालाच पिऊन टाकावी तसा हा अनुभव असतो. पण, हा अनुभव पदार्थाच्या सेवनावर आधारलेल्या नशेसारखा नसतो. हे आपण समजून घ्यायचं असतं. कबीर प्रतीकांची माळ तयार करत हा ‘मस्त’ असण्याचा अवर्णनीय आनंद आपल्यापर्यंत पोहचवू पाहतात. हंसा पाए मानसरोवर, ताल-तलैया क्यों डोले। एकदा जीवाला न कोमेजणाऱ्या ‘मस्त’ असण्याचा अनुभव आल्यावर तो कशाला क्षुद्र सुखामागं धावेल? त्यात गुंतून पडेल? तो कशाला काही वेळानंतर उतरणाऱ्या नशेचा आधार घेईल? ‘मस्त’ असण्याचा अनुभव आल्यावर सुख-दुःखाचं द्वंद्व विरून जातं, क्षुद्रतेचं आकर्षण नाहीसं होतं. सुख-दुःखाची आंदोलनं सांगण्यासाठी कुणा दुसऱ्याच्या उपस्थितीची गरज वाटत नाही. एकांताच्या वलयरहित सरोवरात हा प्राणाचा हंसपक्षी मस्त विहरत असतो... तेरा साहिब है घर माहीं, बाहर नैना क्यों खोले। कहै कबीर सुनो भाई साधो, साहिब मिल गए तिल ओले। आपल्या बोलण्यात कुणी दुसरा अध्याहृत असतो. बोलणं बाहेरच्या जगाशी असलेल्या संपर्कातून घडतं. याचाच अर्थ आपण बहि:र्मुख असतो. केवळ इंद्रियांच्या आधारानं जगणं अनुभवत असतो. पण, आपल्या असण्याचा शुद्ध आनंद आपण बाहेरच्या जगात घेऊ पाहतो, तेव्हा गफलत होते. कशावरही अवलंबून नसलेला, शब्दांतून व्यक्त करण्याची गरज नसलेला हा नुसतं असण्याचा आनंद कबीरांच्या मते ईश्वरस्वरूप असतो. हाच हृदयाच्या घरात निरंतर वास करणारा ‘साहिब’ असतो. त्याला पाहण्यासाठी डोळे उघडून बाहेर पाहण्याची गरजच काय? स्वतःला आलेला हा ‘मस्त’ असण्याचा अनुभव कबीर म्हणतात की केवळ दृष्टी निरंजन असल्यानेच येतो. तिळाएवढाही दर्शन झाल्याचा अहंकार दृष्टीत नसतो, तेव्हाच आपल्या हृदयातील ‘साहिब ’ इंद्रियांशिवाय जाणवतो. कबीरांच्या दृष्टीनं हेच ‘मस्त’ असणं असतं. सुख-दुःखांच्या आंदोलनांनी सतत विचलित होणाऱ्या आपल्यासाठी हा ‘मस्ती’त जगण्याचा कबीरांचा बोध आपल्याला अहंकारापलीकडं घेऊन जाणारा, निखळ आनंदाचा होऊ शकतो. (संपर्कः hemkiranpatki@gmail.com)

माझी शॉर्टफिल्म:गाणं तुकडोजीबाबाचं... आष्टी चिमूरच्या लढ्याचं..!

मुलाखत:शेतकरी आत्महत्या रोखण्याचे पिरॅमिड…!

गझलेच्या गावात:गझलेतील श्रावण

रसिक स्पेशल:खेलेगी और खिलेगी...

अभिवादन:विलासभाई.....लाल सलाम!

अग्रलेख:बहुमताचा बहुसंख्याकवाद

अग्रलेख:ईशान्येतील धुमसत्या धमन्या

आदरांजली:​​​​​​​विधीमंडळाचा वारकरी

रसिक ग्राऊंड रिपोर्ट:'तळीये' कव्हर करताना....'

माझी शॉर्टफिल्म:दोघींच्या नजरेतलं खरं स्वातंत्र्य!

नवं कोरं:​​​​​​​पाणजंजाळ : शहारे आणणारा थरारक अनुभव

अग्रलेख:​​​​​​​खातेदारांना ‘ठेवी’दार दिलासा

अग्रलेख:‘वादळ’ घोंघावतेय...

अग्रेलख:‘जाती बलीयसी’ हेच कर्नाटकी वास्तव